Научная статья на тему 'АНЪАНАВИЙ ВА НОАНЪАНАВИЙ МУРАККАБ ЎҒИТЛАРНИ ТУПРОҚГА БИРГАЛИКДА ҚЎЛЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ'

АНЪАНАВИЙ ВА НОАНЪАНАВИЙ МУРАККАБ ЎҒИТЛАРНИ ТУПРОҚГА БИРГАЛИКДА ҚЎЛЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
66
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
экология / анъанавий / ноанъанавий / минерал / органик / полимер ўғитлар / тупроқ / унумдор / тажриба / усимлик. / ecology / traditional / non-traditional / mineral / organic / polymer fertilizers / soil / fertile / experiment / plant

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — M. Bo'Ronov

Ушбу мақолада бугунги кунда дунё миқёсида долзарб ҳисобланган экологик тоза озиқ-овқат маҳсулотлари етиштиришда анъанавий ва ноанъанавий ўғитларни қўллаш муддатлари ва меъёрлари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству , автор научной работы — M. Bo'Ronov

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMPORTANCE OF COMBINED APPLICATION OF CONVENTIONAL AND NON-CONVENTIONAL COMPOUND FERTILIZERS TO THE SOIL

In this article, the terms and norms of using traditional and non-traditional fertilizers in the cultivation of environmentally friendly food products, which are considered relevant today in the world, are considered.

Текст научной работы на тему «АНЪАНАВИЙ ВА НОАНЪАНАВИЙ МУРАККАБ ЎҒИТЛАРНИ ТУПРОҚГА БИРГАЛИКДА ҚЎЛЛАШНИНГ АҲАМИЯТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

АНЪАНАВИЙ ВА НОАНЪАНАВИЙ МУРАККАБ УГИТЛАРНИ ТУПРОЦГА БИРГАЛИКДА ЦУЛЛАШНИНГ А^АМИЯТИ Буронов Мусулмон Нуралиевич

ТерДУ Тупрокшунослик таълим йуналиши 4 курс талабаси https://doi.org/10.5281/zenodo.7442304

Аннотация. Ушбу мацолада бугунги кунда дунё мщёсида долзарб щсобланган экологик тоза озиц-овцат ма^сулотлари етиштиришда анъанавий ва ноанъанавий угитларни цуллаш муддатлари ва меъёрлари куриб чицилган.

Калит сузлар: экология, анъанавий, ноанъанавий, минерал, органик, полимер угитлар, тупроц, унумдор, тажриба, усимлик.

ЗНАЧЕНИЕ СОВМЕСТНОГО ВНЕСЕНИЯ В ПОЧВУ ТРАДИЦИОННЫХ И НЕТРАДИЦИОННЫХ КОМПЛЕКСНЫХ УДОБРЕНИЙ

Аннотация. В данной статье рассмотрены сроки и нормы использования традиционных и нетрадиционных удобрений при выращивании экологически чистых пищевых продуктов, которые считаются актуальными на сегодняшний день в мире.

Ключевые слова: кология, традиционные, нетрадиционные, минеральные, органические, полимерные удобрения, почва, плодородие, опыт, растение.

THE IMPORTANCE OF COMBINED APPLICATION OF CONVENTIONAL AND NON-CONVENTIONAL COMPOUND FERTILIZERS TO THE SOIL

Abstract. In this article, the terms and norms of using traditional and non-traditional fertilizers in the cultivation of environmentally friendly food products, which are considered relevant today in the world, are considered.

Keywords: ecology, traditional, non-traditional, mineral, organic, polymer fertilizers, soil, fertile, experiment, plant.

Кириш

Узбекистан Республикаси Президентининг фармон ва карорлари хамда 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясини амалга оширишда кишлок хужалигини модернизация килиш ва жадал ривожлантиришга алохида эътибор каратилиб, мамлакатимиз озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлаш, экологик тоза махсулотлар ишлаб чикаришни кенгайтириш, тупрок унумдорлигини ошириш борасида бир катор вазифалар белгилаб берилган [1,2,3,4]. Маълумки, кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикаришда угит куллаш асосий восита хисобланади. Угитларни илмий асосланган холда куллаш ва уларнинг самарадорлигини ошириш юкори хамда сифатли хосил олиш гаровидир.

