CC BY
16
ЭКОЛОГИЯ ИГИГИЕНА
© КОЛЛЕКТИВ АВТОРОВ, 2017 УДК 614.1:314.144
Т. С. Сергалиев, М. М. Иманбеков, Ш. Д. Джакетаева, К. Т. Абдрахманов, М. М. Сыздыков, Т. М. Садвакасов, Б. З. Долтаева
АРАЛ АЙМАFЫНДА Т¥РАТЫН Т¥РFЫНДАРДЫЦ МЕДИКО-ДЕМОГРАФИЯЛЫК К6РСЕТК1ШТЕР1НЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
КараFанды мемлекеттiк медицина университетi (КараFанды, Казахстан)
Арал аймары экологиялык апатты ауданынын эр турл1 демографиялык процестерд1 жург1з1лген кешенд1 зерттеулер бакылау аудандарымен салыстырранда елеул1 айырмашылыктарды керсетт1. Жалпыра мэл1м, каз1рг1 танда Казакстанда осы онжылдыкта элеуметт1к саясат каркынды турде басталып, туррындардын туу керсетк1ш1 мен денсаулык керсетк1ш1 жорары болды. Эпидемиологиялык зерттеулер нег1з1нде ересектер мен балалардын аурулардын б1рнеше нозологиялык формалары аныкталды. Арал аймарындары зерттелген аудандардын демографиялык элеует1н керсетт1н халктын туу, ел1м-жтм, табири ес1м керсетк1штер1н1н жорарылауы байкалды.
Клт сездер: демография, сыркаттанушылык, балалар, туу, ел1м-жтм, эпидемиологиялык зерттеулер
Аралдык даFдарыс Орталык Азиянын барлык елдерЫщ мYддесiн козFайды. Ол ДYниежYЗiлiк кауымдастыктын аландаушылык мэнiне айналды. Арал даFдарысы тек кана Yлкен экономикалык зардапка Fана емес, сонымен катар адамнын тiршiлiк ортасынын бузылуына алып келдк Калыптаскан экологиялык колайсыз жаFдайдын ауырт-пашылык денгейiн, коршаFан орта ласта-нуынын адам денсаулыFын эсерiн есепке ала отырып, Арал енiрiндегi экологиялык апат территориясы аймактарFа белiндi. Зерттелт отырFан аудандар арасынан экологиялык апат аймаFына Кызылорда облысынын Арал жэне Казалы аудандары, Актебе облысынын Шалкар ауданы кiрдi. Экологиялык даFдарыс аймаFына Кызылорда облысынын Кармакшы, ЖалаFаш, Шиелi аудандары кiредi. Экологиялык даFдарысалды аймактарына Актебе облысынын ЫрFыз ауданы, КараFанды облысынын ¥лытау ауданы жэне Онтуспк Казакстан облысынын Арыс ауданы территориялары кiредi [1, 2].
Максаты - Арал енiрi турFындарынын арасында экологиялык тэуелдi аурулардын тiзiмiн жэне оларды реттеу бойынша баскару баскаратын шешiмдердi эзiрлеу.
КоFамнын денсаулыFынын непзп керсеткiштерi ретiнде дэстYрлi тYPде медици налык-демографиялы к керсеткiштер алынады, олар: туу, нэрестелк, аналык елiм керсеткiштерi жэне жалпы елiм керсеткiшi, орташа емiр CYPУ узакты^ы жэне табиFи есiм. Медициналык-демографиялык керсеткiштер элеуметтiк-экономикалы к, мнез-кулы кты к, тукымкуалаушылык, табиFи-климаттык жэне экологиялык факторлар эсерiнiн шоFырын керсетедi. Арал аймаFынын экiмшiлiк территориялары бойынша ресми деректердi саралау неганде турFындардын медициналык-
элеуметтiк жаFдайынын 2004-2013 жылдар аралыFындаFы сипаттамасы берiлген [3, 4].
