CC BY
21Andrzej Grzegorczyk's introduction to the philosophy of a man
Lucyna Majewska
In Andrzej Grzegorczyk's (1922-2014) proposition of philosophy for the simple people (philosophia pauperum), the problems that he considers are not part of a bigger philosophical system, but preliminary thoughts for further consideration. It is focused on arranging known knowledge about man and his behavior. It also introduces further and broader research perspectives. And also systematizes of the philosopher's views and indicates that the work on sorting and thoroughly presenting knowledge is extremely important.
The basis for Grzegorczyk's philosophy of man is his vision on the human world, in which simple and organized facts lead us into a wider philosophical perspective. He perceives the rationality and values that accompany people's daily choices as a matter of responsibility. Not only responsibility to ourselves, how we think, how we revise our own views and how we create the world and build our own humanity, but also responsibility for each human being - in the attitude of humility, common dialogue and shared duties.
This paper is also a scientific inspiration drawn from the Lvov-Warsaw School, where simple knowledge and regularity, reliability and rationalism were the determinants of good, decent thinking.
Key words: Andrzej Grzegorczyk, philosophy of a man, philosophia pauperum - philosophy of a simple man, rationalism, values, Lvov-Warsaw School
Введение Анджея Гжегорчика в философию человека
Л. Маевска
В предложенной Анджеем Гжегорчиком (1922-2014) «философии для бедных» (philosophia pauperum), философии для простых людей, рассматриваемые вопросы не являются великими умозрительными системами, а зарисовками, предварительными мыслями для дальнейших рассуждений. Это обращение внимания на некоторые темы, сосредоточение на упорядочении известных в те времена знаний о человеке и его
поведении. Работа на уровне оснований философии, введение для более далёких и широких исследовательских перспектив. Это систематизация взглядов философа и указание на то, что работа, связанная с упорядочением и точным изложением знаний, очень важна.
Вступление в философию человека - это взгляд Гжегорчика на мир человека, где простые и упорядоченные факты открывают широкую философскую перспективу. Он обращает внимание, что рациональность и ценности, сопутствующие ежедневным выборам человека - это вопрос ответственности. Ответственность за самого себя, за то, как мы думаем, как пересматриваем собственные взгляды и как создаём мир -строя собственную человечность; но также и ответственность за другого человека - в смирении, диалоге и общих с ним обязанностях.
Источником вдохновения тут была также Львовско-Варшавская школа, где научность и систематичность, добросовестность и рационализм считались признаками хорошего, солидного мышления.
Ключевые слова: Анджей Гжегорчик, философия человека, «философия пауперум» (philosophia pauperum) - философия простого человека, рационализм, ценности, Львовско-Варшавская школа
Andrzeja Grzegorczyka wstfp do filozofii czlowieka
W propozycji Andrzeja Grzegorczyka (1922-2014) filozofii dla ubogich (philosophia pauperum), filozofii dla prostych ludzi, problemy, ktöre podejmuje nie s^ wielkimi systemami myslowymi, ale zarysami, myslami wstepnymi do dalszych rozwazan. To pewne zauwazenie wybranych zagadnien, skupienie sie na uszeregowaniu znanej juz wiedzy na temat czlowieka i jego zachowania. Praca u podstaw filozofii, wprowadzenie do dalszych i szerszych perspektyw badawczych. Jest to systematyzacja poglgdöw filozofa i wskazanie, ze praca polegajgca na porzgdkowaniu i dokladnym wylozeniu wiedzy jest niezwykle wazna.
Wstep do filozofii czlowieka, to wizja Grzegorczyka na swiata czlowieka, w ktörej proste i poukladane fakty wprowadzaj^ w szersz^ perspektywe filozoficzng. Zauwazenie, ze racjonalnosc i wartosci, towarzyszgce codziennym wyborom czlowieka, s^ kwesti^ odpowiedzialnosci. Odpowiedzialnosci wobec samego
siebie, tego jak myslimy, jak rewidujemy wlasne poglgdy i jak tworzymy swiat - budujgc wlasne czlowieczenstwo; lecz takze odpowiedzialnosci za drugiego czlowieka - w postawie pokory, wspólnego dialogu i wspólnych obowigzków.
To równiez inspiracje naukowe czerpane ze szkoly lwowsko-warszawskiej, gdzie naukowosc i systematycznosc, rzetelnosc oraz racjonalizm byly wyznacznikami dobrego, porzgdnego myslenia.
Siowa kluczowe: Andrzej Grzegorczyk, filozofia czlowieka, philosophia pauperum - filozofia prostego czlowieka, racjonalizm, wartosci, szkola lwowsko-warszawska
Wstçp
„Mgdrosc - to najwyzsza doskonalosc duszy ludzkiej. Filozofia zas - to umilowanie mgdrosci i wytrwale dgzenie do niej. Zmierza ona tam, dokgd mgdrosc juz doszla" [13]. Tak tlumaczy filozofiç Seneka w listach do Lucyliusza. Filozofia to zachwyt nad cnotg i chçc jej realizowania. Mgdrosc to cel najwyzszy, a filozofia jej pozada. Filozoíia rozposciera mozliwosci w dgzeniu do wybranych celów i osigganie ich za pomocq mysli, slów i pisma. Daje zadowolenie, poczucie pelni i autentyczng radosc. Ale nie moze byc niejasna, zawila i niezrozumiala. Jezeli taka jest - nabiera siç dystansu i odrzuca siç jg. Zawilosc jest wtedy pozgdana, jezeli umie siç jg dobrze rozwiklac, wytlumaczyc.
