Научная статья на тему 'АНВАР ОБИДЖОН ИЖОДИДА МАЪНАВИЙ САНЪАТЛАР'

АНВАР ОБИДЖОН ИЖОДИДА МАЪНАВИЙ САНЪАТЛАР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
95
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тажоҳил ул-ориф / эпитет / истиора / ташбеҳ / муболаға / ҳусни таълил / персонификация / антитеза

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Маматалимов Зафар Мамараимович, Суюнова Гулида

Мақолада Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджоннинг болаларга мўлжалланган шеърларида маънавий санъатларнинг ўрни масаласи ўрганилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АНВАР ОБИДЖОН ИЖОДИДА МАЪНАВИЙ САНЪАТЛАР»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

УДК: 821.512.133-1(092)(043.3) АНВАР ОБИДЖОН ИЖОДИДА МАЪНАВИЙ САНЪАТЛАР Маматалимов Зафар Мамараимович

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети укитувчиси (PhD)

Суюнова Гулида

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети 3-курс талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.7368555

Аннотация. Мацолада Узбекистан халц шоири Анвар Обиджоннинг болаларга мулжалланган шеърларида маънавий санъатларнинг урни масаласи урганилган.

Калит сузлар: тажощл ул-ориф, эпитет, истиора, ташбемуболага, %усни таълил, персонификация, антитеза

Минг йиллар давомида шаклланиб, санъат номини олган бадиийлик воситалари факатгина шеър безаги эмас, балки шоир ниятини укувчига етказувчи восита, муаллифнинг рангин туйгулар олами хдкида тасаввур берувчи манба ёки шоир кунглини китобхон диди ва завки билан богловчи маънавий ришта хдмдир [1;3].

Дархдкикат, аждодларимиз кадим-кадимдан хдссослик, нуктадонлик, зарофат билан битилган шеър намуналарини юксак даражада кадрлаганлар. Шоирнинг иктидорига унинг суз маъносини нозик англаши, сузни усталик билан куллай олиши, поэтик тасвирнинг ох,орийлигига караб бах,о берганлар. Бу макомга эришиш учун ижодкорлар х,ам тиним билмай мех,нат килишган - салафлар бой тажрибаларини узлаштиришган, уз даври адабий мух,итида юз бераётган ижодий узгаришларни кузатиб боришган, шунинг билан бирга, шеър илмига доир билимларини бойитиб боришган.

Илми бадеъ шеър илмининг алох,ида йуналиши х,исобланиб, шеърий асар бадииятини оширувчи турли хил тасвирий, таъсирий воситалар, тил (бадиий асар тили), услуб масалалари билан шугулланган. Булар орасида шеърий санъатлар алох,ида урин тутади. Назариётчи олимлар уларни маънавий санъатлар, лафзий санъатлар, лафзий-маънавий (муштарак) санъатлар типида таснифлаб, урганиб келишган. Биз Анвар Обиджоннинг болалар учун ёзган шеърларида кулланган бадиий санъатлар, уларнинг ижодкор - бадиий асар - укувчи катарсисида нечоглик ахдмиятга эга эканлигини маънавий санъатлар мисолида урганишга хдракат килдик.

Маънавий санъатлар сузнинг ички, маъно томони билан боглик бадиий санъатлардир.

Х,азрат Навоий "Х,айрат ул-аброр" достонида

Назмда х,ам асли анга маъни дурур,

Булсин анинг суврати х,ар не дурур

деб ёзар экан, шеър кандай шаклда, кайси жанрда ёзилган булмасин, унда маъно бирламчи эканлигини алох,ида кайд этади. Бу "маъни"нинг юзага чикишида маънавий санъатларнинг ахдмияти катта.