ЗЕРТТЕУ ЭД1С1
Ретроспективтi (еткендi шолу), когортты зерттеулер. Демографиялык жаFдай негiзгi керсеткiштерiнiн бiрi халык саны болып табылады. ЖYргiзiлген статистикалык дере-тердiн сараптамасы, Казакстан Республикасы турFындар санынын сонFы онжылдыктарда есу тенденциясын аныктады. КР халык саны 2013 жылдын басында 16 млн. 675 мын адамды курады. Бакыланып отьран Жанаарка ауданынын орташа кепжылдык зерттелт оты^ан популяция саны 30,1 курады. Yш ауданда (Арал, Казалы, ШиелО адам саны 70 мыннан жоFары, Кармакшы ауданында талдау жYргiзiлген кезенде халык саны 49,8 денгейiнде болды, ал ал ЖалаFаш ауданында 10 мын адамFа темен. Талдау жYргiзiлген кезендерде Арыс ауданында халык саны 65,3 мын адам денгейЫде, Шалкар ауданында - 45,4 мын адам, ал Ь^ыз жэне ¥лытау аудандарында бакыланып отырFан аудандарFа караFанда 15,1 мын адамFа темен болды. Барлык аудандардын орташа шамалары сенiмдi интервал шекараларына кiредi.
Арал аймаFыны зерттелт оты^ан аудандардаFы халык саны динамикасы 1 кестеде берiлген.
Казакстан Республикасында халык саны динамикасына жYргiзiлген салыстырмалы сараптама, 2004 жылдан 2013 жылда орта есеппен 9,6% ескенiн керсеттк Халык санынын есуi да байкалды.
Жанарка ауданында 9,6%. ТурFындар есiмi Кармакшы - 11,2%, Арыс - 7%, Арал -6,4%, Казалы - 5,6%, Шиелi - 4,1%, аудандарында байкалды, ал баска зерттелген аудандарда (Шалкар, Ь^ыз) шамалы еам, ал ЖалаFаш, ¥лытау аудандарында турFындар саны 10,7% жэне 15,1%-ке кемiдi.
1 кесте - Арал елдiмекендерi бойынша барлык т^ындар санынык динамикасы (100 000 т^ь^а)
Кезекдер КР Жанаарка ауданы Экологиялык апат ауданы
Арал ауданы Казалы Шалкар
2004 15074,2 29,4 69,9 2004 15074,2
2005 15219,3 28,8 70,8 2005 15219,3
2006 15396,9 28,5 70,8 2006 15396,9
2007 15571,5 28,3 71,9 2007 15571,5
2008 15776,5 28,2 72,9 2008 15776,5
2009 16036,1 30,9 73,2 2009 16036,1
2010 16433,8 31,2 74,3 2010 16433,8
2011 16558,7 31,5 72,4 2011 16558,7
2012 16791,4 32,0 73,6 2012 16791,4
2013 16675,1 32,5 74,7 2013 16675,1
Орташа саны 15953,4 ±200,7 30,1±0,5 72,5±0,5 Орташа саны 15953,4 ±200,7
95%СИ 15499,316407,4 28,9-31,3 71,3-73,6 95%СИ 15499,316407,4
вам (%) 9,6 9,6 6,4 вам (%) 9,6
Зерттелiп отырFан аудандардаFы 2004-2013 жылдары аралыFындаFы жастык топтардык (ересектер, жасeспiрiмдер, балалар) орта-шажылды; т^ындар санындаFы аракатынасы 1 суретте берiлген.
Казакстан Республикасында барлык т^ындардык 70% ересек адамдар, 5% -жасeспiрiмдер жэне 25% - балалар алады. Зерттелген аудандарда орташа жылдык халы; саны бойынша жастык топтардык аракатына-сында айырмашылыктар байкалды. Бакылау
Жакаарка ауданында 64,5% улкен адамдар, 6,6% - жасeспiрiмдер, 28,9% - балалар. Балалар саны Арыс (35,1%) жэне Арал (34,2%) аудандарында жоFары болды, бiрак дина-микада айырмашылыктар байкалмады [5, 6, 7].
