CC BY
15ANQLO-SAKSON EPIK POEMASI "BEOVULF'UN AZ9RBAYCAN DILIN9 T9RCUM9 M9TNININ LINQVO-POETIK ÔZ9LLIKL9M
LAL9 SULEYMAN QIZI 9LIYEVA
Azarbaycan Turizm va Mencment Universitetinin doktoranti Baki, Azarbaycan
Xulasa: Mdlumdur ki, "Beovulf" qddim ingilis dilindd alliterativ §eir formasinda yazildigindan muasir ingilis oxucularinin dksdriyydti poemani orijinalda oxumaqda çdtinlik çdkir. Bela ki, "Beovulf"un orijinali yalniz mutaxassislar tarafindan oxuna vd ba§a duçula bilir. Ona gôra dd asar ham ingilis, ham da dunya tadqiqatçilari tarafindan daim ara§dirilmi§, muasir dôvrumuzda da araçdirilmaga davam edir. dsar dunyanin bir çox dillarina tarcuma edilmiç va ara§dirilmi§dir.
Azarbaycanda da asarin tadqiqi istiqamatinda xeyli i§lar gôrulmuç, ingilis adabiyyatinin bu qadim numunasinin qahramanliq dastanlarimiz olan "Kitabi-Dada Qorqud", "Koroglu" ila paralellari ara§dirilmi§, asar adabi va dilçilik baximindan tahlil edilmiçdir.
"Beovulf" poemasi 2018-ci ilda gôrkamli ziyali, §air va tarcumaçi Xeyrulla Xayal tarafindan dilimiza tarcuma edilarak 2021-ci ilda "Elm va tahsil" naçriyyatinda çap olunmuçdur. 144 sahifadan ibarat olan kitabin redaktoru, elaca da ôn sôz muallifi da professor Habib Zarbaliyevdir.
Xeyrulla Xayal tarafindan edilmiç tarcuma "Beovulf"un dilimiza ilk tarcumasidir. "Beovulf"u dunyanin muxtalif dillarina tarcuma edanlar, hamçinin mutaxassislar tarcuma zamani bu unikal asarin poetik xususiyyatlarinin adekvat verilmasinin çox bôyuk va ciddi çatinliklar yaratdigini takrar-takrar qeyd etmiçlar. "Beovulf"u dilimiza çevirmak istayan tarcumaçinin qarçilaçdigi asas çatinlik, ilk nôvbada, misralarin sayini saxlamaga imkan vera bilan duzgun vaznin seçilmasidir. "Beovulf"un Azarbaycan dilina ilk va tak tarcumasi olan Xeyrulla Xayalin tarcumasini ugurlu hesab etmak olar. Tarcumaçi qadim ingiis dilinin murakkabliyi va çatin alleterativ poetik matni uzarinda mumkun qadar ustaliqla i§lami§, sôz va ifadalarin dilimizdaki an uygun qarçiliqlarini tapa bilmiçdir.
Açar sozlzr: tarcuma, poema, epos, alliterativ §eir, dastan.
LINGUISTIC-POETIC FEATURES OF THE TRANSLATION OF THE ANGLOSAXON EPIC POEM "BEOWULF" INTO AZERBAIJANI
Summary: It is known that since "Beowulf was written in Old English in the form of alliterative poetry, most modern English readers have difficulty reading the poem in the original. So, the original of "Beowulf can only be read and understood by experts. Therefore, the work has been constantly studied by both English and world researchers, and continues to be studied in our modern times. The work has been translated and researched into many languages of the world.
A lot of work has been done in the direction of researching the work in Azerbaijan, the parallels of this ancient example of English literature with our heroic epics "Kitabi-Dade Gorgud" and "Koroglu" have been investigated, and the work has been analyzed from the point of view of literature and linguistics.
The poem "Beowulf was translated into our language by the prominent intellectual, poet and translator Khairulla Khayal in 2018 and published in 2021 by "Elm va tahsil" publishing house. The editor of the book, which consists of 144 pages, as well as the author of the foreword, is professor Habib Zarbaliyev.
The translation made by Khairulla Khayal is the first translation of "Beowulf into our language. The translators of "Beowulf into different languages of the world, as well as specialists, have repeatedly noted that during the translation, adequate rendering of the poetic features of this unique work creates very big and serious difficulties. The main difficulty faced by the translator who wants to translate "Beowulf into our language is, first of all, choosing the right weight, which allows to keep the number of stanzas. The translation of Kheyrulla Khayal, the first and only translation of "Beowulf into Azerbaijani, can be considered a success. The translator worked as
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
skillfully as possible on the complexity and difficult alleterative poetic text of the ancient English language, and was able to find the most appropriate equivalents of words and expressions in our language.
Keywords: translation, poem, epic, alliterative poem, epic.
ЛИНГВИСТИКО-ПОЭТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПЕРЕВОДА АНГЛОСАКСОНСКОЙ ЭПИЧЕСКОЙ ПОЭМЫ «БЕОВУЛЬФ» НА АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ ЯЗЫК
Резюме: Известно, что, поскольку «Беовульф» был написан на древнеанглийском языке в форме аллитеративной поэзии, большинство современных английских читателей испытывают затруднения при прочтении стихотворения в оригинале. Итак, оригинал «Беовульфа» могут прочитать и понять только знатоки. Поэтому произведение постоянно изучалось как английскими, так и мировыми исследователями, и продолжает изучаться в наше время. Произведение переведено и исследовано на многие языки мира.