Болалар табиатан учкур хаёл, орзуманд калб эгаси булганликларидан чор-атрофдаги нарсаларни катталарга караганда бошкача нигох,, бошкача хдйрат билан кузатишади. Болалар кузига сув юзида сузиб юрган оддий камиш пояси - улкан кема, ниначи - самолёт, ургимчак - ёвуз мах,лук булиб куринса, х,еч ким ажабланмайди, албатта. "Фикрчан" шеъри кахрамони чексиз самони кузатар экан, унга кукдаги пага-пага булутлар

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

тахмонда катор йигилган тушакни, кирмизи тусдаги ой эса булинган тарвузни эслатади. Унинг калбида икки туйгу: куз билан куриб тургани хакикат олами ва туйгуларини жунбушга келтираётган хаёлот олами узаро тукиниб, жажжи калб сохибини фикрлар туфонида у ёкдан бу ёкка чирпирак килиб айлантиради.

Ок булутми Осмонда, Ё тушакми Тахмонда?

Ой шунчалар ^ирмизми, Ё булинган Тарвузми? [2;85]

Шеърда мумтоз газалиётимизда куп учрайдиган тажоуил ул-ориф санъатининг гузал намунасига дуч келамиз. Тажохил ул-ориф санъати талабига кура, "шоир узи тасвир этаётган нарса ёки ходисанинг ёхуд унинг характерли хусусиятини яхши билади. Ана шу хусусият ёки белгиларни ёркин ва таъсирчан килиб ифодалаш максадида оддий хабар, баён йулидан бормай, риторик савол усулидан фойдаланади. Бирок шу саволнинг узида жавоб хам, яъни шоир муддаоси куриниб туради" [1;64]. "Фикрчан" шеърида бола кук юзида сузиб юрган нарсалар булут эканлигини, кирмизи тусда товланаётган аслида ой эканлигини жуда яхши билади. Гуё кузларига ишонмаётгандай, уз-узига турли саволлар беради. Лирик кахрамоннинг мушохадакорлиги, хаёлида тасвирларнинг тезкор алмашинуви, кунимсизлигини ифода этишда шоирга тажохил ул-ориф санъати, айникса, кул келган.

"Оймомони угирлаш", "Окшом" шеърларида хам окшом манзарасининг жонли, кичкинтойлар тасаввурига мос лавхалари яратилишида булут, ой сузлари бадиий деталь вазифасини бажарган:

Бир пиёла чой каби Пахмок кора булутча -

Булут ойни хуплади. ^арокчилар кемаси.

Товук бека катакка Оймомани угирлаб

Жужаларин туплади. ^очмокчи у, чамаси.

Эчки-улок туш куриб, Сузиб борар кемача

Похол узра ётишар. Елканлари хилпираб.

Мушукчалар сут сураб, Х,айриятки ой ундан

Онасига ёпишар... [3;6] Тушиб колди гилдираб. [3;10]

("Окшом") ("Оймомани угирлаш")

Болага окшом чукиб, атроф янада коронгилашганини "булут ойни тусди" кабилида асосламокчи булсак, буни оддий ахборот сифатида кабул килиб куя колиши мумкин. Билъакс, юкоридаги шеърни укиш асносида окшом суврати унинг хаёлида узгача йусинда зухурланади... Дархакикат, ойнинг кизгиш-сарик туси, шаклига кура думалоклиги бир пиёла чойни эслатади. Осмонда сузиб юрган ойнинг булут ортида куринмай колиши киши томонидан пиёладаги чойнинг хуплаб тамом килиб куйилишига мукояса килинади.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уИ 30 поуаЬг | 8о1еп11818.И2

Баъзан бола диккати хаёлдан хаётга кучиб, кизикиши устун келса, пиёлага чой солиб куради: чойга карайди, ойга карайди. Чойни хуплаб, пиёлани бушатиб куради. Мушохада килади. Х,ар сафар кеч кириб, осмонга ой чикканида пиёладаги чой куз олдига келади. Ва натижада, окшом манзараси бир умр хаёлида мана шундай жонли, образли тафаккур натижаси уларок мухрланиб колади.