Filozoíia to poszukiwania. To chçc rozwoju i poznawania siebie, swiata i czegos wiçcej. To pewna metoda dochodzenia do poznania i posiadania wiedzy, która jest dyskutowana w filozoíii, a poszukiwania tej idealnej i jedynej, nie znalazly dobrego rozwigzania. Jednak warto zwrócic uwagç, ze w jakiejkolwiek wiedzy chodzi o to, by umiec jg wyjasnic tak, by byla rozumiana. Po to tez sg nauczyciele w szkolach, wykladowcy i proíesorowie na uniwersytetach. Filozofia nie narzuca odpowiedzi, ostatecznych rozwigzan. Prowokuje ciggle pytania i poszukiwania na nie odpowiedzi. Tworzy drogi i mapy myslenia, daje umyslowe zagadki, podpowiedzi i mozliwe sposoby rozwigzania. Filozoíia przybliza nam rozwazania nad caloscig rzeczy, jakie zachodzg w swiecie, nad czlowiekiem i jego zachowaniami w koncu nad tym, co istnieje poza nami, poza swiatem - cos wiçkszego, cos nieznanego, a jednak na tyle bliskiego, ze o tym myslimy.
Czym jest filozofia dla prostych ludzi, philosophia pauperum, którg proponuje Andrzej Grzegorczyk? Jest to íilozoíia, która jest zrozumiala, przejrzysta i jasna. Filozoíia, gdzie wyznacznikiem
jakosci jest rzetelna praca, gdzie filozof, to osoba odpowiedzialna za slowa i za swoje dzielo. Filozofia dla ubogich, czyli filozofia powszechna, latwo dostçpna, ale i latwo tlumaczgca zachodzgce zjawiska i dajgca proste odpowiedzi. Jest to filozofia dla ubogich, czyli nie zaglçbiajgca siç w röznorodne zawile systemy filozoficzne, wielkie slowa, czy skomplikowane terminy. Filozofia ta jest przejrzysta, odpowiada w sposöb zrozumialy na przedstawione pytania, jest otwarta do dalszego rozwazania, poglç-biania problematyki, nie daje ostatecznych i absolutnych rozwi^zan.
Philosophia pauperum to tez systematyzacja nabytej juz wiedzy, porzgdkowanie znanych faktöw, tak by dobrze byly zrozumiane. Propozycja Grzegorczyka, to wizja bytu czlowieka, w ktörej proste i poukladane fakty wprowadzajg, w szerszg, perspektywç filozoficzn^. To praca u podstaw, niczym polskie pozytywistyczne zalozenia, w ktörych dotarcie do najnizszych warstw spolecznych, uswiadamianie i powszechna edukacja, mialo wzmocnic i pomnozyc bogactwo ogölnospoleczne. A takze, zalozenie, ze pracujgc wsröd najnizszych warstw mozna wplyngc na cale spoleczenstwo. Stgd ludzie wyksztalceni, ruszali ze swojg, wiedzy i doswiadczeniem do niewyksztalconych, by wydobywac ich z zacofania, uswiadamiali istotng, rolç w budowaniu calego spoleczenstwa. To tez swiadomosc tego, ze calosc tworz^ pojedynczy ludzie, niczym organizm. I kazdy z tych ludzi musi byc zdrowy, by caly organizm dzialal poprawnie. Praca u podstaw w filozofii dla ubogich daje szansç na poszerzanie grona odbiorcöw.
Andrzej Grzegorczyk podejmuje problemy, ktöre nie s^ wielkimi systemami myslowymi, ale zarysami, myslami wstçpnymi do dalszych rozwazan. To pewne zauwazenie wybranych zagadnien, skupienie siç na uszeregowaniu znanej juz wiedzy na temat czlowieka i jego zachowania. Praca u podstaw filozofii, wprowadzenie do dalszych i szerszych perspektyw badawczych. Jest to systematyzacja poglgdöw filozofa i wskazanie, ze praca polegajgca na porzgdkowaniu i dokladnym wylozeniu wiedzy jest niezwykle wazna. „To, co przedstawiam czytelnikowi [...] jest pewnq wizj^ bytu ludzkiego. W szczegölnosci tych jego aspektöw, ktöre maj^ pewien zwi^zek z podejmowaniem swiadomych dzialan i decyzji dotycz^cych postçpowania. Moze nawet nie jest to jeszcze filozofia, tak jak wielu chcialoby j^ widziec, ale ubogi wstçp do filozoficznych spekulacji. Jesli nawet tak by bylo, to uwazam, ze filozofowanie trzeba zaczynac od takiego ubogiego wstçpu, od pewnej empirycznej philosophia pauperum [wyröznienie moje - L.M.]" [2, s. 8].