В направлении исследования творчества в Азербайджане проделана большая работа, исследованы параллели этого древнего образца английской литературы с нашими героическими эпосами «Китаби-Даде Горгуд» и «Кероглу», проанализировано произведение. с точки зрения литературы и языкознания.
Поэма «Беовульф» была переведена на наш язык выдающимся интеллектуалом, поэтом и переводчиком Хайруллой Хаялом в 2018 году и опубликована в 2021 году издательством «Эльм ва тахсил». Редактором книги, состоящей из 144 страниц, а также автором предисловия является профессор Хабиб Зарбалиев.
Перевод, сделанный Хайруллой Хаялом, является первым переводом «Беовульфа» на наш язык. Переводчики «Беовульфа» на разные языки мира, а также специалисты неоднократно отмечали, что при переводе адекватная передача поэтических особенностей этого уникального произведения создает очень большие и серьезные трудности. Основная трудность, с которой сталкивается переводчик, желающий перевести «Беовульфа» на наш язык, — это, прежде всего, выбор правильного веса, позволяющего сохранить количество строф. Удачным можно считать перевод Хейруллы Хаял - первого и единственного перевода «Беовульфа» на азербайджанский язык. Переводчик максимально умело поработал над сложным и трудным аллетеративным поэтическим текстом древнеанглийского языка и смог найти наиболее подходящие эквиваленты слов и выражений в нашем языке.
Ключевые слова: перевод, стихотворение, эпос, аллитеративное стихотворение,
эпос.
Giri§
ingilis dili ta qadimdan günümüza qadar 9oxasrlik takamül va inki§af yolu ke9mi§, bir sira dayarli adabi nümunalari ila dünya adabiyyati xazinasini zanginla§dirmi§dir. Bela dayarli badii nümunalardan biri da qadim ingilis dilinda yazilmi§ anqlo-sakson adabiyyatina maxsus unikal epik poema olan "Beovulf'dur. Takca ingilis adabiyyatinin deyil, ümumilikda orta asrlar Avropa adabiyyatinin an yax§i nümunalarindan sayilan "Beovulf'qadim ingilis dilli matnlar ailasina rahbarlik edan asar kimi qiymatlandirilir. ösarin yegana sag qalmi§ alyazmasi ilk dafa 1815-ci ilda islandiyali Qrimur Conson Torkelin (Grimur Jonsson Thorkelin) tarafindan na§r etdirilmi§, XIX yüzillikdan etibaran "Beovulf" poemasi ila bagli qizgin müzakiralar ba§lanmi§dir. O vaxta qadar geni§ tadqiq olunmami§ alyazmanin ara§dirilmasina maraq XIX yüzilliyin II yarisindan daha da güclanmi§dir. Poemani folklor nümunasi kimi taqdim edan ilk tadqiqatlar XX asrin 20-ci illarindan - taqriban 1923-cü ildan sonra daha da intensivla§mi§, ingilis §ifahi xalq adabiyyatinin dil-üslub xüsusiyyatlarinin, elaca da qadim ingilis dilina maxsus özalliklarin ara§dirilmasinda "Beovulf' poemasi asas manba kimi diqqat markazina 9akilmi§dir. Bu dövra qadar yazili folklor nümunalari, asasan, antik Yunan adabiyyati va Homerin asarlarinin tadqiqi ila mahdudla§irdisa, mahz bu
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
dövrdan qadim ingilis dilinin folklor xüsusiyyatlari daha çox "Beovulf' poemasi üzarinda araçdirilmaga ba§lanmi§dir. Tadqiqatlar zamani ingilis dilindaki qadim yunan, canubi slavyan va qadim ingilis ananavi söz va ifadalarina istinad edilmiçdir (6, s.35).
Elmi yeniliyi
Malumdur ki, "Beovulf' qadim ingilis dilinda alliterativ §eir formasinda yazildigindan müasir ingilis oxucularinin aksariyyati poemani orijinalda oxumaqda çatinlik çakir. Bela ki, "Beovulf'un orijinali yalniz mütaxassislar tarafindan oxuna va ba§a dü§üla bilir. Ona göra da asar ham ingilis, ham da dünya tadqiqatçilari tarafindan daim ara§dirilmi§, müasir dövrümüzda da araçdirilmaga davam edir.