"Оймомони угирлаш" шеърида булут карокчилар кемасига ухшатилади. Пахмоц эпитети булутнинг куюклигини ифодалайди. Бунда ранг символикаси тасвирнинг янада куюклашувига хизмат килади. Яъни, цора ранг, одатда, ёвузлик, вахшийлик, зулмат маъноларини билдириб, пахмоц сузи билан биргаликда булутнинг сифатини ифода этиши аппеляция кучини оширган. Шу билан бирга, кемадагиларнинг разил нияти кора рангга айни мос тушади. "Окшом"да булут ойни "бир пиёла чой каби хуплаган" булса, бу шеърда гуё карокчилар ойни кемаларига солиб, угирлаб кетмокчи булишади. Иккинчи бандда "булут" сузи ишлатилмайди. Балки мазкур бирлик урнига "кемача" сузи "вактинча омонатга олинади". Бунда ухшаётган нарса туширилиб, истиора юзага келмокда. Биринчи бандда ухшамиш ва ухшатилмиш баробар куллангани туфайли истиора оркали ишора килинаётган сузни англаб олиш унчалик кийинчилик тугдирмайди. Елканлари хилпираб елиб бораётган кема - булут ортидан ойнинг куриниши карокчилар машъум ниятига ета олишмаганини билдиради. Шу уринда укувчи эзгулик тантанасидан кувониб кетади. Кунгли таскин топиб, ич-ичидан лирик кахрамонга хамоханг "хайрият" дея хитоб килади.

"Ухшатиш бадиий мулокот жараёнида кузланувчи информация етказиш (репрезентатив), информацияга хиссий муносабатни ифодалаш (экспрессив) хамда тингловчига - укувчига муайян таъсир утказиш (аппелятив) максадларнинг хаммасига бирдек хизмат килар экан" [4;165], юкорида тахлилга тортилган шеърлар мисолида ташбехнинг бу уч мухим вазифаси хамиша чамбарчас боглик эканига амин буламиз.

Х,айвонот богига биринчи марта кирган бола бегемот бурнини кумгонга, жирафа буйнини нарвонга, бакани кари кампирга ухшатса, бу холат бизга гайритабиий туюлмайди.

Ана купол Бегемот, бурни кумгонни куринг, Чайнаб ётар текин ут, Жираф нарвонни куринг. Еган каби калампир бети бужмок, каранг бир, Огзида тиш йук «кампир» - Бака шодонни куринг. [5;19] Ташбехнинг киноя, измор (яширин), машрут (шартли) сингари турлари бироз мураккаблиги сабаб ёш китобхоннинг бу ухшатишларни англаши, хазм килиши кийин кечади. Аммо мутлак ташбехда ташбехни юзага келтираётган жузвлар аник ифодалангани боис укувчи бу ухшатишлар замиридаги маъно-мазмунни осон илгаб олади. Газал шаклида ёзилган "Ажойибхонага мархамат!" шеърида ухшатилаётган ва ухшаётган нарса узаро бакамти келтирилиб, ажойибхонадаги жонзотлар портрети бола куз унгида яккол намоён булишига эришилган. (бурун - кумгон, жираф - нарвон, бака - тишсиз кампир ва х.к.) Жиддий назар солинса, ташбехлар шунчаки келтирилмай, улар ортида далиллаш (мотивировка) тасвир тиниклигида алохида урин тутаётганини илгаш мумкин. Бинобарин, Бегемотнинг куполлиги бурни кумгондай катталиги билан, Жирафа буйининг дарозлиги текин ут кавшаб ётгани билан, Баканинг бети бужмоклиги калампир еганга ухшаши билан асосланади.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

Шеър муваффакиятини таъминлаган омиллардан бири шоирнинг кофия куллаш махоратида куринади. Асосий кофиялар (кумгон - нарвон - шодон) нинг тулик (тук) кофиядан ташкил топганлиги, худди мусажжаъ (сажли) газалларда булганидек, ички кофиялар (калампир - бир - кампир)дан фойдаланилиши охангдорликни янада кучайтирган. Албатта, бунда радифнинг вазифасини хам унутмаслик зарур. Узбек классик адабиётида "Куринг" радифли газаллар бир неча шоирларда учрашини хисобга олсак, Анвар Обиджоннинг "Ажойибхонага мархамат!" шеъри салафлар ижодидан озикланиш самараси эканлиги маълум булади.

