ԵՏՄ շրջանակներում դրամավարկային ոլորտի հնարավոր զարգացումների ուրվագիծ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

ԵՏՄ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ ԴՐԱՄԱՎԱՐԿԱՅԻՆ ՈԼՈՐՏԻ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐԻ ՈՒՐՎԱԳԻԾ

Գայաեե Հարությունյան'

Բանալի բաոեր. Եվրասիական տնտեսական միություն, դրամավարկային քաղաքականություն, գնաճ, փոխարժեք, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույք, դրամայնացում:

Տարածաշրջանային ինտեգրացիոն գործընթացներում սովորաբար առանցքային նշանակություն է ստանում դրամավարկային համաձայնեցված քաղաքականության հիմնախնդիրը: Այս առնչությամբ սպասելիքներն ու հնարավորությունները մեծապես պայմանավորված են ինտեգրացիոն գործընթացների հեռանկարային զարգացման սահմաններով և այն հանգամանքով, թե որքանով են առաջարկվող մոտեցումները համապատասխանում ազգային տնտեսություններում առկա իրողություններին ու տնտեսական մերձեցման աստիճանին:

Միասնական դրամավարկային քաղաքականության իրականացումն անդամ պետությունների կողմից առավելապես բնորոշ է տնտեսական ինտեգրացիայի բավական ուշ փուլերին, երբ, ըստ էության, տնտեսական համագործակցության բոլոր մյուս ոլորտներում հասանելի են դարձել տնտեսական քաղաքականության առավելագույն ներդաշնակեցումը և համաձայնեցումը: Այս առումով, եվրասիական տնտեսական ինտեգրացիան գոնե ներկա փուլում արժութային միության ստեղծում չի ենթադրում, հետևաբար, չեն նախատեսվում նաև միասնական արժույթի ներդրման, միասնական կենտրոնական բանկի հիմնադրման և միասնական դրամավարկային քաղաքականության իրականացման համար համապատասխան միջոցառումներ: Սակայն տնտեսական ինտեգրացիայի յուրաքանչյուր փուլի հատուկ է արժութային համագործակցության այնպիսի խնդիրների լուծում, որոնք բխում են ինտե-

՚ Տնտեսագիտության թեկնածու, դոցենտ, ՀՀ ԳԱԱ Մ.Քոթանյանի անվան տնտեսագիտության ինստիտուտի գիտաշխատող, բաժնի վարիչ:

89

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

գրացիայի տվյալ մակարդակի պահանջներից: Միաժամանակ պետք է ընդունել, որ արժութային համաձայնեցված և կոորդինացված քաղաքականության իրականացումն օբյեկտիվ անհրաժեշտություն է նաև տնտեսական ինտեգրացիայի ներկա փուլում, երբ կարևորվում են փոխադարձ ներդրումների և դրամական փոխանցումների ժամանակ արժութային սահմանափակումների վերացումը և արժութային գործարքների իրականացման միանման սկզբունքների կիրառումը: Դրամավարկային ոլորտում (մասնավորապես փոխարժեքի և տոկոսադրույքի քաղաքականությունների) էական տարբերություններն ազգային տնտեսություններում կարող են լուրջ խոչընդոտ հանդիսանալ ԵՏՄ շրջանակներում ուղենշային համարվող «չորս ազատություններին» հասնելու համար: Դրամավարկային դաշտը չափազանց ընդգրկուն է, սահմանները հաճախ տարրալուծվում են տնտեսության ամենատարբեր ոլորտներում, ինչը խիստ կարևոր է դարձնում ինտեգրացիոն զարգացումների արդյունքում հնարավոր փոփոխություների վերլուծությունը:

ԵՏՄ հիմնադիր պայմանագրում դրամավարկային ոլորտին առնչվում են 14-րդ «Արժութային քաղաքականություն» (որտեղ արտացոլված մոտեցումներն առավել կոնկրետացված են Հավելված 15-ում) և 16-րդ «Ֆինանսական շուկաների կարգավորում» (Հավելված 17-ի հետ միասին) բաժինները: Այսպես, Բաժին 14-ի Հոդված 64-ը սահմանում է արժութային քաղաքականության համաձայնեցման սկզբունքները.