Azarbaycanda da asarin tadqiqi istiqamatinda xeyli i§lar görülmü§, ingilis adabiyyatinin bu qadim nümunasinin qaharmanliq dastanlarimiz olan "Kitabi-Dada Qorqud", "Koroglu" ila paralellari ara§dirilmi§, asar adabi va dilçilik baximindan tahlil edilmiçdir. 9dabiyyat§ünas alim §ahin Xalilli "Azarbaycan-ingilis adabi alaqalari: Qadim va orta asrlar dövrü" (16) movzusunda yazdigi elmlar doktorlugu dissertasiyasinda , "Azarbaycan-ingilis adabi alaqalari (folklor materiallari asasinda)" (Baki: Azarbaycan Milli Ensiklopediyasi NPM, 2002) adli monoqrafiyasinda, "Beovulf' epik dastaninda Orta asrlar Danimarkasinin obrazi" adli maqalasinda (Dil va adabiyyat. Beynalxalq elmi-nazari jurnal. Baki: 2007 №6) dastanin badii keyfiyyatlari ila bagli maraqli fikirlar irali sürmü§dür. Könül Mustafayevanin "Kitabi-Dada Qorqud" va "Beovulf' eposlarinin semantik strukturu va rang bildiran sözlarin simvolik manasi" adli falsafa doktorlugu dissertasiyasi (11), Arasta Xudiyevanin "Anqlo-sakson va Azarbaycan eposunda demonik obraz adlarinin folklor semantikasi: Qrendel va Tapagöz. (1., s. 38 - 45) adli maqalasi da bu iki dayarli eposun dilçilik aspektinda tadqiqi baximindan alamatdardir.
"Beovulf' indiyadak iyirmi dafadan artiq tam çakilda çap edilmiç, ^ yüzdan artiq tarcüma va matni adaptasiya variantlari ortaya qoyulmuçdur. Bela ki, poema müasir ingilis dilinda 46 filoloji -harfi va poetik tarcüma §aklinda mövcuddur. Elektron va ananavi elmi adabiyyatda "Beovulf'un tam, yaxud da ayri-ayri hissalarla 10 dafa alman, 3 dafa fransiz, 3 dafa italyan, hamçinin afrikaans, tamil, alban, bask, Belarus, arab, fars, katalan, Çin, holland, eston, çex, qanda, yunan, macar, island, qucarat, yapon, Koreya, makedon, lati§, portuqal, polyak, rus, ispan, serb-xorvat, pancab, sloven, uygur, urdu, Somali, isveç, türk, Azarbaycan kimi bir çox dillara tarcüma edildiyi barada malumatlar vardir.
Mamnunluq hissi ila deya bilarik ki, Azarbaycanda da "Beovulf' poemasi haqqinda araçdirmalar aparilmiç, asar 2018-ci ilda, §air va tarcümaçi Xeyrulla Xayal tarafindan tarcüma edilarak 2021-ci ilda "Elm va tahsil" naçriyyatinda çap olunmuçdur.
Xeyrulla Xayal tarfindan edilmi§ tarcüma "Beovulf'un dilimiza ilk tarcümasidir. "Beovulf'u dünyanin müxtalif dillarina tarcüma edanlar, hamçinin mütaxassislar tarcüma zamani bu unikal asarin poetik xüsusiyyatlarinin adekvat verilmasinin çox böyük va ciddi çatinliklar yaratdigini takrar-takrar qeyd etmiçlar (12, 15). Tarcümaya ön söz yazmi§ prof. Habib Zarbaliyev qafiyasiz çeirla yazilmiç "Beovulf'u dilimiza çevirmak istayan tar^maç^in bir çox çatinliklarla qar§ila§mali oldugu barada yazir: "Bu çatinlik, ilk növbddd, misralarin sayini saxlamaga imkan vera bilan düzgün vaznin seçilmasidir. Dastanda Azarbaycan sözlarinin fonem strukturuna uygun olmayan bir sira §axs adlari va cografi adlari bu ôlçûya sigdirmaq da onun tarcümasini çatinlaçdiran amillardandir. Bundan baçqa, asarin orijinal xüsusiyyatlarini saxlamaq ûçûn matnda tez-tez istifada olunan alliterasiya, assonans kimi üslubi vasitalarin nazara alinmasi tarcûmaçidan böyük ustaliq talab edir" (19, s.5).
Maraqlidir ki, tarœmaçi X.Xayal özü da "Beovulf'un dilimiza tarcümasini ingilisdilli mütaxassislarin tabirinca "ciddi texniki sinaq" adlandirmi§, tarcüma prosesinda bu i§in sadaca "sinaq" olmadigini, birbaça "ma§aqqat"li i§ oldugunu etiraf etmiçdir. Çünki"har fraqmentda çoxsayli hadisalar silsila kimi, ham da yigcam vasitalarla verilir, üstalik, alava xatlar, haçiyalar da az deyildir. Onlari adekvat, ham da misralarin ümumi sayini artirmadan çevirmak bazan maçaqqata çevrilir" (8, s.10-11).