"Лагерга борган кучукча" шеърида Олапар лакабли итнинг хатти-харакатлари персонификациялаштирилади. Болалар жур булиб кушик машк килишганида гуё ит уларга кушилиб "куйлайди", табиат куйнига сайрга чикишса, уларга йулбошчилик килади. Олапарнинг жамоага кушилиб футбол уйнаши, хатто шахмат уйинига фахми етиши муболага кучини яна бир карра оширган.

Гох хаммага кушилиб Уйнарди футбол. У ёки бу томонга Урар эди гол. Шахматга хам озми-куп Етарди фахми. Куп ютказган болага Келарди рахми. [5;5]

Дархакикат, шеър шунчаки кучукчанинг гайритабиий хатти-харакатини тасвирлаш вазифасини бажармайди. Унинг замирида хайвонот оламига мехр, узаро дустлик, инсон ва табиат муносабатлари, хаёт завки, умр маъноси, ёркин келажакка ишонч туйгулари жуш уриб туради.

"Бахоначилар касалхонаси" шеъри эса бошдан-оёк бурттиришга асосланади. Х,айвонлар ишёкмасликдан турли бахоналар тукиб доктор - ^уёнга мурожаат килишади. Бури Чивин чакиб олганидан, Ит ^унгиз оёгини босиб олиб майиб килганидан, Шер Суварак тепганидан, Хукиз Чигиртканинг бесабаб дуппослаганидан шикоят килади. Эътибор берилса, атайлаб йирик хайвонлар кичик хашаротларга карама-карши куйилиб, уларнинг хатти-харакатлари муболагали тасвирланади. Натижада укувчи хайвонларнинг аклга сигмайдиган бахоналаридан котиб-котиб кулади. Уз навбатида, Айик, Эчки, Хачир, От, Каркидон каби бахоначилар хамда Эшак орасидаги антитеза яккол сезилиб турибди. Шеър мана бундай хулосаланади:

Алохида хонада Арслон ухлар шохона. ...Ишлар факат гул Эшак Тополмасдан бахона. [2;85]

Эшакка нисбатан кулланган "гул" эпитети содда, оми, лапашанг, ландавур маъноларини ифодалайди. Балки Эшак ростдан мана шу сифатларга эгалиги учун тинмай ишлаётгандир. Ёки булмаса, бошкаларнинг арзимас нарсаларни важ килиб мехнатдан кочиши газабини кузгаб, улар бажариши керак булган юкни хам уз зиммасига олишга мажбур булаётгандир. Нима булганда хам, Эшакнинг хатти-харакати укувчида салбий муносабат уйготмайди. Балки унга нисбатан калбдан рахм-шафкат, мехр, ачиниш

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr j scientists.uz

тyЙFyларини хис килади. Эртакнамо бошланмага эга шеърнинг аста-секинлик билан ижтимоий мазмyн касб эта бориши шуни англатадики, жамиятда хар бир шаxс Уз зиммасидаги вазифани сидкидилдан, OFишмай бажариши лозим. A^ холда бировларнинг мехнати эвазига кун куриш, текинxУрлик, зуравонлик оxир окибат кишилар хаётида норозилик, келишмовчилик, парокандаликни келтириб чикаради. Бу эса бутун бир жамиятнинг таназзулга юз тутиши демакдир.