Кейинги йилларда Республикамизда олиб борилаётган кенг микёсли иктисодий узгаришлар, табиий ресурслардан, жумладан ер ресурсларидан окилона ва самарали фойдаланиш, тупрок унумдорлигини саклаш, ошириш ва тиклаш илгор агротехналогияларни куллаш оркали, тупрокларнинг гумусли холатини, озука режимини яхшилаш, тупрокдан усимликлар илдиз системалари оркали узлаштириб, олиб чикиб кетилаётган озука элементларини уз вактида тупрокка кайтариш конуниятларига амал килиш, тупрокни органик модда билан бойитишдан ва режалаштирилган хосилни олишдан иборат.

Мавзуни долзарблиги

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

Бугунги куннинг глобал муаммоси х,ам аслида инсонларни экологик тоза озик-овкат мах,сулотлари билан таъминлаш баробарида, келажак авлод учун хам экологик тоза озик-овкат мах,сулотлари етиштириш учун унумдор тупрокларни х,ам саклаб, х,ам уларнинг салмогини оширишимиз долзарбдир.

Бу муоммани х,ал килиш максадида усимликлар учун тупрокда энг асосий озука манбаи булган органик ва минерал угитлардан кенг камровли режалаштирилган агротехнтк тадбирларни куллашимиз талаб килинади.

Тадкикот услублари

Тажриба куйиш, усимликларнинг усиш, ривожланиши кузатиш ишлари хдмда агрокимёвий тах,лилларини урганиш учун тупрокшуносликда умум кабул килинган услублар буйича УзПИТИ (1977) ва Е.В.Аринушкина "Руководство по химическому анализу почв" М.,1970;УзПИТИ томонидан ишлаб чикилган усул (методика) асосида утказилди.

Тадкикот натижалари ва уларнинг мух,окамаси

Тупрокларнинг хоссаларини яхшилаш ва унумдорлигини оширишда угитлар асосий омил х,исобланади. Угитларни 2 гурух,га булиш мумкин: анъанавий ва ноанъанавий. Анъанавий угитлар - дехдончиликда куллаш анъанага айланиб колган, саноат микёсида олинадиган ва махдллий шароитда мавжуд булган угитлардир. Буларга заводларда ишлаб чикариладиган минерал ва микроугитлар, чорва ва парранда тунги, яшил угитлар киради. Ноанъанавий угитлар дехдончиликда угитларнинг янги тури булиб, улар турли чикинди ва колдиклардан компостлаш йули билан олинади.

Мамлакатимиз кишлок хужалигида анъанавий угитларга булган талаб юкори булиб, айрим лолларда уларни етишмаслиги кузатилади. Масалан, Узбекистон шароитида гумус балансини дефицитсиз х,олатда ушлаб туриш учун х,ар бир гектар сугориладиган ерга х,ар йили 17-18 тонна органик угит кулланилиши керак. Лекин, х,озирча ушбу микдордаги органик угитларни туплаш имконияти йук.

Статистик маълумотларга караганда, х,ар йили кишлок хужалигини азотли угитларга булган талаби 70-80%, фосфорли угитларга булган талаби 30-40%, калийли угитларга булган талаби эса ундан хам камрок кондирилмокда. Бундан келиб чикадиган хулоса шуки, тупрокка бериш мумкин буладиган органик масса ва озик элементларнинг кушимча манбаларини топиш керак. Мана шундай манбаларга саноат ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришининг чикиндилари, кишлок хужалик мах,сулотларини кайта ишлаш корхоналарининг колдиклари, маиший хизмат, озик-овкат шах,обчалари, хонадон чикиндилари, чучук сув лойкаси, кузда тукилган дарахт барглари, бактериал препаратлар ва х,.к. киради. Буларнинг таркибида куп микдорда, айримларида 50% гача органик моддалар, макро- ва микроэлементлар, ферментлар ва усимликлар усиши учун зарур булган бошка моддалар булади.