Халык курылымын баFалау Yшiн, жастык курылымнык жалпы сандык сипаттамасын беретiн жэне еымаз халыктык коFамFа жYк салмаFын керсететн, демографиялык жYктеме кeрсеткiштерi макызды болып келедi. Барлык зерттелiп отырFан аудандарда, екбекке
100% 80% 60% 40% 20% 0%
25 5
70
:
28,9 6,6
64,5
6,3 6,
59,5
60,7
:
28 9,6
62,4
29,9 6,3
62,8
30,6 6,3
63
-
32,9
7,1
59,1
-
32,4
9,6
57,7
35,1
Ч 8,1
56,8
:
28,1 6,6
65,3
* ✓ / ^ / </ / </ ч/ ^ ' # ^ -У Vя
Балалар Жасестр1мдер Ересектер Аудандар
1 сурет - Зерттелт отырFан аудандардаFы 2004-2013 жылдары аралыFындаFы жастык топтардык орташажылдык т^ындар санындаFы аракатынасы
2 кесте - Арал аудандары бойынша 2009-2013 жылдардаFы халыктык демографиялык жуктеме KepœTK^Tepi
Аудандар 1000 екбекке кабiлеттi жастаFы адамдар
Балалар жэне жасeспiрiм- дер (0-15 лет) Ер Екбекке кабтетт жастан жоFыр дамдар (ерлер 63 жастан жоFары , эйелдер 58 жастан) Ер Барлык екбекке кабшет^ шекарадан тыс керсетюш Ер
эйел эйел эйел
Жакаарка 500,7 471,6 152,4 91,7 653,1 563,3
529,8 213,1 742,9
Арал 588,5 575,0 136,5 79,2 725 654,2
602,0 193,9 795,9
Казалы 558,5 539,2 126,5 76,0 685 615,2
577,8 176,9 754,7
Шалкар 519,9 525,5 165,8 115,8 685,7 641,3
514,2 215,8 730
ЖалаFаш 527,8 519,5 122,1 81,1 649,9 600,6
536,1 163,1 699,2
Кармакшы 499,4 484,3 125,7 76,4 625,1 560,7
514,5 175,1 689,6
Шиелi 585,2 554,3 124,4 74,8 709,6 629,1
616,2 174,1 790,3
Ь^ыз 637,8 645,5 102,1 66,9 739,9 712,4
630,1 137,2 767,3
Арыс 654,4 634,3 92,1 58,0 746,5 692,3
674,5 126,2 800,7
¥лытау 467,0 418,8 183,4 116,7 650,4 535,5
515,2 250,1 765,3
кабшетт жастан жоFары адамдардык, екбекке кабшетт халыкка кeрсететiн демографилык жYктемесi артты.
2009-2013 жылдар аралыFындаFы Екбекке кабтетт халы; Yлесi, Казалы - 59,5%, Шалкар - 59,4%, Арал - 58,1%, Кармакшы -61,7%, ЖалаFаш - 60,7%, Шиелi - - 58,6%, ¥лытау - 61,2%, Ь^ыз - 57,5%, Арыс - 57,3%.
ЗерттелетЫ аудандарды екбекке кабiлеттi жастан жоFары адамдардын Yлесi 7,1% мен 7,9% арасында болды. Динамикада
т^ындардык картаюы байкалады. халыкаралык критерийлер бойынша 65 жастан жоFары адамдардын Yлесi т¥рFындар бойынша 7% аса халык тYрi кэрi болып саналады, осы бойынша зерттелетЫ аудандарда демографиялык картаюдык алFашкы кезекi байкалады. Жыныс бойынша екбекке кабшетт эйелдер саны ер адамдардан ею есе жоFары, 0 мен 15 жас араль^ында кыздар Yлесi жоFары. Зейнетке шыFушы жас ер адамдарда 63, эйелдерде 58 болFандыктан екбекке
кабтетттк жасында ер адамдар Yлесi жоFары. . [8,9,10]
НЭТИЖЕЛЕР
Зерттелген аймакта т¥рFындардык табиFи козFалысы бала туылудык жоFарылыFымен жэне жалпы eлiмнiк тeмендiлiгiмен сипатталды, бул табиFи eсiмнiк жоFарFы кeрсеткiштерiн камтамасыз еттi. 6лiмнiк негiзгi себептерi кан айналымы мYшелерiнiк аурулары жэне катерлi iсiктi жака тYЗiлiмдер болды. 2010 жэне 2012 жылдары ек жоFарFы туу кeрсеткiшi Кармакшы ауданында аныкталды, 36,10%о курады, ал Арыс ауданында ек жоFарFы туу кeрсеткiшi 2009 жэне 2012 жылдарда, 1000 адамFа шакканда 31,8 жэне 32,9 туу ^сет^ш^ кeрсете отырып бакыланды. Ь^ыз ауданында 2008 жылы туу ^се^ш^к жоFарылаFандыFы тiркелдi(27,8 %% ),Шалкар ауданында 2012 жылы (23,5%о),¥лытау ауданында туу ^се^ш^к шыкы 2007жэне 2010 жылдар болды (17,9%, 17,8% ). ЖалаFаш, Кармакшы, Шиелi аудандарында 28,1%, 16,8% жэне 19,5% туу каркынынык айтарлыктай улFаюы тiркелдi. Барлык зерттелетiн аудандарда 2007 жылы туу ^се^ш^к тeмендегендiгi байкалды, келесi жылдары 2010 жылFа дейiн туу кeрсеткiшiнiк кYрт артуы байкалды. 2013 жылы кeрсеткiш орташа республикалыкка жакындады.