Хусни таълил - чиройли далиллаш санъати булиб, бунда шоир бирор реал вокеа-ходисани унга боFлик булмаган бошка вокеа-ходиса оркали далиллашга харакат килади. Дархакикат, "хусни таълил санъатига xос фазилатлардан бири укувчи кузи олдида ёркин, хаётий манзара, лавхани гавдалантиришдир. Бу санъат, албатта, хаётий лавхалар, афсоналар, хикоятларга асосланади" [6:31]. "Глобусга ёзилган шеър"да вокелик афсона ёки хикоятга эмас, айнан хаётий вокеа асосига курилади. Лирик кахрамон онгида xyддики ит дунёни бир айланиб чиккандай таассурот пайдо килади. Ер айлана булгани учун шимол томонга караб кочган ит эртасига жануб томондан кириб келгандай туюлади.

^увсам,

Турткуз итимиз -^алин корга солиб из, Парво килмай шамолга, ^очган эди шимолга. Эртаси Сал босилиб, Очкаб, тили осилиб, Такдирига бериб тан, Кириб келди жанубдан. Тушунмовдим ушанда, -Ер юмалок экан-да! [5;73] Куринадики, бу шеърда Олапар ("Лагерга борган кучукча")га yxшаб Турткузга ортикча сифат ёки Fаройиб хислат тиркалмайди. У бошка итлар каби оддийгина ит. Х,аракатида хам нотабиийлик йук: шимолга кочиб, жануб томондан уйига кайтиб келди. Aммо Турткузнинг бу "килети" лирик кахрамон - болада умуман бошкача xyлоса, бошкача холат пайдо киладики, натижада хозирга кадар узига номаълум булган сирнинг тагига етгандай, ноёб топилмани кулга киритгандай булади: "Ер юмалок экан-да!"

Кези келганда, Aнвар Обиджоннинг "Глобусга ёзилган шеър" ва таникли болалар шоири Х,.Имонбердиевнинг "Ук" шеъри уртасида муайян yxшашлик борлигини хам кайд этиш фойдадан холи булмайди. Aнвар Обиджон бола - ит муносабатлари воситасида xyлосани очик баён килса, Х,.Имонбердиевда ернинг думалоклиги физик конуниятларга асосан маълум нуктадан харакатланишни бошлаган жисм яна аввалги нуктага кайтиши билан изохланади. Яъни, ёвуз одам отган Ук "кора ажал кулида" учиб борар экан, Жайронга дуч келиб колади. Жайрон уйида боласи кузи турт булиб кутаётгани айтиб ялиниб-ёлворади. Нишондан воз кечган Ук Чинорга юзланади. Чинор баFридаги уяларда полапонлар борлигини айтади. Ноилож колган Ук шахд билан Ерга санчилмок булиб шуетийди. Ер "Сенсиз хам, эй масxара, Юрак-баFрим учмас доF, Юз мингта учмас яра" деб ракибини инсофга чакиради. Ук уклигидан пушаймон булиб йулида давом этади.

Ер думалок эмасми,

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Холдан толган пайти у, Буни карангки, асли Учган жойга кайтди у. [7;53] Шум киши кимларнидир пойлаб, тиш кайраганча иккинчи укни жойларди. Шу пайт аввал отган уки келиб шундок оркасига санчилади... "Ёмонлик жазосиз колмайди", "^айтар дунё", "^илмиш - кидирмиш" маколлари "Ук" шеърининг асосий хулосасини ташкил этади.

REFERENCES

1. Истоков Ё. Суз санъати сузлиги. - Тошкент: Заркалам, 2006.

2. Обиджон А. Жуда кизик вокеа. - Тошкент: Юлдузча, 1987.

3. Обиджон А. Бахромнинг хикоялари. - Тошкент: Ёш гвардия, 1980

4. Мамажонов З. Мумтоз шеърий санъатларнинг назарий таснифи (ухшатиш асосидаги санъатлар). - Тошкент: Академнашр, 2016.

5. Обиджон А. Масхарабоз бола. - Тошкент: Ёш гвардия, 1986.

6. Х,ожиахмедоа А. Мумтоз бадиият малохати. -Тошкент: Шарк, 1999.

7. Имонбердиев X,. Бир кунлик муъжиза. - Тошкент: Чулпон, 1999.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.