Ноанъанавий угитлашда кулланиладиган органик угитлар тайёрлаш учун Узбекистонда етарли микдорда хомашё мавжуд. Х,озирги пайтда Узбекистонда х,ар йили 30 млн тонна шахдр каттик маиший ва саноат чикиндилари, дарахт барги хазонлари тупланмокда, сув хдвзалари тагида 2 млрд тоннадан ортик лойка (ил) бор. Ушбу чикиндиларнинг куп кисми очик майдонларда сакланади, йилдан-йилга улар эгаллаган майдон ортиб бормокда. Бу эса атроф мух,итнинг ифлосланишини янада оширади. Шунинг учун ушбу чикиндиларни утилизация килиш долзарб масала х,исобланади. Бунда

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

чикиндилардан компостлаш усули билан ноанъанавий угитлар тайёрлаш уларни утилизация килишнинг энг самарали усули х,исобланиб, у бирданига учта масалани х,ал килади. Биринчидан, органик угит муаммоси, иккинчидан, тупрокни озик элементлар билан бойитиш, учинчидан, атроф мух,итнинг чикиндилар билан ифлосланишдан саклаш масалалари уз ечимини топади. Ушбу чикиндиларни компостлаш йули билан утилизация килиш дехдончиликда озик моддалар балансини тартибга солишда, чикиндилар таркибидаги озик элементларнинг моддалар алмашиниш занжирида иштирок этишида мух,им урин тутади.

Утказилган таркибида усимликлар учун зарур булган икки ва ундан ортик озик элементлари булган угитлар юкори концентрацияли фосфорли мураккаб угитлар деб аталади. Мураккаб угитлар таркибидаги фосфор усимликлар озикланишида энг мух,им элементлардан булиб, х,ар кандай организм учун ута мух,им х,исобланади, чунки усимликлар фосфорсиз хдёт кечира олмайди.

Барча турдаги усимликларда кечадиган модда алмашув жараёнининг асосий кисми факат фосфор кислотасининг иштирокида амалга ошади. Усимликларда фосфор органик ва минерал моддалар таркибида булади. Минерал шаклидаги фосфор усимликларда ортофосфат кислотасининг кальций, калий ва магний тузлари шаклида учрайди. Усимликлар фосфорни тупрокдан ортофосфат кислотасининг анионлари шаклида узлаштиради. Усимликлар томонидан узлаштирилган фосфорнинг бир кисми усимлик таркибида эркин ион х,олида колади. Иккинчи бир кисми эса, таркибида фосфори булган мураккаб бирикмалар х,осил булишида катнашади.

Фосфор х,ам азот сингари мураккаб оксиллар таркибида мавжуд булиб, х,ар кандай йирик хужайралар учун мух,им озика х,исобланади. Усимликлар хдётининг бошлангич даврида фосфорга ута талабчан булади. Усимлик уругида (чигитидан) униб чиккан фазасида фосфор билан тула таъминланмаса, кейинчалик кушимча фосфор бериш билан бу камчилик урнини коплаб булмайди. Бу эса усимликларда кечадиган усиб ривожланиш жараёнининг сусайишига сабаб булади.

Худди шундай х,олат ингичка толали гузанинг усиш ва ривожланишини кузатиш даврида 1-жадвалда келтирилган маълумотларда уз аксини топди.

1-жадвал

Мураккаб полимер ^итларнинг Fуза усиши ва ривожланишига таъсири

Вариантлар № Тажриба вариантла ри Бош поянинг баландлиги см Чинбарг-лар Сони дона Х,осил шохларининг Сони дона Х,осил элемент лари- нинг сони дона Кусакл ар Сони дона

I.VI I.VII IV III I.IX IV I I.VII I.VII I II X I.VIII I.IX

1 Угитсиз (назорат) 15,2 30,7 42, 7 56,1 7,2 7,0 8,9 10, 2 12,9 10,5

2 Мочевина 19,5 40,6 65, 2 79,0 9,7 11,8 14,3 15, 8 17,8 13,0

БС1ТЖСТ АЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕКМАТЮМАЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

