CC BY
0Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 3 | Issue 17 | October, 2023 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
Sodiqova Sabohat Ilhom qizi
Xalqaro Nordik Universiteti katta o'qituvchisi
ANTROPONIMLARNI TARJIMA QILISH VA O'ZLASHTIRISH
MUAMMOLARI
ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА И ЗАИМСТВОВАНИЯ АНТРОПОНИМОВ PROBLEMS OF TRANSLATION AND BORROWING OF
ANTHROPONYMS
Annotatsiya
Rivojlanayotgan globallashuv sharoitida madaniy va lingvistik elementlarni turli tillar o'rtasida moslashtirish va tarjima qilish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu maqolada antroponimlarni - shaxsiy ismlarni - madaniyatlar bo'ylab tarjima qilish bilan bog'liq o'ziga xos qiyinchiliklar ko'rib chiqiladi. Tadqiqotda nomlar qanday chuqur madaniy ahamiyatga ega ekanligi va tarjimonlar boshqa tilga moslashtirilganda ularning asl ma'nosi va mohiyatini saqlab qolishda qanday qiyinchiliklarga duch kelishi mumkinligi o'rganiladi. Transkripsiya, transliteratsiya, transpozitsiya, nusxa ko'chirish, kompensatsiya va transkreatsiya kabi turli xil tarjima usullarini tahlil qilib, antroponimlarning yaxlitligini saqlash va tarjima jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan madaniy tushunmovchiliklarni yumshatishning samarali strategiyalari haqida tushuncha beriladi.
Kalit so'zlar: globallashuv, antroponim, madaniy aloqalar, tarjima usullari, o'zlashtirish, lignvistik elementlar Аннотация
Заимствование и перевод культурных и языковых элементов между разными языками становится все более важным в условиях развивающейся глобализации. В этой статье рассматриваются уникальные проблемы перевода антропонимов в разных культурах. В исследовании рассматривается, какое глубокое культурное значение имеют имена и как переводчикам приходится бороться за сохранение их первоначального значения и сущности, когда они адаптируются к другому языку. Анализируя различные методы перевода, такие как транскрипция, транслитерация, транспозиция, калькирование, компенсация и транскреация, обеспечивается понимание эффективных
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 3 | Issue 17 | October, 2023 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
стратегий сохранения целостности антропонимов и смягчения культурных недопонимании, которые могут возникнуть в процессе перевода.
Ключевые слова: глобализация, антропоним, культурные связи, способы перевода, заимствование, лингвистические элементы. Abstract
Borrowing and translating cultural and linguistic elements between different languages is becoming increasingly important in the context of advancing globalization. This article examines the unique challenges of translating anthroponyms across cultures. The study examines the deep cultural significance of names and how translators must struggle to preserve their original meaning and essence when adapting them to another language. By analyzing various translation methods such as transcription, transliteration, transposition, calque, compensation, and transcreation, an understanding of effective strategies for preserving the integrity of anthroponyms and mitigating cultural misunderstandings that may arise during the translation process is provided.
Keywords: globalization, anthroponym, cultural connections, translation methods, borrowing, linguistic elements.
Kirish
Hozirgi davrda jadal tus olayotgan globallashuv jarayoni turli sohalarga, jumladan, tilshunoslikka ham o'z ta'sirini ko'rsatib, davlatlar o'rtasida madaniy va iqtisodiy almashinuvlarni kuchaytirdi. Ushbu almashinuv ta'sir ko'rsatadigan diqqatga sazovor sohalardan biri onomastika - nomlarni o'rganish sohasidir. Shaxsiy ismlar yoki antroponimlar nafaqat identifikator, balki madaniy va ijtimoiy ma'lumotlarning tashuvchisi ham hisoblanadi. Ularni moslashtirish va boshqa tillarga tarjima qilish jarayonida noto'g'ri talqin qilish potentsiali tufayli antroponim o'zida aks ettirgan madaniy ma'nolar yo'qolishi mumkin. Ushbu maqolada tilshunoslar va tarjimonlar madaniyatlararo muloqot kontekstida antroponimlar bilan ishlashda duch keladigan muammolar ko'rib chiqiladi. Unda nomlarning madaniy ahamiyatini saqlab qolgan holda antroponimlab tillar bo'ylab qanday qilib to'g'ri yetkazilishi mumkinligi o'rganiladi va bu qiyinchiliklarni yengish uchun qo'llaniladigan usullar muhokama qilinadi. Ushbu jarayonlarni tushunish globallashgan dunyoda o'zaro hurmatni kuchaytirish va madaniy nizolarning oldini olish
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 3 | Issue 17 | October, 2023 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
uchun juda muhimdir.