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Sevindirici haldir ki, asas xüsusiyyati alliterasiya olan bu qadim ingilis dilli poetik matnin ba§qa bir dila, xüsusan da tipoloji baximdan farqli bir dila tarcüma edilmasi na qadar çatin olsa da, asarin Azarbaycan dilina bu ilk tarcümasi mütaxassislar tarafindan, haqli olaraq, müsbat qiymatlandirilir. Bu baximdan i.Tahirovun "Qadim ingilis dastani "Beovulf'un Azarbaycan dilina tarcümasi haqqinda" adli elmi maqalasinda irali sürdüyü fikirlar diqqatalayiqdir. ösarin bir çox dünya dillarina poetik tarcümalarinda semantik vazifa daçiyan alliterasiya va ritmik struktur istisna olmaqla, qadim ingilis dilinin özünamaxsus lügat tarkibinin, leksik-sintaktik strukturunun, sintaktik fiqurlarinin yüksak badiilikla qorundugunu göstaran alim yazir: "Eposun Azarbaycan dilina tarcümasi dilimizin fonetik-ritmik quruluçunun imkan verdiyi poetik tarcüma nümunasina aid edila bilar. Tarœmaçi tonik vaznda yaziya alinmi§ poemanin fonetik-ritmik strukturunu, onun leksik, sintaktik, üslubi xüsusiyyatlarini ugurlu sayila bilan üsul va vasitalarla tarcüma dilinda vermaya nail olmuçdur. O, orijinalin adekvat misra sayini saxlaya bilmi§, tarcümanin düzgün vazn ö^üsünü tapmaga nail olmu§dur"(17, s.106)
Malumdur ki, ingilis dili ila Azarbaycan sözlarinin fonem strukturu, bir çox §axs va cografi adlar uygun galmir. Tarcüma zamani bu uygunlugu müayyanla§dira bilmak, misralarin sayini daqiq saxlaya bilan vazni düzgün seçmak tarœmaçidan böyük ustaliq va say talab edir. Matnda çox tez-tez rast galinan, asarin dilinin asasini ta§kil edan alliterasiya va assonans kimi üslubi vasitalari düzgün tarcüma etmak da matnin orijinalligini qorumaq baximindan olduqca ahamiyyatlidir. "öminlikla demak olar ki, Xeyrulla Xayal tarcümada bütün bunlarin öhdasindan maharatla galmi§, mümkün olan bütün poetexniki vasitalardan istifada etmi§dir. Dastan, orijinalda oldugu kimi, qafiyasiz §eirla tarcüma edilmi§" (19, .s.6), on bir hecali, 6+5 bölgüsünda tarcüma edilmiç, orijinalda oldugu kimi 3182 misra saxlanilmi§, alliterativlik mümkün qadar qorunmuçdur.
"Har hansi bir badii asari digar dila çevirmak üçün tarœmaçi, ilk növbada, hamin dilin özalliklarini aks etdiran va xalqin psixologiyasinda yer alan milli adat-ananalara darindan balad olmali, bu özalliklari va ananalari özünda birlaçdiran sözlarin manalarini, onlarin daçidigi informativ yükü hiss etmalidir". (9)
9ks halda badii matnin mazmunu lazimi §akilda qoruna, fikirlar tam aydinliqla çatdirila bilmaz. "Bu bir haqiqatdir ki, tarcüma zamani asarda an çox itkiya maruz qalan, ixtisara dü§an mahz milli xüsusiyyatlarla zangin hissalar olur"(9). Bu manada X.Xayalin tarcümasi ila tani§ olarkan onun qadim ingilis dilinin özalliklarina, milli adat-ananalarina yaxindan balad oldugu, ingilis dilli sözlarin manasini darindan bildiyi aydin görünür. Hiss olunur ki, müallif asar üzarinda tarcümaya hazirliqli ba§lami§, tarcüma prosesinda ham qadim, ham da müasir ingilis dilinin lügat tarkibi, sözlarin informativ va poetik funksiyalari ila yaxindan tani§ olmu§dur. Dediklarimizi müallif sözlari da tasdiq edir. O yazir: "..man avvalca asasan müasir ingilis dilindaki satri va izahli tarcümalarla içlasam da, için gediçinda qadim dili manimsadikca, çevirdiyim har misrani orijinalda diqqatla öyranmi§, söz-söz müxtalif manbalarla yoxlamiçam. Ona göra da etdiyim tarcümanin orijinala çox yaxin, bazi yerlarda hatta satri tarcüma qadar yaxin oldugunu iddia eda bilaram" (8, s.10).
Müallifin aminlikla söyladiyi bu fikirlari onun gargin amak sarf eydiyi tarcüma matni sübut edir.Müallif asarda sada va axici tahkiya yaratmi§, fikirlarin aydin dilla taqdimina nail olmuçdur: §an-§araf gatirdi harb Hrodqara, Xeyirxahlari va yaxinlari da Arxasinda idi, hala ki ganclar, Ya§a dolurdular. O vaxt ba§ina Girdi ki, amriyla saray tikilsin, Oocayla, cavanla bölardi orda Tanrinin verdiyi har nayi vardi. Qullardan, ümumi torpaqdan savay. Sonra eçitdim ki, tap§irilib i§ Uzaqdan, yaxindam çoxlu insana, Onlar da vaxtinda ba§a vurdular.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Heorot adlandi möhta§am saray.