КоFамнык медико-демографиялык процесанщ негiзгi индикаторы eлiм кeрсеткiшi, бул шрсетюш кeптеген аспектiлердi кeрсетедi. 6лiм бул турFындар денсаулыFынык бузылуынык дэстYрлi индикаторы болып табылады. Оларды зерттеу мемлекеттiк тiркеу негiзiнде жYргiзiледi,соFан байланысты eлiм кeрсеткiштерiн ек акпаратты деп карастырады.
¥зак мерзiмдi деректердiк ретроспектив^ талдауы жалпы eлiм ^се^ш^к тeмендеуiне байланысты колайлы
тенденцияны гарсеттк 2004-2013 жылдар аралыFында т¥рFындардык eлiм кeрсеткiшi республикалык жэне зерттелетiн аудандарда Yздiксiз тeмендедi.
ЭДЕБИЕТ
1 Альназарова А. Ш. Прогноз онко-заболеваемости органов пищеварения населения Кызылординской области //Матер. VI междунар. научн.-практ. конф. «Новейшие научные достижения - 2010». - Болгария, 2010. - Т. 15. - С. 37-42.
2 Альназарова А. Ш. Медико-экологические аспекты здоровья населения в регионе экологического неблагополучия Республики Казахстан: Автореф. канд. мед. наук. - Алматы, 2010. - 49 с.
3 Браубах М. Экологические риски в Европейском регионе //Гигиена и санитария. -2015. - №94 (1). - Р. 16-21.
4 Исаева Р. Б. Особенности сочетанной хронической патологии у детей в экологически неблагополучных регионах Приаралья: Автореф. ...канд. мед.наук. - Алматы, 2007. - 37 с.
5 Казахстанский путь - 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее. Послание Главы государства Н.Назарбаева народу Казахстана //Индустриальная Караганда. - 2014. - №6. - С. 1-3.
6 Программа по комплексному решению проблем Приаралья на 2007-2009 г.г., утвержденная постановлением Правительства РК №915 от 26 сентября 2006 года.
7 Позднякова А. Л. Медико-демографическая ситуация в Кармакшинском районе Кызылординской области /А. Л. Позднякова, К. Т. Толеутайулы, Д. И. Астанин //Матер. Республ. науч.-практ. конф. «Экология промышленного региона и здоровье населения», посвящ. 70-летию академика НАН РК Г. А. Кулкыбаеву. - Караганда, 2010. - С. 102-107.
8 Рахманин Ю. А. Неаллергическая гиперчувствительность к факторам окружающей среды /Ю. А. Рахманин, В. Н. Федосеева, А. К. Маковецкая, Т. Г. Федоскова // Гигиена и санитария. - 2013. -№3. - С. 4-7.
9 Ракитский В. Н. Проблемы современной гигиены //Гигиена и санитария. -2015. - №4. - С. 4-7.
10 Терешкевич Д. П. Оценка смертности женщин фертильного возраста в зоне экологической бедствия - Кызылординской области /Д. П. Терешкевич, Н. С. Игисинов, А. Ж. Шарбаков //Молодой ученый. - 2011. -№5, Т. 2. - С. 198-200.
REFERENCES
1 Al'nazarova A. Sh. Prognoz onkozabolevaemosti organov pishhevarenija na-selenija Kyzylordinskoj oblasti //Mater. VI mezhdunar. nauchn.-prakt. konf. «Novejshie nauchnye dostizhenija - 2010». - Bolgarija, 2010. - T. 15. - P. 37-42.
2 Al'nazarova A. Sh. Mediko-jekologicheskie aspekty zdorov'ja naselenija v regione jekologicheskogo neblagopoluchija Respubliki Kazahstan: Avtoref. kand. med. nauk. - Almaty, 2010. - 49 p.