Filozofia czlowieka to zwiezle zaprezentowanie swiata wartosci, w jakim zyje czlowiek. Wyröznikiem czlowieka w swiecie zwierzgt jest charakterystyczna wrazliwosc na istniejgce wartosci (wyzsze), przy czym odbywa sie to na drodze racjonalnej. Grzegorczyk twierdzi, ze „o czlowieczenstwie stanowi zaröwno rozum, jak i otwartosc na wartosci" [11, s. 78] i podkresla, ze postawa racjonalna otwiera czlowieka na wartosci, glöwnie te wyzsze, ktöre wlasnie sg swiadectwem czlowieczenstwa.
Inspiracje szkot^ lwowsko-warszawsk^
Jego propozycja filozofii dla prostych ludzi czerpie bezposrednio z mysli naukowej Kazimierza Twardowskiego oraz programu filozoficznego Tadeusza Kotarbinskiego. Grzegorczyk uwazal siebie za spadkobierce mysli i metody naukowej szkoly lwowsko-warszawskiej. Zaröwno za Twardowskim i jego „filozofig naukowg" oraz Kotarbinskim i jego programem „malej filozofii", Grzegorczyk stwarza swojg propozycja philosophia pauperum. „Szkola filozoficzna, do ktörej nawigzuje, plasuje sie w glöwnym nurcie najszerzej pojetego europejskiego racjonalizmu, o ktörym mozna powiedziec, ze narodzil sie w starozytnej Grecji, a kontynuowany byl zaröwno przez sredniowieczng scholastyke, jak i przez licznych filozoföw i uczonych czasöw nowozytnych. [...] Racjonalizm europejski mial rözne oblicza" [7, s. 6]. Poszukiwania naukowe w obszarze racjonalizmu nie byly obce nauczycielom Grzegorczyka, jak i jemu samemu1. Wiktor Osiatynski piszgc o Tadeuszu Kotarbinskim w miesieczniku Kultura, okreslil go mianem racjonalisty: „Racjonalizm rozumiany nie jako nurt teorii poznania, przeciwstawiajgcy sie empiryzmowi i upatrujgcy wylgcznie w ludzkim rozumie ostateczne zrödla i miary poznania, bo taki racjonalizm epistemologiczny Kotarbinski akurat zwalczal. Byl natomiast doszczetnie przenikniety racjonalizmem w rozumieniu potocznym, okreslajgcym pewng postawe wobec rzeczywistosci. Postawe zamykajgcg sie w przekonaniu o sile i mozliwosciach poznawczych rozumu ludzkiego oraz w koniecznosci kierowania sie nim w zyciu, przy rozstrzyganiu wszelkich problemöw - zaröwno teoretycznych, jak i praktycznych" [12, nr 44]. Kotarbinski najbardziej byl dumny z posiadania uczniöw - kontynuatoröw jego dziedzictwa naukowego, jak i sukcesu stworzenia szkoly naukowej, opartej na
1 Kazimierz Twardowski, jako zalozyciel szkoiy lwowsko-warszawskiej wskazywal na nauczanie racjonalne i rzeczowe. Rozum byl wyznacznikiem naukowosci [15].
etycznej postawie badawczej, gdzie glöwng, cechg, byla odpowiedzialnosc za slowo oraz rygoryzm intelektualny. Charakterystyczna w rygoryzmie intelektualnym jest teoria sprawnego myslenia (prakseologia), gdzie istotna jest jasnosc wywodöw, jednoznacznosc, logiczne rozumowanie.
Kazimierz Twardowski pisal w artykule z 1927 roku O jasnym i niejasnym stylu filozoficznym, gdzie zastanawia siç skgd wynika niejasnosc w filozofowaniu. „Wielu sgdzi tedy, ze czasem nawet jasno myslgcy filozof, pragngcy wyrazic mysli swe jak najjasniej, przeciez nie zdola tego dokonac, gdyz nie pozwala mu na to zawilosc omawianych przezen spraw i kwestii" [14, s. 346]. I dalej Twardowski zauwaza, ze niejako utrwala siç takie zjawisko, ze rzeczy zawile, trudne i glçbokie filozoficznie musz^ byc trudne i niejasne. Bo przeciez glçbokie teksty filozoficzne musz^ byc niezrozumiale. I tu jest blgd, tlumaczy Twardowski. Bo niejasnosc tekstöw wyjasniajgcych trudne zjawiska nie wynika z trudnych zagadnien, jakimi zajmuje siç filozof, ale z niejasnosci sposobu myslenia [14, s. 347]. Andrzej Grzegorczyk pod^za tym samym tropem co Twardowski, twierdzgc ze skomplikowane zjawiska da siç wyjasnic prostym jçzykiem, uzywajgc zrozumialych wyrazen. „Jezeli zas nie mamy tego przekonania [zeby odgadywac niejasne mysli - dopisek möj L.M.], wtedy mozemy spokojnie przyjgc, ze autor nie umiejgcy mysli swoich wyrazic jasno nie umie tez myslec jasno, ze wiçc mysli jego nie zasluguj^ na to, by siç silic na ich odgadywanie" [14, s. 348]. Wypowiedz koncz^ca artykul Twardowskiego jest w pewnym stopniu inspiracj^ i poczgtkiem dla mysli filozoficznej Grzegorczyka.