Bildiyimiz kimi, qadim ingilis dilli §eirin asas xüsusiyyatlarindan biri alliterasiyadiir. "Üslubi-poetik dayar qazanmaq va o dayari saxlamaq ^ün alliterasiya texnikasinin yaratdigi canli dildan farqli konfiqurasiyalar badii dil-üslub üçün ahamiyyatli amillardan biridir" (5, s.70). "Beovulf', elaca da "Nibelunq haqqinda nagma" kimi asarlarda ritm va musiqinin baçlica olaraq alliterasiya vasitarila yarandigini vurgulayan P.Mirabil tarcümanin asas linqvopoetik özalliklarindan bahs edarkan bu poetik fiqura "Rolandin haqqinda nagmalar" va "Sid"da da ara-sira rast galindiyini, "Dada Qorqud kitabi"nda da sas-mana bagliligi yaratdigini göstarir. (.14, s.59) . Е.М. Мелетинский ba§qa anqlosaks eposlarinda oldugu kimi, "Beovulf'daki alliterasiyali §er sisteminin qadim almanva skandinav xalq-epik poeziyasina, xüsusan da alliterasiyali §erina yaxin oldugunu göstarir. (13, s.479) Lakin qadim ingilis poeziyasinda alliterasiya daha mürakkab va özünamaxsus keyfiyyatlara malik oldugundan, tabii ki, tarcümada onu orijinalda oldugu kimi taqdim etmak çatinlik yaradir. Buna baxmayaraq tarcümaçi qadim ingilis dilinda yaziya alinmi§ alliterativ §eirin melodik va ritmik strukturunu saxlamaga müvaffaq olmu§, bu dilin unukalligini qoruya va orijinala yaxin formada Azarbaycan oxucusuna taqdim eda bilmiçdir. Bu cahat tar^maç^in ana dilimizin poetik imkanlarina da yax§i balad oldugunu göstarir. Bela olmasaydi, çatin alliterativ dilla yazilmi§"Beovulf'un tarcüma matni oxunaqli va anlaçiqli olmaz, asarin badii va estetik maziyyatini qoruyub saxlaya bilmazdi. Bu uguru dilimizin badii imkanlari ila alaqalandiran tarœmaçi haqli olaraq göstarir ki, "Azarbaycan dili da sas, ahang potensialindan ela da kasib deyil va bizim tarcümamizda da oxucu alliterativliyi ayri-ayri fraqmentlarda göra bilacakdir". (8, s..11) Ona göra da "Beovulf' eposunun qalama alindigi qadim ingilis §eir dilinda alliterasiya nisbatan farqli xüsusiyyat daçidigindan bu spesifikliyi tarcüma zamani daqiq ifada etmak çatin olsa da, X.Xayal bu çatinliyin öhdasindan mümkün qadar galmayi bacarmiçdir. Bunu asarin tarcüma matnindan gatiralan nümunalardan da aydin görmak mümkündür:
Möhta§am güna§i, ayi yaratdi
Çiraq kimi, Yerda yaçayanlara.
Yerin geni§-geni§ guçalarini,
Doldurdu agacla, yarpaqla Tanri.
X.Xayali dilimizin poetik imkanlarinin qanaatbaxçliyi fikrina gatiran takca "Beovulf' deyil, illarla etdiyi tarcümalar, ingilis dilli §eir nümunalaridir. O daha avvallar ingilis poetik nümunalarini dilimiza çevirarkan bu imkanlarin mövcudlugunu görmü§, duymuç, onlardan yetarinca istifada etmaya çali§mi§dir.
Tadqiqatçilardan Smirnitskaya "Boevulf'un yazildigi alliterativ §eir dilininmüayyanla§mi§ srtukturu haqqinda yazir ki, "Alliterativ poeziya tonik (vurgulu va vurgusuz hecalarin növbalanmasi asasinda qurulmuç) sistema malik ela §eir sanatidir ki, misrada vurgusuz hecalarin sayi dayiça bilsa da, müayyan sayda vurgulu hecanin takrarlanmasi mütlaqdir. Har bir misrada yeri da dayiçkan olan fonetik tonun zirvasi (yüksalma) va enmasi (zaiflama) vardir. Bunun naticasinda poemanin yekcins olmayan ritmik manzarasi üza çixir (15, s.186). Bu fikri bir qadar da konkretlaçdiran i.Tahirov, haqli olaraq, göstarir ki, "Beovulf'un fonetik-ritmik manzarasi vurguya asaslandigindan poetik matnin meydana çixmasini anlamaq üçün kök morfemlarda heca vurgusuna da diqqat edilmalidir. Qadim ingilis kök morfemlarinin hecalari müxtalif daracada vurgu da§imi§ va vurgunun kamiyyati sözün qrammatik kateqoriyasi ila müayyanla§mi§dir"(17, s.105). Alim poetik matnda vurgu daçima daracasina göra isim, sifat, feili sifat, masdari I; az vurgulular; tasriflanan feillari, zarflarin aksariyyatini II; avazlik va bazi zarflari III; sözönülari, baglayici va to be feilinin formalarini IV daracali hesab edarak X.Xayalin öz tarcümasinda tonik vaznin vurgu talablarini nazara almaga çaliçdigini, mümkün qadar bu çatin i§in öhdasindan galdiyini göstarir (17, s. 108). Malumdur ki, har hansi badii matnin tarcümasi zamani söz va ifadalarin mana yükü, kontekst daxilinda özünü göstaran mana çalarlari, obrazliliq va emosionalliq daracasi nazara alinmalidir. Ma§hur tarcümaçi va adabiyyatçi Î.A.Kaçkinin fikirlari bu baximdan ahamiyyatlidir. O yazir: "... harfi tarcüma badii asarin digar dilda tam anlaçiqli çakilda tarcümasini tamin eda bilmaz.... Cünki bazan bir sözün arxasinda bütöv bir kontekst va hatta asarin ideya-badii
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
bütövlüyü gizlanir..." (10, s..74) Ona göra da "tarcüma prosesinda orijinalda olan va digar dilda ekvivalenti olmayan istanilan söz va ifadalarin satiralti manalarinin oxucuya çatdirilmasi üçün leksik-qrammatik transformasiyadan istifada olunur... Tarcüma matninda kiçik bir epizodun yanli§ anlaçilmasi böyük mana itkisina gatirib çixara bilir" (9). X.Xayal da "Beovulf'un tarcümasi zamani sözlarin konktekst daxilindaki semantik yükünü, onlarin ifada etdiyi mazmun çalarlarini gözdan qaçirmamiç, mümkün olduqca matn çaraitini nazara almaga çali§mi§dir. Tarcümaçi asar boyu macazi manali ifadalardan, frazeoloji birlaçmalardan maharatla istifada etmi§, onlardan matnin mazmununa uygun poetik vasitalar kimi yararlana bilmi§dir: Ziyafatdan sonra taza ayilan Kiçilar indisa yasa batdilar. Hönkürtü saharin bagrini yardi, Qubarliydi qoca, nacib Baççi da, Danlarin itkisi onu üzürdü.