Adabiyotlar tahlili va metodlar
Madaniyatlararo muloqot - bu turli til madaniyatlari vakillari o'rtasida to'g'ridan - to'g'ri yoki bilvosita ma'lumot almashish va turli xil milliy madaniyatlarga mansub kommunikativ aktning ikki ishtirokchisi bir-birini yetarli darajada o'zaro tushunishidir [1]. Bu shunday muloqotki, uning ishtirokchilarining kommunikativ qobiliyatlaridagi madaniy jihatdan aniqlangan muhim farqlar sharoitida sodir bo'ladi, va bu farqlar ushbu muloqotning muvaffaqiyatli yoki aksincha yakun topishiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin [3]. Madaniyatlararo muloqot tushunchasiga birinchi bo'lib antropolog Edvard T.Holl nazariy yondashgan. Uning 1959-yilda nashr etilgan "Silent Language" kitobida muloqot va madaniyat o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik keng tahlil qilingan. 1970-yillar ilmiy adabiyotida madaniyatlararo muloqot biroz tor ma'noda qo'llangan bo'lsa, keyinchalik qiyosiy madaniyatshunoslik, tarjima nazariyasi kabi sohalarda kengroq o'rganila boshladi. Ikki muloqot ishtirokchisi bir-birini to'g'ri tushunishi uchun esa har ikkalasi suhbatdoshining madaniyatidan xabardor bo'lishi talab etiladi. Shaxsga oid ism, familiya yoki taxallus kummunikativ akt davomida ahamiyatli komponent hisoblangani sababli uning to'g'ri ifodalanishi madaniy konflikt yuzaga kelishining oldini oladi.
Inson ismi uning mavjudligining ajralmas qismidir. Shaxsiy ismlar til va nutqda muhim o'ziga xoslikka ega bo'lgan, referentni aniqlash, unga oid axborotni uzatish kabi funksiyalarga ega bo'lgan leksik birliklardir [7]. Shaxsiy ismlar madaniyatlararo muloqotda muhim rol o'ynaydi, ham o'ziga xoslik ramzi, ham aloqalarni mustahkamlash vositasi bo'lib xizmat qiladi. Antroponimlar madaniyatlararo munosabatlarning turli jihatlarida namoyon bo'ladi. Xususan, o'zaro hurmatni ifodalashda ahamiyatli bo'lib, insonlarning ismini to'g'ri talaffuz qilgan holda ularga murojaat qilish ularning shaxsiga bo'lgan hurmatni ko'rsatsa, ismni xato qo'llash, aksincha, madaniy befarqlik, hurmatsizlik belgisi sifatida namoyon bo'ladi. Kasbiy muhitda nomlar qanday ishlatilishini tushunish biznes munosabatlari va muzokaralarga ta'sir qilishi mumkin. Misol uchun, ba'zi madaniyatlarda shaxsning to'liq ismi yoki rasmiy unvonidan foydalanish professional sharoitlarda muhim bo'lsa, boshqalarida oddiyroq yondashuv odatiy hol bo'lishi mumkin.