W ksi^zce pt.: Mala propedeutyka filozofii naukowej Grzegorczyk jasno okresla kierunek swoich rozmyslan i typ flozofowania. Jest to „szczegölny rodzaj wstçpu do filozofii" [3, s. 9], gdzie w bardzo prosty i klarowny sposöb wyjasnia dzialanie filozofii, jej zasady i tematykç. Przystçpnosc powoduje, ze propozycja Grzegorczyka to swoisty podrçcznik dla szerokiego grona odbiorcöw. Po pierwsze dlatego, ze sposöb formowania mysli jest bardzo logiczny i metodologicznie trafny. Jest tak nie tylko dlatego, ze studiowal pod okiem uczniöw Twardowskiego, ale i sam byl dobrym logikiem2. Co wiçcej jego podejscie
2 „Do logiki zachçcil go »jeszcze przed wojn^ popularny wyklad radiowy Jana Lukasiewicza na temat implikacji u stoiköw w starozytnej Grecji«. [...] Problemy formalnologiczne (!) i teoriomnogosciowe staly siç dlan »mani^, nalogiem, narkotykiem« - i to siç nigdy nie zmienilo.
analityczne do problemów filozofii bylo mu juz od najmlodszych lat wdrazane. „[Nauczyciel j^zyka polskiego - dopisek mój L.M.] zadawal pytania, [...] tematy wypracowan, typu opisu rzeczy prostej. [...] Byla ta tendencja, zeby wydobyc z obrazu, który czlowiek ma przed oczyma rzeczy istotne i je wymienic, pokazac, umiec síormulowac twierdzenia bardzo proste o oglgdanej rzeczywistosci. Uwazam, ze to bylo cwiczenie w analizie logicznej w duzym stopniu. Wi^c opis prostych faktów. Ale pózniej tez nastroje, sytuacje" [5].
Tworzenie systemu íilozoíicznego nie jest celem mysliciela, zalozeniem wst^pnym jest jedynie zarys pewnych fundamentów wiedzy „[...] íilozofom, którym nie chodzi o wlasng oryginalnosc, zostalo jeszcze wazne zadanie: dobre uporzgdkowanie rzeczy banalnych" [7, s. 7]. Zalozenie i wyzwanie Grzegorczyka, to stworzenie íilozoíii prostej, jednoznacznej, pelnej zrozumialych poj^c. Uwzgl^dniajgca metod^ pracy kontynuujgcg metod^ szkoly lwowsko-warszawskiej. Szkoly porzgdnego myslenia, gdzie „íilozoía obejmuje jasnosc i precyzja w íormulowaniu pytañ i odpowiedzi. W kazdym momencie winien dbac o mozliwie najlepsze uzasadnienie swych twierdzeñ pod wzgl^dem íormalnym i materialnym. A takze winien stale pami^tac, ze wartosci epistemologiczne majg takze walor moralny, a moralne -epistemologiczny" [15, s. 34]. Grzegorczyk w swoich pracach realizuje w pelni te zasady [3, s. 11-21]. Co wi^cej wyrózniajgcg cechg íilozofii Grzegorczyka nie sg wielkie systemy myslowe, ani odkrywcze stwierdzenia. Charakterystyczne sg „logiczna systematyzacja i hierarchizacja banalnych tresci [...] ze wzgl^du na informacyjny przesyt i zam^t [...]. Jest tez wazna ze wzgl^du na potrzeb^ czegos, co mozna by nazwac intelektualnym pojednaniem ludzkosci w dziedzinie najelementarniejszych
Jednoczesnie zawsze za ich podstaw^ i glówny teren zastosowañ uwazal problemy filozoficzne" [11, s. 66]. Co wi^cej zach^cily go do logiki wyklady ks. Prof. Jana Salamuchy podczas uczestniczenia w Tajnych Kompletach Uniwersytetu Ziem Zachodnich. I choc w logice odnosil sukcesy, to jednak zawsze l^czyl jX tylko z praktycznym zastosowaniem, ale i doszukiwal si§ jej korzeni w filozofii. St^d tez zainteresowania Grzegorczyka zawsze byly kierowane na filozofii, któr^ uwazal za pewien przyczynek do innych nauk. Istotne s^ badania Grzegorczyka nad poszukiwaniem swoistosci czlowieka, racjonalnosci w zachowaniach, nad mechanizmami podejmowania decyzji - szeroko rozumiana etyka i antropologia [11].
podstaw poglgdu na swiat" [7, s. 6]. Filozofia sprzyja powszechnym wnioskom, sprzyja dogodnym wyjsciom w róznych argumentacjach, a takze wskazuje na uniwersalne wartosci - jak szacunek czy dobroc [7, s. 6-?].