• արժութային քաղաքականության ձևավորման և իրականացման մոտեցումների ներդաշնակեցում և մոտարկում,

• անհրաժեշտ կազմակերպաիրավական հիմքերի ստեղծում արժութային ոլորտում ինտեգրացիոն գործընթացների զարգացման համար,

• ներքին և միջազգային շուկաներում ազգային արժույթների նկատմամբ վստահության և փոխադարձ փոխարկելիության ապահովմանն ուղղված քաղաքականության իրականացում և այլն:

Ինչ վերաբերում է կոնկրետ փոխարժեքի քաղաքականությանը, ապա այս ուղղությամբ կոորդինացումն իրականացվելու է առանձին մարմնի կողմից, որի անդամներ են հանդիսանալու անդամ պետությունների ԿԲ-ների ղեկավարները, և որի գործունեության կարգը սահմանվելու է միության ներ-սում գործող միջազգային պայմանագրերով (ԵՏՄ Պայմանագիր, 64-րդ հոդ-

90

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարո ւթյունյան

ված, 3-րդ կետ): Առաջարկվող սկզբունքներն առավելապես ենթադրում են արժութային վերահսկողության և կարգավորման ոլորտում օրենսդրության ներդաշնակեցում, ինչպես նաև ազգային արժույթների նկատմամբ վստահության ամրապնդում միության ներսում գործարքների իրականացման ժամանակ: Վերջինս մասնավորապես, նշանակում է, որ ԵՏՄ անդամ երկրների միջև փոխադարձ հաշվարկները պետք է իրականացվեն ազգային արժույթներով:

Ինչպես ազգային մակարդակում, այնպես էլ ինտեգրացիոն կառույցի ներսում արդյունավետ դրամավարկային քաղաքականության իրականացման համար չափազանց կարևոր է զարգացած ֆինանսական շուկայի առկայությունը: Իրողություն է այն, որ եվրասիական տնտեսական տարածքի այս տիրույթում որոշակի վակուում գոյություն ունի (մասնավորապես, պասիվ բորսայական շուկայի իմաստով), և այդ ուղղությամբ անդամ պետությունների տնտեսական ինտեգրացիայի խորացումը կարող է դրական մեծ էֆեկտ ունենալ բոլոր կողմերի համար: ԵՏՄ Պայմանագրի 16-րդ բաժնի 70-րդ հոդվածը սահմանում է ֆինանսական շուկաների համաձայնեցված կարգավորման նպատակներն ու սկզբունքները, որոնք առաջին հերթին նախատեսում են ֆինանսական ընդհանուր շուկայի ստեղծում, ինչը ենթադրում է ֆինանսական համակարգում գործող սուբյեկտների գործունեության արտոնագրերի փոխադարձ ընդունում, ֆինանսական շուկաներում ռիսկերի կառավարման մոտեցումների համաձայնեցում, տեղեկատվության փոխանակություն: Նախատեսված բոլոր միջոցառումների հետևանքները ԵՏՄ անդամ պետություններից յուրաքանչյուրի համար կախված է առավելապես այդ տիրույթում առկա ելակետային պայմաններից դրամավարկային քաղաքականության գործող ռեժիմից, փոխարժեքի ռեժիմից, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքից, տնտեսության կապիտալիզացիայի և փողայնացման ցուցանիշներից:

ԵՏՄ անդամ բոլոր պետություններում դրամավարկային քաղաքականության հիմնական նպատակը գների կայունության ապահովումն է, ինչը ենթադրում է գնաճի զսպում որոշակի միջակայքում1: Դրան զուգահեռ երկր-

1 Երկրների դրամավարկային քաղաքականությունների առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունն իրականացվել է հրապարակված պաշտոնական տեղեկատվության հիման վրա. Հայաստանի համար Գնաճի հաշվետվություն (Դրամավարկային քաղաքականության ծրագիր, 4-րդ եռամսյակ 2014թ.), Բելառուսի համար «2015թ. դրամավարկային քաղաքականության հիմնական ուղղությունների հաստատման մասին» նախագահի հրամանագիր, Ղազախստանի համար' «2015թ. Ղազախստանի Հանրապետության դրամավարկային քաղաքականության հիմնական ուղղությունների մասին» Ազգային բանկի որոշումը, Ռուսաստանի համար «Միասնական պետական դրամավարկային քաղաքականության հիմնական ուղղությունները 2014 թվականին և 2015-2016թթ. ժամանակահատվածում»:

91

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ների կենտրոնական բանկերի կողմից հայտարարվում են նաև այլ գերակա նպատակներ. այսպես, Բելառուսի Ազգային բանկը շեշտում է նաև երկրի ոսկու-արտարժութային պաշարների պահպանման անհրաժեշտությունը վերջինս կարևոր դիտելով երկրի տնտեսական անվտանգության տեսանկյունից, իսկ Ղազախստանի Ազգային բանկը դրամավարկային քաղաքականության արդյունավետության բարձրացման համար ընդգծում է ֆինանսական համակարգի կայունության, ինչպես նաև տարածաշրջանային ինտեգրացիոն գործընթացներին (մասնավորապես Եվրասիական միասնական տնտեսական տարածքի շրջանակներում) մասնակցելու կարևորությունը:

Աղյուսակ 1

Տարեկան գնաճը (%֊ներով) ԵՏՄ երկրներում 1

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Հայաստան 7.0 0.6 3.0 4.6 9.0 3.5 7.3 7.7 2.6 6.2 3.01 2

Բելառուս 18.1 10.3 7.0 8.4 14.8 13.0 7.8 53.3 59.1 19.0 16.23

Ռուսաս- տան 10.9 12.7 9.7 9.0 14.1 11.7 6.9 8.4 5.1 6.8 11.44

Ղազախս- տան 7.1 7.9 8.6 10.8 17.2 7.4 7.1 8.3 5.1 5.8 7.45

Ղրղզստան 4.1 4.3 5.6 10.2 24.5 6.8 7.8 16.6 2.7 6.8 7.56

Ֆինանսական կայունությունը, այսինքն ֆինանսական համակարգի անխափան և արդյունավետ աշխատանքը, դրամավարկային քաղաքականության իրականացման կարևոր նախապայման է հայտարարվում նաև Ռուսաստանի բանկի կողմից: Ինչ վերաբերում է Հայաստանի Կենտրոնական բանկին, ապա վերջինս գնաճային սպասումներում և կանխատեսումներում նույնպես մեծ կարևորություն է տալիս Եվրասիական տնտեսական միությանը Հայաստանի անդամակցության հետևանքներին:

1 Աղբյուրը CIA World Factbook. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/index.html

2 ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայություն:

3 Բելառուսի Հանրապետության ազգային վիճակագրական կոմիտե:

4 Федеральная служба государственной статистики РФ.

5 Ղազախստանի Հանրապետության ազգային տնտեսության նախարարության վիճակագրական կոմիտե:

6 Ղրղզստանի Հանրապետության ազգային վիճակագրական կոմիտե: Էքսպրես տեղեկատվություն: Հունվար 2015թ.:

92

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարո ւթյունյան

Հայաստանը ԱՊՀ երկրների շարքում առաջինն (2006թ.) է անցում կատարել գնաճի նպատակադրման ռազմավարության մինչ այդ կիրառվող փողի ագրեգատների նպատակադրման քաղաքականությունից: ԵՏՄ անդամ պետությունների գնաճի ցուցանիշները վերջին 10 տարիների համար բերված են Աղյուսակ 1-ում, որը վկայում է գնաճի նպատակադրման ռազմավարության առավելությունների մասին: Ի դեպ, տարբեր տնտեսագետների վերլուծությունները [1] նույնպես ցույց են տալիս, որ գնաճը նպատակադրող երկր-ները հիմնականում ավելի մեծ հնարավորություն ունեն ապահովել ֆիսկալ կարգավորվածության բարձր աստիճան, ճկուն փոխարժեք, արտարժութային զգալի պաշարներ: Այս առնչությամբ Հայաստանի մասին դատողությունները ենթակա են որոշակի վերապահումների պայմանավորված օբյեկտիվ բազմաթիվ գործոններով (այդ թվում տնտեսության անարդյունավետ կառուցվածք, առևտրային հաշվի հսկայական բացասական հաշվեկշիռ, արտասահմանյան դրամական փոխանցումներից զգալի կախվածություն և այլն), ինչպես նաև վարվող թանկ փողերի քաղաքականությամբ:

2015թ. գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանը լրիվ անցում է կատարել նաև Ռուսաստանը, որտեղ մինչ այդ գործում էր առանց ակնհայտ անվանական խարսխի ռազմավարությունը: Ընդ որում, 2015թ. համար գնաճային թիրախ է սահմանվել տարեկան 4.5%, իսկ 2016 թվականից սկսած Ռուսաստանի բանկը սահմանել է կայուն 4% թիրախ, որից շեղման միջակայքը 1.5% է: Հիշենք, որ ԵՏՄ պայմանագիրը պարտավորեցնում է անդամ պետություններին ճշգրտել գնաճի մակարդակը, որը չպետք է գերազանցի ամենացածր գնաճ արձանագրած գործընկեր պետության ցուցանիշն ավելի քան 5%-ով: Նման մոտեցումը ենթադրում է գնաճի նպատակադրման աստիճանական անցում նաև ԵՏՄ մյուս պետություններում:

Արդեն 2015թ. հունվարի Բելառուսի Ազգային բանկի տեղեկատվական հաղորդագրություններում հստակ նշվում է այդ ուղղությամբ դրամավար-կային քաղաքականության ռազմավարական մոտեցումների փոփոխության մասին1: Նկատենք, որ մինչ այդ այնտեղ կիրառվում էր փոխարժեքի նպատակադրման ռազմավարությունը, որի ներքո բելառուսական ռուբլու փոխարժեքը սկզբում ամրակցված էր ամերիկյան դոլարին, հետո (2007 թվականից)

1 Информационное сообщение об отдельных вопросах денежно-кредитной политики, http://www.nbrb.by/Press/?nId=1116

93

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ռուսական ռուբլուն և ամերիկյան դոլարին, իսկ ավելի ուշ (2009 թվականից) արժութային զամբյուղին, որտեղ ռուբլուց ու դոլարից բացի ներկայացված էր նաև եվրոն: Բելառուսի վերաբերյալ Աղյուսակ 2-ի տվյալները ցույց են տալիս, որ դրամավարկային նման ռազմավարությունն իրեն չի արդարացրել, և դիտարկված 10-ամյա հատվածում այդ երկիրը մշտապես գնաճի լուրջ հիմ-նախնդիր է ունեցել: Ենթադրվում է, որ գնաճի նպատակադրումը և դրամավարկային քաղաքականության կոորդինացումը ԵՏՄ շրջանակներում պետք է միտված լինի հատկապես այդ հիմնախնդրի առաջնահերթ լուծմանը:

Աղյուսակ 2

Վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի վերջին 14 արժեքները ԵՏՄ պետություններում1

Հայաստան Բելառուս Ռուսաստան Ղազախստան Ղրղզստան1 2

06.11.2012 8 13.03.2013 28.5 30.04.2010 8 31.10.2010 7 29.01.2014 4.11

13.08.2013 8.5 17.04.2013 27 01.06.2010 7.75 30.11.2010 7 05.02.2014 4.11

12.11.2013 8 15.05.2013 25 25.02.2011 8 31.12.2010 7 12.02.2014 4.13

24.12.2013 7.75 10.06.2013 23.5 29.04.2011 8.25 31.01.2011 7 19.02.2014 4.18

11.02.2014 7.5 12.11.2013 23.5 26.12.2011 8 09.03.2011 7.5 27.02.2014 4.47

13.05.2014 7.25 29.11.2013 23.5 14.09.2012 8.25 30.04.2011 7.5 01.03.2014 6

24.06.2014 7 13.12.2013 23.5 13.09.2013 5.53 01.07.2011 7.5 31.07.2014 6.5

12.08.2014 6.75 12.02.2014 23.5 03.03.2014 7 01.10.2011 7.5 26.08.2014 6.5

23.09.2014 6.75 12.03.2014 23.5 25.04.2014 7.5 14.02.2012 7 29.09.2014 7

11.11.2014 6.75 16.04.2014 22.5 25.07.2014 8 02.04.2012 6.5 30.09.2014 7

03.12.2014 6.75 19.05.2014 21.5 05.11.2014 9.5 04.06.2012 6 28.10.2014 9

23.12.2014 8.5 16.07.2014 20.5 11.12.2014 10.5 06.08.2012 5.5 25.11.2014 10

22.01.2015 9.5 13.08.2014 20 16.12.2014 17 01.04.2013 5.5 30.12.2014 10.5

10.02.2015 10.5 09.01.2015 25 02.02.2015 15 22.10.2013 5.5 27.01.2015 11

1 Աղբյուրը http://cbonds.ru/indexes/indexdetail/?group_id=139.