Tarcümada sözlarin leksik-semantik cahatlari da nazardan qaçmamiç, tarœmaçi eyni anlayiçlarin sinonim sözlarla taqdimina xüsusi diqqat yetirmiçdir. Bu baximdan asar boyu "Allah" anlayiçini "Yaradan", "Qadir" va "Tanri" kimi sinonim sözlarla ifada etmak va bu ifadalari tez-tez bir-birinin yerinda içlatmakla tarœmaçi dilin poetik imkanlarindan laziminca bahralana bildiyini da ortaya qoymuç olur:
Dedi "Qadir neca yaratdi Yeri, Neca düzanlardan sular axitdi? Har cinsdan, har növdan olan varliga Tanri hayat verdi, can bagiçladi".
Açagidaki nümunada tarœmaçi "Tanri" va "Yaradan" sözlarinin avvalina "Ulu" tayinini alava etmalka ifadanin poetik gücünü artirmaga, "Tanri" sözünün ardicil misralarda içlatmakla badii takrirlar yaratmaga müvaffaq olmuçdur: Nasli lanat alan Ulu Tanridan Nahanglar yaçayan diyardandi o. Qardaçi Habili qatla yetiran, Qabil naslina da Ulu Yaradan, Demiçdi belaca abadi lanat. Baxtavar olmadi töratdiyindan, Tanri dü§man bildi baçariyyata. Ancaq zaman keçdi, töradi ondan Müdhi§ ajdahalar, cinlar, parilar Çixdi yer altindan, sudan nahanglar. Tanrinin özüyla harba girdilar, Tanri cazasini alana qadar.
Xalq daniçiq dilina, dilimizin qadim leksik qatina balad olan tarœmaçi asar boyu yeri galdikca klassik dilimizdan galan ifadalardan da istifada edir, ösardan verilan açagidaki nümunadan da göründüyü kimi tarœmaçi "qari dü§man", "yarasi qan verir" kimi dilimiza maxsus leksik vahidlardan maharatla yararlanmiçdir: iki qari duçman uz-uza galmiç. Agri sarsidirdi adamyeyani, Ciyninda qan verir yeka bir yara, 9ti parcalanib, sumuyu sinib.
Tarcümada maraq doguran cahatlardan biri müallifin "sari" qoçmasindan istifada tarzidir. Bela ki, tarcümaci müasir dilimizda yönlük halli sözlarla içlanan bu qoçmani yönlük hal çakilçisi olmadan cümlaya daxil etmakla adabi diimiz ^ün arxaik olan daha bir dil vahidindan yerli-yerinda istifada etmayi bacarmiçdir:
Beovulf qazandi harbi qalaba, Qrendel birtahar qacib olumdan,
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Uz qoydu yena da bataqliq sari, Zulmat manzilinda gorunmaz oldu. O indi amindi catib omrunun Gunlarinin sonu, olumu galib.
Tar^maç^in müraciat etdiyi bu formaya xalq bayatilarimizda, klassik adabiyyata aid nümunalarda tez-tez rast galinir: özizim, katan sari, Köynayi katan sari. Çixaydim dag bacina, Baxaydim vatan sari.
9sar boyu tarcümaçi inversiyadan geni§ §akilda istifada etmakla ham ingilisca matnin orijinala yaxin tarcümasina nail olmu§, ham da matnin badii tasir gücünü artirmiçdir. Matnin ela hissalari vardir ki, ardicil galan cümlalarin har birinda inversiyatasirlilik vasitasi kimi fikrin daha qüvvatli ifadasina yol açmiçdir. Bunu açagidaki nümunada da görmak olur: Ba§i dabilqali har kiçini o, Bir-bir salamladi sonuncu dafa. "Qilinc goturmazdim bu qurda qar§i, Bilsam, ajdahayla sava§i neca Ba§qa cur udaraq ad almaq olar, Bir vaxt Qrendeli yendiyim kimi. Zaharli od olar bu dafa yaqin, Zirehli, qalxanli olam man garak. Saxlanc qoruyandan qacan deyilam. Bizim aramizda na ba§ verarsa, Bizi yaradanin hokmudur ancaq.