Grzegorczyk zauwaza, ze ogólne poglgdy o swiecie, wypracowane na przestrzeni wieków, tworzg zwartg strukturç pojçciowg, dajgcg przestrzeñ do stawiania nowych pytañ i poszukiwania odpowiedzi. Nawet calkiem proste i banalne stwierdzenia mogg byc przyczynkiem do pionierskich problemów badawczych, zauwaza. Uporzgdkowana wiedza jest bardzo dobrg drogg do stawiania pytañ, a te z kolei stwarzajg pewien system odpowiedzi, który kategoryzuje badang rzeczywistosc [3, s. 23 -24]. Rzeczywistosc przedstawiona jako jednolita struktura wiedzy jest sposobem reistycznym, który stworzyl i o którym szeroko pisze Tadeusz Kotarbiñski3. Reizm wyrazany i wprowadzany byl jako postulat odpowiedzialnosci za slowo, za jasnosc i klarownosc, precyzjç wypowiedzi i uzywanego jçzyka oraz rygoryzmu intelektualnego. Grzegorczyk zauwaza, ze „reistyczny sposób opisu swiata przede wszystkim dobrze porzgdkuje nasze wyobrazenia o zyciu zbiorowym, o praktycznych zachowaniach i spolecznej odpowiedzialnosci" [3, s. 28]. W zyciu spolecznym liczg siç jednostki, które maja wplyw na ksztalt zbiorowosci. Nie znaczy to, ze kazdy jest odpowiedzialny w równej mierze - jedni sg bardziej, inni mniej odpowiedzialni. A takze nie jest latwo orzekac o spoleczeñstwie znajgc poszczególne jednostki, poniewaz spoleczeñstwo jest bardziej skomplikowane niz jednostka. Mimo tego, spoleczeñstwa sg w stanie powodowac pewne wydarzenia, których jednostki nie sg w stanie tworzyc. Ale istotne jest, jak zaznacza Grzegorczyk, ze to jednostki przyczyniajg siç do zachowañ spolecznych, nie odwrotnie. „Zbiory nie istniejg poza jednostkami. Przyczyny zachowañ zbiorowych równiez nie znajdujg siç gdzie indziej, tylko w jednostkach tworzgcych zbiorowosc" [3, s. 28-29].
Zarówno Kotarbiñski, jak i Grzegorczyk dyskwaliíikujg tandetç intelektualng. Charakteryzuje siç ona pewnym brakiem wysilku wlozonym w dzialanie i pracç. Brak uporczywosci, „chodzenie na latwiznç", brak inicjatywy w mysleniu. A takze brak krytycyzmu,
3 „Czegóz domaga siç reizm? Tego tylko, by w wypowiedziach ostatecznych, a wiçc i we wszystkich ostatecznych wyjasnieniach slów, nie bylo innych rzeczowników lub przymiotników jak tylko rzeczowniki lub przymiotniki konkretne [wyróznienie moje - L.M.]" [8, s. 21].
wlasnego przemyslenia problemu i uleganie schematom i stereotypom myslenia. O poglgdach Grzegorczyka mozna by orzec, ze nie jest to nic odkrywczego. Nic bardziej mylnego. Jest to poukladanie odkrytego, praca dajgca efekty w postaci szerszego grona zainteresowanych, wiekszego zasiegu zrozumienia. Praca mozolna, nie dajgca natychmiastowych rezultatöw i realizacji szybkich celöw, ale zmudna, dajgca efekty widoczne w rozwinieciach poszczegölnych zagadnien. Rzetelna podstawa pracy i szeroka perspektywa jest kluczem do dobrych jakosciowo efektöw.
Racjonalizm otwarty na wartoSci
Porzgdek i hierarchizacja mysli daje takze proste rozwigzania i wzbudza zaufanie wsröd ludzi oraz pobudza funkcjonowanie nauki, jakg jest filozofia. „Zawodowym zadaniem filozofa jest bowiem uzasadniac (i czasem podwazac) to, w co wszyscy wierzg, szukac argumentöw uniwersalnych, czyli przekonujgcych ludzi bez wzgledu na ich przynaleznosc do tej czy innej grupy" [2, s. 77]. Rozwigzaniem byl porzgdek i racjonalizm w mysleniu, gdzie pewna systematycznosc pracy i wlasnego rozwoju, sprzyja rozwojowi mysli.
Kolejnym waznym skladnikiem czlowieczenstwa jest autentycznosc przezyc, w ktörej nalezy realizowac ogölnoludzkie odczucia dobra, piekna i prawdy. Jednak przez realizowanie pozytywnych wartosci, tworzymy czesto pewne normy czy schematy zachowan, ktöre uznajemy za sluszne. A tworzenie pewnych zwyczajöw zachowan, praw czy norm moralnych niosg ze sobg ryzyko automatyzmu, przy ktörym gubi sie autentyczng twörczosc. „Ale kontrola jest mozliwa naprawde dopiero wtedy, gdy sie schemat opusci. Stgd kazde ustalenie wymaga buntu przeciwko sobie. Dialektyka twörczego rozwoju polega na wiecznej rewolucji, wiecznym buncie i wiecznym rewizjonizmie, przezwyciezaniu schematöw i szukaniu nowych form wyrazu zywego uznania wartosci naprawde duchowych" [6, s. 93-100].