Natija va muhokama
Ismlar yoki atoqli otlarda bir tildan boshqa tilga o'girilayotganda maxsus bir yondashuv talab etilmaydi deb hisoblanadi. Ammo bu fikr to'liq asosli
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 3 | Issue 17 | October, 2023 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
emas, chunki ism o'zi mavjud bo'lgan tilda chuqur semantik strukturaga, shakli va etimologiyasi jihatda o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, boshqa tilga tarjima qilinganda bu xususiyatlarning katta qismi yo'qoladi. Antroponimlar jamiyatda shaxsni boshqalardan farqlashdan tashqari yana bir qator vaifalar, jumladan, shaxsning ijtimoiy mavqei, nasl nasabi, e'tiqodi, millati yoki qadriyatlari haqida ma'lumot berish kabi vazifani bajaradi. Ularni boshqa tilga tarjima qilinganda esa ismlardagi ana shu xususiyatlarni to'liqligicha saqlab qolish qiyin. Ismlar shakl va ma'no jihatdan boshqa tilga aynan o'zlashtirilmasa-da, ularning asosiy xususiyatlarini saqlab qolgan holda tarjima qilishning bir necha usullari mavjud. Ular haqida ko'plab monografiya, dissertatsiyalarda, ilmiy maqolalarda ba'zan bir xil, ba'zan esa biroz farqli ma'lumot va fikrlar berilgan. Umumlashtirib aytganda, antroponimlarni tarjima qilishda keng foydalaniladigan usullarga transkripsiya, transliteratsiya, transpozitsiya, kalkalash, kompensatsiya, yaqin ma'no bilan tarjima qilish va yangi so'z hozil qilib tarjima qilish (transkreatsiya) kabi usullar kiradi. Bundan tashqari, onomastik leksika qanday kontekstda, qay maqsadda o'zlashtirilishiga ko'ra yana boshqa turli xil usullardan foydalanish mumkin. Masalan, joy nomlarini tarjima qilishda leksik kengaytirish (inglizcha "Park" so'zi rus tiliga "Парк Авенью" shaklida o'girilgan), kontekstda onomastik birlikni umumiy leksik birlik bilan almashtirish (on the way to Connecticut -отправилась на восток) yoki antroponimlar matn mazmuniga katta ta'sir ko'rsatmagan holatlarda ularni "tushirib qoldirish" (Night, Glo! - Xayrli tun!) kabi usullardan badiiy filmlar tarjimasida foydalanilgan [6]. O'rganib chiqilgan aksariyat ilmiy manbalarga asoslanib yuqorida aytib o'tilgan usullarni ismlar tarjimasida eng ko'p qo'llanilgan usullar deb aytish mumkin.
Fonetik tarjima ya'ni transkripsiya bu tarjima qilinayotgan ismni o'z tilidagiga yaqin bo'lgan nutq tovushlari yordamida aynan aks ettirishdir. Bunday tarjima usulida ismlarning yozuv shakli katta o'zgarishga uchrashi mumkin ammo talaffuzda asl tildagidan katta farq qilmaydi. Ushbu usul yordamida aksariyat ismlar tildan tilga ko'chadi. Masalan, ingliz tilidagi John -o'zbek tilida imlo jihatidan birgina harfda farqlanib Jon deb yozilsa-da, asl shakli bilan bir xil talaffuz qilinadi. William - Uillyam, Maria - Mariya, George -Jorj, David - Devid va shu kabi ko'plab ismlarni misol keltirish mumkin. Shuni ham ta'kidlab o'tish kerakki, ism o'zlashtirilayotgan til va original matn tilining tovush tizimi qanchalik o'xshash bo'lsa, fonetik prinsip asosida antroponimlarni o'zlashtirish shunchalik muvaffaqiyatli kechadi.
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 3 | Issue 17 | October, 2023 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
Grafik o'xshashlikka asoslangan tarjima usuli - transliteratsiya ham ismlarni tildan tilga o'zlashtirishning keng tarqalgan usuli hisoblanadi. Transliteratsiya - bu bir tildagi so'zlarning boshqa til grafik belgilaridan foydalanib yozish. Transliteratsiya fonetik prinsipga asoslangan tarjimadan ko'ra oldinroq paydo bo'lganligi, keyinchalik tarjimada transkripsiyadan keng foydalanila boshlangani sababli ba'zi ismlarning bir nechta muqobil variantlari paydo bo'lgan. Bunga misol qilib ko'proq inglizcha "w" va "h" harflaridan boshlanadigan ismlarni keltirish mumkin: Winston - Винстон, Уинстон; Harry - Харри, Гарри. Misollardan kelib chiqib aytish mumkinki, antroponimlarni tarjima qilishda transliteratsiya usuli kamdan-kam hollarda yolg'iz ishlatiladi, u odatda transkripsiya bilan birgalikda qo'llaniladi.
Tarjimonlar uchun ismlarni boshqa tilga o'girishning eng muammosiz usuli bo'lgan transpozitsiya orqali ko'plab ismlar madaniyatlararo tildan tilga o'tib yuradi. Bu usul ma'lum ismning boshqa tildagi o'sha tilning talablariga mos variatsiyasi (ekvivalenti)dan foydalanishdan iborat. Masalan, inglizcha Ann, Catherine, Elizabeth kabi ismlarning rus tilida Анна, Катерина, Елизавета kabi o'rindoshlari mavjud.