3 Braubah M. Jekologicheskie riski v Evropejskom regione //Gigiena i sanitarija. -2015. - №94 (1). - P. 16-21.
4 Isaeva R. B. Osobennosti sochetannoj hronicheskoj patologii u detej v jekologicheski
neblagopoluchnyh regionah Priaral'ja: Avtoref. ... kand. med.nauk. - Almaty, 2007. - 37 p.
5 Kazahstanskij put' - 2050: Edinaja cel', edinye interesy, edinoe budushhee. Poslanie Glavy gosudarstva N.Nazarbaeva narodu Kazah-stana //Industrial'naja Karaganda. - 2014. - №6. - P. 1-3.
6 Programma po kompleksnomu resheniju problem Priaral'ja na 2007-2009 g.g., utverzhden-naja postanovleniem Pravitel'stva RK №915 ot 26 sentjabrja 2006 goda.
7 Pozdnjakova A. L. Mediko-demograficheskaja situacija v Karmakshinskom rajone Kyzylordinskoj oblasti /A. L. Pozdnjakova, K. T. Toleutajuly, D. I. Astanin //Mater. Respubl. nauch.-prakt. konf. «Jekologija promyshlennogo regiona i zdorov'e naselenija», posvjashh. 70-
letiju akademika NAN RK G. A. Kulkybaevu. - Karaganda, 2010. - P. 102-107.
8 Rahmanin Ju. A. Neallergicheskaja giper-chuvstvitel'nost' k faktoram okruzhajushhej sredy /Ju. A. Rahmanin, V. N. Fedoseeva, A. K. Makoveckaja, T. G. Fedoskova // Gigiena i sanita-rija. - 2013. - №3. - P. 4-7.
9 Rakitskij V. N. Problemy sovremennoj gigieny //Gigiena i sanitarija. - 2015. - №4. - P. 4-7.
10 Tereshkevich D. P. Ocenka smertnosti zhenshhin fertil'nogo vozrasta v zone jekologicheskoj bedstvija - Kyzylordinskoj oblasti /D. P. Tereshkevich, N. S. Igisinov, A. zh. Shar-bakov //Molodoj uchenyj. - 2011. - №5, T. 2. -P. 198-200.
Поступила 31.01.2017
T S. Sergaiiyev, M. M. Imanbekov, S. D. Dzhaketayeva, K. T Abdrakhmanov, M. M. Syzdykov, T M. Sadvakasov, B. Zh. Doitayeva
PECULIARITIES OF MEDICO-DEMOGRAPHIC INDICATORS OF THE POPULATION LIVING IN THE REGION OF THE ARAL SEA Karaganda state medical university (Karaganda, Kazakhstan)
Conducted comprehensive studies of demographic processes in the different zones of ecological disaster Aral region showed significant differences compared with the control area. As you know, in Kazakhstan in the middle of this decade, it began to actively implement social policies aimed at improving the health of the population and increase its fertility. On the basis of epidemiological studies was highlighted leading nosological forms of diseases in children and adults. Demographic indicators of fertility, mortality, natural increase showed the peculiarities of the demographic potential in the study area of the Aral sea region
Key words: demography, morbidity, children, childbirth, mortality, epidemiological studies
Т С. Сергалиев, М. М. Иманбеков, Ш. Д. Джакетаева, К. Т Абдрахманов, М. М. Сыздыков, Т М. Садвакасов, Б. З. Долтаева
ОСОБЕННОСТИ МЕДИКО-ДЕМОГРАФИЧЕСКИХ ПОКАЗАТЕЛЕЙ НАСЕЛЕНИЯ, ПРОЖИВАЮЩЕГО В РЕГИОНЕ ПРИАРАЛЬЯ
Карагандинский государственный медицинский университет (Караганда, Казахстан)
Проведенные комплексные исследования демографических процессов в различных зонах экологического бедствия Приаралья показали существенные различия по сравнению с контрольным районом. Как известно, в Казахстане в середине настоящего десятилетия активно начала осуществляться социальная политика государства, направленная на улучшение здоровья населения и повышение рождаемости. На основании проведенных эпидемиологических исследований были выделены ведущие нозологические формы заболеваний у детского и взрослого населения. Демографические показатели рождаемости, смертности, естественного прироста показали особенности демографического потенциала в изучаемых районах Приаралья
Ключевые слова: демография, заболеваемость, дети, рождаемость, смертность, эпидемиологический исследования