Specyficznie ludzkim zjawiskiem jest stan wewnetrznego niepokoju i wysilku, ktörym Grzegorczyk przeciwstawia zastöj psychiczny i stagnacje. Filozof zauwaza, ze krytyczne myslenie jest wyznacznikiem rozwoju intelektualnego i moralnego czlowieka. Jednoczesnie wskazuje na racjonalnosc wszelkich dzialan, jakie podejmuje sie czlowiek. Racjonalnosc myslenia jest czescig istnienia czlowieka i stanowi o jego istnieniu w kontekscie pozytywnym. Brak pokory, wywyzszanie sie i brak swoistej samokrytyki do siebie samego moze zmniejszyc naszg wartosc
jako czlowieka [4, s. 57-73]. Dlatego Grzegorczyk, siçgajgc do mysli szkoly lwowsko- warszawskiej, a takze inspirujgc siç chrzescijanskimi wartosciami i postawg bezgwaltu - non-violence, szukal rozwigzan i wskazywal na postawç wynikajgcg z poczucia odpowiedzialnosci nie tylko za to, co otacza mnie, jednostkç, w danym momencie, ale i za calosc ludzkosci: jej kierunki rozwoju, jej ksztalt i sposöb funkcjonowania. „To, co usilujç wydobyc z jego bogatej tradycji i zaprezentowac, mozna nazwac racjonalizmem otwartym, dokladniej möwigc: r acj onalizmem otwartym na wartosci" [7, s. 6] - wskazuje na racjonalizm jako mechanizm obrony przed schematami myslenia i automatyzmem zachowan.
Mysl filozoficzna wyraza siç w jçzyku, ktöry jest rözny dla wielu kultur i ludzi. U jednych jest bogatszy, stgd mysl filozoficzna moze byc wnikliwsza, pelniejsza i dokladniejsza. A u innych jçzyk jest ubozszy, stgd mysl nie rozwija siç tak, jak powinna. Dlatego wskazuje, by jçzyk filozofii byl wrazliwy na röznego rodzaju jçzykowe zaklöcenia. By byl subtelny i analitycznie wylapywal to, co wazne, a unikal zludzen i schematöw jçzykowych. Co wiçcej jçzyk wymaga kontroli rozumu. „Aby nasze ogölne rozwazania nie staly siç grg slöw ludzgcych tylko pewnymi jçzykowymi skojarzeniami, a w gruncie rzeczy pozbawionych odniesienia do rzeczywistosci, trzeba stale kontrolowac zwigzek mysli z rzeczywistoscig" [3, s. 16], twierdzi Grzegorczyk. Kontakt taki musi wynikac z obserwowalnosci zjawisk, a dalej z umiejçtnosci wskazywania zwigzköw miçdzy zjawiskami i ich skutköw. A takze z doswiadczenia pewnych przezyc i umiejçtnego ich opisania.
„Filozofia to synteza ludzkiej wiedzy" [3, s. 18], pisze Grzegorczyk. Zauwaza takze, ze filozofia jest zbiezna z röznymi refleksjami röznych nauk, co z jednej strony wskazuje na zacieranie granic, a z drugiej pokazuje, ze jednak filozofia ma swoje wlasne drogi. „Nauka sluzy wiçc filozofii jako zbiör wiadomosci szczegölowych, bçdgcych materialem do filozoficznej refleksji, przede wszystkim do uogölnien" [3, s. 18]. W filozofii wazne sg takze oceny zjawisk - te istotniejsze i te mniej istotne. Rozröznianie i waznosc danego zagadnienia jest zalezna od czlowieka. Ale sg takie zjawiska, ktöre np. majg szerszy zakres skutköw, ktöre mozna uznac obiektywnie za wazniejsze od innych badanych zjawisk.
Jego filozofia jest zatem nie tylko zaglçbianiem siç w dany temat, jest czçscig rozleglejszych badan, czçscig syntezy wielu
nauk. Zwraca uwagç na jakosc badañ i systematyczng pracç, anizeli zawilosc problematyczng. Podobnie jak u Kotarbiñskiego zamilowanie do dobrej roboty, bylo czynnikiem wyrózniajgcym jego pracç: dokladnosc w mysleniu i w pracy umyslowej. Troska o dokladnosc jest niezbçdna, ale nalezy wyróznic momenty, w których moze byc bardziej lub mniej dokladna. Zblizanie do wzorca musi miec okreslone zasady i byc uargumentowane odpowiednio, w zaleznosci od sytuacji. „Wiçc jasne to, ze domagajgc siç slusznie dokladnosci, domagamy siç jej pod okreslonymi wzglçdami, ba, na ogól nie majgc na celu dokladnosci pod innymi wzglçdami. Wszelako i pod tym wzglçdem, pod którym potrzebna jest dokladnosc, bynajmniej nie zawsze jest potrzebna, a nawet nie zawsze jest pozgdana dokladnosc maksymalna, dokladnosc zupelna" [9, s. 186]. W dobrej robocie Kotarbiñski tez doszukuje siç solidnosci. Solidne dzielo naukowe jest takie, którego tezy sg dobrze uzasadnione.