Tarjimada yana bir osonroq, tarjimon uchun muqobil so'z topishda kamroq muammo tug'diradigan usul bu kalkalash (fransuzcha "calque" -nusxa, taqlid) - boshqa til lug'aviy birligidan ona tili vositalari asosida nusxa ko'chirish [9]. Bu usulda so'zma-so'z tarjima nazarda tutilgan bo'lib, tarjima qilinayotgan so'z uni o'zlashtirayotgan tilning lingvistik va madaniy normalariga moslashadi. Keng tarqalgan ismlarning dunyoning aksariyat tillarida muqobili mavjudligi sababli, bunday ism familiyalarni tarjima qilishda kalkalash usuli odatiy hisoblanadi. Masalan, inglizcha John ismining fransuz tilida Jan, ispan tilida Juan (Xuan), rus tilida Ivan kabi muqobillari mavjud. Etimologiyasi bir xil bo'lgan bu kabi ism familiyalarga yuzlab misollar keltirish mumkin.
Kompensatsiya usuli onomastik birlik olingan tilda unga yuklatilgan madaniy xususiyatlar tarjima qilinayotgan tilda uchramasa, unga mosroq madaniy xususiyatni aks ettiruvchi so'z bilan almashtiriladi, ya'ni kompenstsiya qilinadi, o'rni to'ldiriladi. Kompensatsiya yaqin ma'noli so'z bilan almashtirib tarjima qilish yoki o'rniga yangi so'z o'ylab topib tarjima qilish kabi usullar singari tarjimonning ijodkorligiga tayangan bo'lib, bu usullardan baddiy asarlardagi to'qima yoki yarim to'qima obrazlarning ismlarini tarjima qilishda keng foydalaniladi.
Central Asian Research Journal For Interdisciplinary Studies (CARJIS)
ISSN (online): 2181-2454 Volume 3 | Issue 17 | October, 2023 | SJIF: 5,965 | UIF: 7,6 | ISRA: JIF 1.947 | Google Scholar |
www.carjis.org
Xulosa
Globallashgan kontekstda antroponimlarni tarjima qilish va moslashtirish antroponimlar o'zida aks etgan turli madaniy o'ziga xoslik, ijtimoiy ma'no tufayli tarjimon va tilshunoslar uchun qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Kichik tadqiqotimiz davomida shaxsiy ismlarni tarjima qilishda qo'llaniladigan turli usullar, jumladan transkripsiya, transliteratsiya, transpozitsiya, nusxa ko'chirish, kompensatsiya va transkreatsiya kabi tarjima usullarini ko'rib chiqar ekanmiz har bir uslub o'zining kuchli tomonlari va ma'lum bir cheklovlariga ega ekanligi, tillar bo'ylab madaniy va semantik yaxlitlikni saqlashning murakkabligi guvohi bo'lamiz. Ammo bunday murakkabliklarga qaramay amalga oshirish mumkin bo'lgan samarali tarjima amaliyoti madaniyatlararo muloqotni kuchaytirishi va turli millatga mansub shaxslar o'rtasida o'zaro hurmatning saqlanib qolishiga hatto kuchayishiga hissa qo'shishi mumkin. Globallashuv rivojlanishda davom etar ekan, ushbu usullarni doimiy ravishda tadqiq qilish va takomillashtirish madaniyatlararo o'zaro ta'sirlarda shaxsiy ismlarning to'g'ri va hurmat bilan ifodalanishini ta'minlash uchun asos bo'ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Bogatikova L.I. Основы межкультурной коммуникации. Гомель, - 2009.
2. https://fastercapital.com/content/Cultural-sensitivity--Respecting-Differences-in-a-Cross-Cultural-Context.html
3. С. М. Володько, Е. С. Сидельникова. Лингвистика, межкультурная коммуникация и содержание иноязычного образования // Язык и межкультурная коммуникация: Современные векторы развития выпуск 2. Пинск, 2021
4. Hall, E.T. The Silent Language / E. T. Hall. - Garden City, NY: Doubleday, 1959.
5. Ермолович, Д.И. Имена собственные на стыке языков и культур. — М., 2001 г.- 200 с.
6. Меркулова А., Соломоновская А. Л., Особенности передачи имен собственных в процессе аудиовизуального перевода (на материале англоязычного мультфильма «Мадагаскар») // Вестник НГУ. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2023. т.21 №4
7. Клюсов, Г.Н. Белорусско-русские параллели в передаче личных имен// Русский язык. - Минск,1982 - вып.2