"Tarcümada tez-tez ritmik va sintaktik fasilalarin üst-üsta dü§mamasina, fikrin bir misrada tamamlanmayib növbati misraya ^çm^lmasina da rast galirik."Bunun naticasinda poemanin matni ravanliq, axarliq qazanir va prozaik keyfiyyat kasb edir". (17, .s.108) Matnin badii orijinalligini qorumaga xidmat edan bu xüsusiyyat üslub baximindan da asarin dilina maraqli bir ahang, tantana çalari alava edir:
Tövsiya ediblar mana xalqimin Seçma kiçilari, müdrik adamlar Burda sani tapim, canab Hrotqar. Onlar baladdirlar çrnnki gücüma. Görüblar döyü§dan dönanda dü§man Qanini üstümda. Onda be§ divi Sariyib öldürdüm, casadlarisa Qaldi dalgalara. Çox çatinliya Dözdüm, Vederaya dayan zarbanin Aldim qisasini, dü§mani azdim.
Ela buna göra da asarin qahramani igid Beovulfun nitqinda darin pafos, öz gücüna sonsuz inam duyulur. Qahramanin nitqindaki bu pafos badii dilin emosialligini güclandirir, onun haqqinda asl cangavar tasavvürü yaradir, alavalardan, müxtalif macaz növlarindan maharatla istifada etmakla asarin dil axiciligini tamin edir. P.Mirabil "Beovulf' dastaninda istifada edilmi§ hiperbola nümunalarinin qorxunc realligi göstardiyini bildirir. (14, s. 50) Matndaki an asas hiperbolalardan birinda Beovulf indiyacan yaçayan adamlarin an güclüsü oldugu göstarilir. indi Grendela, razil varliga Qar§i man haziram tak vuruçmaga. Garak bu i§ bita. istayiram san, Bayaz Dena xani, Skildinqlarin Arxasi, san mana yox demayasan.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ösgarina sipar, xalqina yolda§! Uzaqdan galmiçam tak, ya da nacib Döyü^ülarimla tamizlayim man, Heorotu. Bir da e§itmi§am ki, Silah da içlatmir razil yarani§. Mana bu xo§ galmir. Agam Higelak Balka da, istayir dü§man üstüna Qilincli, qalxanli, nizali çixim.
Tadqiqatçilar haqli olaraq bildirirlar ki, "Yaradici taxayyülün mahsulu olan "Dada Qorqud Kitabi", "Roland haqqinda nagmalar", "Nibelunq haqqinda nagmalar", "Beovulf', "Manas", "1001 geca" kimi sanat nümunalari yalniz onlari yaradan ozan va ya bardlarin subyektiv dü§üncalarinin mahsulu deyil, elaca da bu dastanlarin aid olduqlari xalqlarin hayat tarzinin, min illar boyunca formalaçan adat-ananalarinin mahsuludur"(5, s..56). Ona göra bu dastanlarin dil materiali da yarandigi dövrün dil manzarasini ortaya qoyur. Maraqlidir ki, Beovulfun nitqindaki tantana va özünainam çalarini bir qadar da güclü çakilda "Kitabi-Dada Qorqud"da Qazan xanin nitqinda görürük. Dastanin on birinci boyunda dü§manlara asir dü§mü§ Qazan özünü öyarak alti nagma-soylama oxuyur". (18, s.61) Har iki qahramanin nitqindaki tantana çalari onlarin fiziki gücündan, öz iradasina inamdan qaynaqlanir. Bu keyfiyyat ham da har iki badii nümunanin dilinda mübaligalardan, müxtalif badii tasvir va ifada vasitalarindan geni§ istifadaya yol açir. Bu fikrin tasdiqini "Beovulf'un matni üzarinda mü§ahida aparmaqla görürük: Onun taleyina yazilmamiçdi, Ona doyuçlarda damir tiyalar Yardimci olacaq. Onun qolunda Ela quvva vardi (man e§itmi§am), Zarba endiranda har hansi tiya Sinirdi, faydasi yoxdu doyu§a Qilincla getmayin. Sonrasa xalqa Falakat ajdaha ucuncu dafa Atildi ustuna casur insanin.
"Xiazm aks sirada takralanan sözlarin va ya söz birlaçmalarinin çarpaz düzülü§ü kimi nazarda tutulan poetik fiqurdur va XVII asrin ortalarindan bir termin kimi istifada olunmaga ba§lami§dir" (7, s.16). Xiazmin çifahi xalq adabiyyatinin xiazmlarla zangin oldugunu, xiastik quruluçun poeziya nümunlarinin yadda qalmasina va asan azbarlanmasina kömak etdiyini göstaran tadqiqatçi "Beovulf' dastaninda xiazmlarin özünamaxsus xüsusiyyatlarindan bahs edir. (7, s.15) "Beovulf'un dilimiza tarcüma matninda da xiazm nümunalarina rast galmak olur. Tarœmaçi dastanin özünamaxsus tars paralelizmini mümkün olduqca qoruyub saxlamaga çali§ir: Ali taxta onun yoxdu hörmati, Yoxdu mahabbati birca zarra da. Sanin uguruna buna göra da, inanmiram, harçand qalabalar da Agir döyü§larda qazanmisan san. ögar Qrendeli yenmak istasan, San garak gecani üstalayasan». Natica
Belalikla, "Avropa dillarindan poetik matnlarin onlari primitivlaçdirmadan adekvat tarcumasi Azarbaycan poetik sintaksisinin inkiçafi ucun cox vacibdir. Avropa dillarinda yaranan poeziyanin sintaksisi oz vasitalarina, üsullarina göra mürakkab va zangindir" (19, s.8). Badii tarcüma matnlarinda bu zanginliyi ifada etmakla Azarbaycan dilinin da badii imkanlari ortaya çixir, dilimizin poetik sintaksisi da darinlaçir.