„Uzywanie rozumu jest podstawowym skladnikiem naszej ludzkiej kondycji. Dlatego racjonalizmowi zamkniçtemu, marksistowskiemu lub pozytywistycznemu nalezy dzis przeciwstawic nie rezygnacjç z rozumu, ale racjonalizm otwarty na wartosci, rozum widzgcy wartosci i umiejgcy o nich mówic wnikliwie, precyzyjnie i konsekwentnie" [1, s. 106]. Grzegorczyk krytykuje postmodernistyczne myslenie, które rosci sobie prawo do radykalnych, ale i niejednoznacznych sgdów, gdzie szuka siç ciggle nowych, niezaleznych rozwigzañ, a nie ma wyraznych wniosków. Grzegorczyk zarzuca postmodernistom „wgchanie wielu kwiatów mysli, ale nie przywigzywanie siç do zadnej wartosci" [7, s. 7-8]. Co jest wedlug niego wadg, bo on uznaje pewne wartosci za absolutne i uniwersalne - jak dobro, piçkno. I wrçcz trzeba takich wartosci szukac i zyc wedlug precyzji i niesprzecznosci logiki.
Krytykowal „nowoczesne mody" myslowe, szukal raczej rozwigzañ poprzez porzgdng pracç analitycznyng, powolnymi krokami, ale sukcesywnie do celu. W tym doszukiwal siç owego racjonalizmu. W specyficznym sposobie filozofowania, gdzie osiggniçciem poznawczym jest doprecyzowanie pewnych pojçc prostych i bliskich doswiadczeniu, a takze formulowaniu prostych hipotez. Krytykowal wzglçdnosc prawdy. Walczyl o to, by prawda byla bezwzglçdna, byla wartoscig autoteliczng. Szukal, podobnie jak jego nauczyciele ze szkoly lwowsko-warszawskiej, prawdy w nauce. Zwalczal myslenie íenomenologiczne i postmodernistyczne. Wartoscig dlañ byla logika myslenia,
röwnoznaczna z etykg myslenia, poniewaz myslenie ma aspekt etyczny. Racjonalizm byl widoczny w uczciwosci myslenia, a ta byl skutkiem logicznego zaplecza filozofa. Dewizg stala siç maksyma: „O czlowieczenstwie stanowi zaröwno rozum, jak i otwartosc na wartosci" [11, s. 78].
Wszelkie takie zabiegi stosowane w prezentowaniu filozofii byly wprowadzeniem we wlasciwe zainteresowania filozofa. Powröt do humanizmu, zainteresowanie etykg wartosci i filozofig czlowieka. Szukanie odpowiedzi na pytania dotyczgce pozycji czlowieka w swiecie oraz warunköw jego istnienia. Poszukiwania wyrözniköw natury ludzkiej, specyficznych zachowan dotyczgcych tylko czlowieka w poröwnaniu ze zwierzçtami, a takze poszukiwania przyczyny ludzkiego dzialania i dgzenia do realizowanych celöw. Filozoficzna refleksja nad czlowiekiem jest inspirowana naukami, ktörymi zajmowal siç od poczgtku: matematykg, logikg oraz chemig i biologig (tu szczegölnie wyklady prof. Jerzego Chmurzynskiego - zoologa i etologa - byly inspiracjg do szukania osobliwosci czlowieka, czegos wiçcej anizeli zwierzçcosci w jego naturze, wychodzenie poza nig, a takze badaniem zachowan specyficznie ludzkich).
Refleksja koncowa
Wiktor Osiatynski pisze, ze pomysly wdrazane przez Kotarbinskiego mozna odczytywac jako naiwne, smieszne i nieracjonalne, a na pewno niemozliwe do zrealizowania [12]. Pomysly, w ktörym praca filozofa wynika z dobrych podstaw, jest przejrzysta, prowadzi do konkretnych celöw. Grzegorczyk rosci sobie podobne prawo do tego, by jego filozofia dla ubogich tez byla naiwna. Spotkalam siç z takimi zarzutami, ze jego poglgdy sg naiwne, nie sg „miçsiste" ani konkretnie systemowe. Jednak jego rozumienie filozofii to szukanie istoty problemu i najwazniejszych informacji. Dokonywana jest przy tym oceny waznosci problemöw wedlug wlasnej skali.
Dlatego filozof sklania siç do definicji filozofii, rozumianej, przedstawionej jako ogölna refleksja na dowolny temat. Filozofia jest dzialalnoscig prowadzgcg do budowania swiatopoglgdu, na podstawie ktörego wnioskujemy o ludzkim doswiadczeniu i wszelkiej wiedzy. „Przede wszystkim jednak do filozofii zalicza siç ogölne mysli o zyciu ludzkim, o jego wartosci i tragizmie, o ludzkim poznaniu, ale tez ogölne refleksje o swiecie, o warunkach bytowania ludzi i zwierzgt, o harmonii istnienia, o przyczynowosci, o zdeterminowaniu losu ludzkiego i losu swiata -albo przeciwnie, o wolnosci ludzi lub w ogöle wszystkiego;
röwniez o tym, jak zyc, co jest dobre i co jest piçkne" [3, s. 12]. Grzegorczyk ujmuje zadanie filozofii jako proste rozmyslania nad caloscig zycia i swiata. Daje to szersze mozliwosci dostçpu do niej dla wiçkszej ilosci ludzi. Refleksja filozoficzna jest wtedy dostçpna na poziomie kazdych rozwazan. Filozof widzial zagrozenia jakie istniejg we wspölczesnym swiecie, szczegölnie w sposobach myslenia i formulowaniu mysli - jednoznacznych i absolutnych lub bardzo chwiejnych, wielowgtkowych. Dlatego nalegal, by filozofia byla funkcjonalna i uzyteczna, a nie tylko pozostawala w obszarze naukowych dywagacji.