3 МПУ 20,0 38,5 65, 2 76,8 9,5 12,0 14,0 15, 4 17,2 13,3

4 Аммофос + мочевина 24,5 48,4 67, 7 84,6 10, 8 12,2 15,8 17, 0 18,0 16,4

5 МПУ 24,6 50,4 71, 8 85,4 10, 3 12,4 15,3 17, 2 18,9 16,7

6 Аммофос + мочевина 21,6 51,3 61, 4 82,3 9,4 11,4 14,7 15, 3 17,8 14,3

7 МПУ 22,7 38,0 62, 4 93,8 9,8 11,8 14,8 15, 6 18,0 14,6

1-жадвалда келтирилган маълумотлар шуни курсатадики, яъни хар хил шаклдаги фосфорли ва мураккаб полимер угитлар билан угитланган вариантларда усимликларнинг усиши ва ривожланиши фосфор берилмаган 1-назорат вариантига нисбатан 1 сентябрда 20,7 см.дан 29,3 см.гача баланд булганлиги аникланди. Гузада хосил булган чинбарглар сони 1 июнда 2,3 донадан 3,6 дона куп чинбарглар хосил булиди.

Фосфорсиз факат мочевина ва калий билан угитланган 2-вариантда усимликларнинг баландлиги 22,9 см.гача баланд булди. Ушбу вариантда 1 июнда гузада хосил булган чинбарглар сони 2,5 донагача купайди. Усимликларда пайдо булган хосил шохлари назорат вариантига нисбатан 1 июлда 4,8 гача 1 сентябрда 5,6 тагача купайганлиги хамда бир туп гузада шаклланган кусаклар сони 2,5 тагача купайганлиги аникланди.

Мураккаб полимер угити билан угитланган 3-вариантда бош поянинг баландлиги 1 сентябрда 76,8 см.гача етганлиги кузатилди. Бу курсаткич назорат вариантга нисбатан 20,7 см.гача баланд булди. Гузаларда тупланган хосил шохлари сони 15,8 донагача етди. Ёки назорат вариантига нисбатан 5,2 донагача куп хосил булганлиги аникланди.

Гузаларда хосил булган кусаклар сони 13,3 донагача етди. Назорат вариантида хосил булган кусаклар сони 10,5 донани ташкил этди.

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, яъни 3-вариантга мураккаб полимер угитлар берилган вариантларда факат азот ва фосфор угитлари тупрокка киритилди. Бу вариантда калий угити киритилмаганлиги сабабли 2-вариантга нисбатан усимликларнинг усиши ва ривожланишида бир мунча оркада колганлиги ёки калийнинг тулик угит таркибидан чикарилиши таъсир килди.

Мураккаб полимер угитга эквивалент микдорида тупрокка берилган аммофос ва мочевина (4-вариант) угитлари таъсирида гуза бош поясининг баландлиги 1 июнда 24,5 см.ни ташкил этган булса, 1 июлда 48,4, 1 августда 67,7 ва 1 сентябрда 84,6 см.га етганлиги кузатилди. Бу курсаткич 1 сентябр холатига кура назорат вариантга нисбатан бош поянинг баландлиги 28,5 см баланд булганлиги, хосил шохлари 17,0 ёки назорат вариантга нисбатан 6,8 донага купайганлиги, хосил элементлари 1 августда 18,0 донага етганлиги хамда гузада тупланган кусаклар сони 16,4 донага етганлиги кузатилди ёки назорат вариантга нисбатан 5,9 дона ортикча кусак хосил булганлиги аникланди.

Аммофос ва мочевина угитлари кулланилган эталон вариантга тенг микдорда мураккаб полимер угити кулланилган 5-вариантда гуза бош поясининг баландлиги 1

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

сентябр холатига кура 85,4 см.гача етди. Гузаларда пайдо булган хосил шохлари 17,2 донани, хосил элементлари 18,9 донани ташкил этди.

Ушбу вариантда шаклланган кусаклар сони 16,7 донагача купайди. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, яъни мураккаб полимер угити ва унга тенг микдорда аммофос ва карбомид угитлари билан угитланган вариантнинг гуза усиши ва ривожланишига бир хилда ёки тенг самарадорликка эга эканлиги аникланди.