Göründüyü kimi, "Beovulf'un Azarbaycan dilina ilk, halalik tak tarcümasini, haqiqatan, ugurlu hesab etmak olar. Tarœmaçi qadim ingiis dilinin mürakkabliyi va çatin alliterativ poetik
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
matni üzarinda mümkün qadar ustaliqla i§lami§, söz va ifadalarin dilimizdaki an uygun qar§iliqlarini tapa bilmi§dir.
ÎSTIFAD9 EDILMIÇ 9D9BIYYAT
1. Arasta Xudiyevanin "Anqlo-sakson va Azarbaycan eposunda demonik obraz adlarinin folklor semantikasi: Qrendel va Tapagöz. AMEA Folklor institutu. "Dada Qorqud" Elmi-adabi toplu. II (66) Baki, 2019 . s. 38 - 45
2. Azarbaycan-ingilis adabi alaqalari (folklor materiallari asasinda) (Baki: Azarbaycan Milli Ensiklopediyasi NPM, 2002)
3. Beovulf. anqlo-sakson epik poemasi. Qadim ingilis dilindan tarcuma."Elm va tahsil. Baki -2021. 144 s.
4. "Beovulf' epik dastaninda Orta asrlar Danimarkasinin obrazi". Dil va adabiyyat. Beynalxalq elmi-nazari jurnal. Baki: 2007 №6
5. öliyev S. Dastan yaratma: P.Mirabilin ingiliscaya tarcümasinda "Dada Qorqud Kitabi"-nin linqvo-poetik özalliklari. Baki: "Zangazurda" çap evi, 2021. - 192 s.70.
6. Fulk, The Beowulf Manuscript. Complete Texts and The Fight at Finnsburg. 2010, 400 s.
7. Gülanbar Abbasova Rza "Azarbaycan va ingilis dillarinda xiazmin (tars paralelizmin) linqvopoetik xüsusiyyatlari" . Dil va adabiyyat BDU, Бейнялхалг елми - нязяри ъурнал. 2018 4 (108). S.15-17
8. Xeyrulla Xayal. Oxçarligi gorak, ancaq nada va neca farqlandiyimiz barada duçunak. Beovulf. anqlo-sakson epik poemasi. Qadim ingilis dilindan tarcuma."Elm va tahsil. Baki - 2021. Sah.9-15
9. ismayilova Э. "Kitabi-dada Qorqud" dastanindaki satiralti manalarin rus tarcümalarinda saxlanmasi problemi https://uchebana5.ru/cont/2071115-p19.html
10. Кашкин И.А. Ложный принцир и неприемлемые резуьтаты // для читателя-современника. Москва, 1968
11. Könül Mustafayeva "Kitabi-Dada Qorqud" va "Beovulf' eposlarinin semantik strukturu va rang bildiran sözlarin simvolik manasi". falsafa doktorlugu dissertasiyasi (Baki: 2018)
12. Magennis. Beowulf. 2011; http: //www. ku-lichki.com/tolkien/cabinet/lection/beowulf_comment.shtml#
13. Мелетинский. Е.М. Англо-саксонская эпическая поэзия. Исто-рия всемирной литературы. В 9-ти тт.Т.2 М.:Наука,1983,с 478-482, s.479
14. Mirabile P. The book of the Oghus Peoples or Legends told and sung by Dede Korkut.Istanbul,1990,321 p s.59 .
15. Смирницкая О. А. Поэтическое искусство англосаксов (Древнеанглийская поэзия. - М., 1980. - С. 171-232) http://svr-lit.ru/svr-lit/articles/smirnickaya-anglosaksy/smirnickaya-1.htm
16. §ahin Xalilli "Azarbaycan-ingilis adabi alaqalari: Qadim va orta asrlar dövrü". elmlar doktorlugu dissertasiyasi ,
17. Tahirov i. "Qadim ingilis dastani "Beovulf'un Azarbaycan dilina tarcümasi haqqinda". Dilçilik araçdirmalari №1 AMEA 2022. Sah.101-113. S.106
18. Valiyeva Raqsana Adiçirin qizi "Kitabi-dada Qorqud" va "Beovulf' dastanlarinda qahraman obrazinin tipologiyasi. BDU. Dil va adabiyyat, 2019 №2 s.61) http://anl.az>down/meqale/bdu dil edebiyyat/2019/02/...
19. Zarbaliyev H"Beovulf' Azarbaycan dilinda (On soz avazi) Beovulf. anqlo-sakson epik poemasi. Qadim ingilis dilindan tarcuma."Elm va tahsil. Baki - 2021.sah.4-9
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