Ostateczna prawda i calkowite poznanie jest wykluczone. Twierdzenia Grzegorczyka o cigglym dgzeniu do poznania bardziej, poznania w glgb sg przyczyng do solidnej pracy. Solidnosc dzisiaj jest tym, co wyznacza poznanie swiata, poznanie czlowieka i jego zachowan. Istotna jest gimnastyka umyslu, poniewaz by siç w czyms wprawic, nalezy siç cwiczyc. By wprawic siç dobrej pracy umyslowej, nalezy siç jg cwiczyc. Nalezy byc odpowiedzialnym filozofem: „Filozof jako taki ani nie rachuje, ani nie eksperymentuje. Uprawia on myslicielstwo, doskonalgc zagadnienia, pojçcia, twierdzenia i systemy twierdzen, czynigc to glöwnie przez wysilek wewnçtrzny, zmierzajgcy ku zrozumieniu wlasciwej intencji mysli szukajgcej po omacku, ku racjonalniejszemu uksztaltowaniu problematöw, ku doprowadzeniu do jasnosci zupelnej pojçc, na ogöl niewyraznych, ku uzyskaniu oczywistosci twierdzen i solidnosci systemöw [...]. Toczy on walkç z mçtnoscig, chwiejnoscig, nieokreslonoscig, plgtaning myslenia, uzbraja siç przeciwko wszelkiej w mysleniu nietrzezwosci, jakze czçstej skutkiem ulegania zatwardzialemu przesgdowi, lub stronnosci wreszcie, ktöra wyrasta w sytuacji osobistej lub spolecznej samego mysliciela" [10, s. 16].
Bibliografia
1. Grzegorczyk A., Czasy male] wiary, „Przeglgd Filozoficzny" 1995, R. IV, nr 2, s. 103-107.
2. Grzegorczyk A., Etyka w doswiadczeniu wewnçtrznym, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989.
3. Grzegorczyk A., Mala propedeutyka filozofii naukowej, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1989.
4. Grzegorczyk A., Pojçcie godnosci jako element poznawczej regulacji ludzkiego zachowania, „Studia Filozoficzne" 1983, nr 8-9, s. 57-73.
5. Grzegorczyk A. - wywiad z 11 wrzesnia 2012 r., ktöry z prof. Grzegorczykiem przeprowadzili: prof. Piotr Gutowski i dr hab. Andrzej
Bilat, proí. WSPA, który odbyl siç Warszawie w mieszkaniu proíesora. Sam wywiad rozpoczyna cykl wywiadów z nestorami polskiej filozofii. Zostal on przygotowany przez przewodniczgcego Komitetu Nauk Filozoficznych PAN prof. Piotra Gutowskiego, a zrealizowany przez portal Academicon we wspólpracy z TVP Lublin, patrona medialnego portalu. URL: https://www.youtube.com/watch?v=W3cUe8Hv2w8&t=2s [dostçp 22.01.2018r.]
б. Grzegorczyk A., Schematy i czlowiek. Szkice filozoficzne, Znak, Warszawa 19б3.
?. Grzegorczyk, Zycie jako wyzwanie. Wprowadzenie w filozofiç racjonalistycznq, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa 1995.
8. Kotarbiñski T., O postawie reistycznej, czyli konkretystycznej [w:] Kotarbiñski T., Drogi dociekañ wlasnych.. Fragmenty filozoficzne, PWN, Warszawa 198б.
9. Kotarbiñski, Zasady dobrej roboty w pracy umyslowej [w:] Kotarbiñski T., Drogi dociekan wlasnych, PWN, Warszawa 198б.
10. Kotarbiñski T., Filozof - streszczenie wykladu wygloszonego 9 lutego 1947 roku na Uniwersytecie tódzkim [w:] Kotarbiñski T. , Filozof, „Studia Filozoficzne" 1957, nr 1, s. 4-1б.
11.Krajewski S., Andrzej Grzegorczyk (1922-2014), „Studia Semiotyczne" 2015, nr XXVIII-XXXIX, s. б3-88.
12.Osiatyñski W., Tadeusz Kotarbiñski. Ostatni racjonalista?, „Kultura" 1981, nr 44-4?.
13.Seneka L. A., Listy moralne do Lucyliusza, przekl. W. Kornatowski, PWN, Warszawa 1961, Ksiçga Czternasta, LXXXIX.
14.Twardowski K., O jasnym i niejasnym stylu filozofo-wania, [w:] Twardowski K., Wybrane pisma filozoficzne, PWN, Warszawa 19б5, s. 34б-348 - przedruk z: Twardowski K., Rozprawy i artykuly filozoficzne, Lwów 1927, s. 203-205.
15.Woleñski J., FilozoJiczna szkola lwowsko-warszawska, PWN, Warszawa 1985.