Мураккаб полимер угитларнинг ва унга эквивалент микдорда тупрокка киритилган аммофос ва мочевина угитларининг гуза усиши ва ривожланишига таъсирини аниклаш максадида азот ва фосфор элементларининг йиллик меъёрини тулик шудгор тагига, калийнинг йиллик меъёрини гузанинг усув даврида тупрокка киритилганда гузанинг усиши ва ривожланишига таъсирини урганиш учун 6-7-вариантларда фенологик кузатувлар утказилди.

Фенологик кузатувлар натижаларига кура, аммофос + мочевина угитларини хамда мураккаб полимер угитларини бир хил меъёр ва муддатларда тупрокка берилганда, гуза бош поясининг баландлиги, нихолларда пайдо булган чинбарглар сони, хосил шохлари, хосил элементлари ва шаклланган кусаклар сонига караб, мураккаб полимер гуитларни ва унга тенг микдорда аммофос ва мочевина угитларини шудгор тагига берилганда, гузанинг усиши ва ривожланишига бир хилда таъсир этганлиги аникланди.

Хулоса

Тадкикотларимиз давомида текшириш ишлари утказилган худуд тупрокларининг хоссалари урганилди, анъанавий ва ноанъанавий угитлар, уларнинг ахамияти ва угитлилик даражаси тахлил килинди, анъанавий ва ноанъанавий угит тайёрлаш учун ишлатиладиган хомашёлар, угит тайёрлаш шароитлари, жараёнлари, усуллари ва технологияси билан танишилди, эскидан сугориладиган типик буз тупроклар шароитида минерал ва ноанъанавий угитларни биргаликда куллаш технологияси ва унинг экологик авзалликлари буйича маълумотлар олинди хамда гуза ва бодрингни органо-минерал угитлар билан угитлашнинг илмий асосланган меъёрлари ишлаб чикилди.

Утказилган кузатиш натижаларига кура таркибида усимликлар узлаштираоладиган азот, фосфор, калий ва гумус билан кам таъминланган эскидан сугориладиган типик буз тупроклар 35 ц/га пахта хосили олиш учун 250 кг азот, 175 кг фосфор, 125 кг калий ва 10 т. гунг бериш тавсия этилади.

Гектаридан 40 центнер хосил олиш учун 275 кг азот, 190 кг фосфор, 135 кг калий ва 20 т. гунг солиш лозим.

Х,осилдорликни 45 центнерга етказиш учун 300 кг азот, 210 кг фосфор, 150 кг калий хамда 30 т. гунг бериш оркали эришиш мумкин.

Шуни алохида таъкидлаш лозимки, яъни мураккаб полимер угитларнинг йиллик меъёрини тулик шудгор тагига беришга нисбатан, уларни булиб - булиб, яъни 70% ни шудгор тагига, 10% ни экиш билан бирга ва 20% ин экиннинг гуллаш фазаларида тупрокка бериш юкори самара бериши аникланди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

REFERENCES

1. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Х,аракатлар стратегиясини "Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари йили"да амалга оширишга оид Давлат Дастурини урганиш буйича илмий-услубий рисола. -Тошкент: Маънавият, 2017.

2. Авлиёкулов А. «Гидромодульное районирование и режим орошения культур хлопкового севооборота при интенсивном ведении их в Сурхан-Шерабадской долине». Ташкент, Мех,нат, 1992 с. 58-60.

3. Азимбоев С.А. «Узбекистоннинг жанубий кисми тупроклари ва уларни мелиоратив х,олати». Тошкент, Фан, 1991й. 268-б.

4. Гнусов А.З., Горбунов Б.В., Кимберг Н.В. «Почвенно-климатическое районирование Узбекистана в сельскохозяйственных целях», Ташкент, 1960 г. с. 118.

5. С.Г.Охотник, Ж. Плородие почвы и Яхина Т. качество хлопка» Хлобководство» № 6, 1983 г

6. Мирзажанов Пути повышения Маннанова А. дефлированных почв Ж.» Хлобководство» № 11, 1984 г

7. Тиллябеков Б.Х. Эффективность различных форм и сроков внесения Ниязалиев Б. И. органических удобрений под хлобчатник Труды Союз НИХИ, вып, 60 Тошкент,1987 г

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.