2 Ղրղզստանում օգտագործվում է «հաշվարկային դրույք» տնտեսագիտական եզրը, որը նույնական է «վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի» հետ:

3 Ռուսաստանում վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի ցուցանիշները ներկայացված են մինչև 2012թ. սեպտեմբերը, արդեն 2013թ. սեպտեմբերից ներկայացվում է Ռուսաստանի ԿԲ-ի, այսպես կոչված, հիմնական դրույքաչափը (ключевая ставка), որը հանդես է գալիս միաժամանակ որպես տո-կոսադրույք, որով ԿԲ-ն 7-օրյա վարկեր է տրամադրում առևտրային բանկերին և ընդունում է նրանցից դեպոզիտներ: Նախատեսվում է, որ մինչև 2016թ. հունվարը, Ռուսաստանի ԿԲ-ն այս գործիքին կամրակցի նաև վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը, և դրանց արժեքները կհավասարվեն:

94

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարությունյան

Գծապատկեր 1

ԵՏՄ անդամ պետությունների փոխարժեքների դինամիկան 2010֊2015թթ.

Ղազախական սւհեգեի փոխարժեքները

О в о о г—1 pH чН pg гд pg pg ffl |-p Pi"i en ■+ 1Г1

г—1 чН г—1 г4 т-1 ■М с-| -И rl ■pH 4—1 pH 1—Ц г—1 h-C 1—1 1—H 1-1 ■fH г—1

О в О О а Ծ О о О ■Ծ а Q О Ծ О Փ 0 & а О О

N N rJ PJ <N PJ N pg Ռ1 pg N pg r-l pg N pg <N P-J <N pg N

з Я. з ft з ft 3 ft 3 Яч

Ճ. 3 С_. -В JJ £Ь CL. Ճճ* гс. -В _J էճյ с_. с. -Б jJ El_l EC. 0. -Es _1Д էս CL. ji, £i. i~ ■ _J Ճճ. E" з

3" В ■о в: с 3՜ c в c ■o

.-в 3 — Տ .в 3 — Տ .-в 3 -С s |S 3 — s .B =s _c s JB

■а _Е в1 ճ я յ; В- в я л B- в e jS в e jC в e jS

—•—Տ —е— £ “*—4ււ{ատ>սյւ>աԱ9ր)

Հայկական դրամի փոխարժեքները

О О Q О Г-| *4 ^ U1!

fH rl rl ^ H И Й

О о О С- СЬ о օՕօօօ-Օ՚Օ՚յօՕ 000-00

pg րյ (4 fJ IN IN (4<4|4nJnf<NiN(4N N N (4 IN (\j

л, -U= *=■

3 §; ?><“֊ 3

“■ _i Я յյ “՚

■3 ^ ^ C -3

ճ _ր- Ճ

5 ^ ՜Տ։; ^ I" Й 3 3 ^

^ 5:

-3 3 -=

"3 ^ ^ e

— q

л s Պ

■ FCR. i աջ առանցք}

Fb^iinnnniiljuib ոարլու 1J1 n ]ii ai рс}ЪрЪ.Ьр|Ъ

OO О О рЧ -нИ -rt pg

г—I 1—I rl ^ rl Ti rl S rl

DO О Ф О О О Q Q

rJ<N nJ M fj ol N ol

3 ft Zw з ft

iZ--=- ^__U Cj —- _J C-.

5 £= 3 {? 3

՜տ" я = ji 3 c t

6 3— g1^ S-Cg-e

■ R.R (աք առանցք)

95

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

Դրամավարկային քաղաքականության յուրահատուկ ռեժիմ (բազմատեսակ անվանական խարիսխներով [2]) գործում էր նաև Ղազախստանում, որտեղ թեև ժամանակ առ ժամանակ կիրառվել է գնաճի նպատակադրում, սակայն դրամավարկային քաղաքականությունում միշտ գերակշռել է դրամական ագրեգատների նպատակադրումը: 2015թ. դրամավարկային քաղաքականության հիմնական ուղղությունների մասին Ղազախստանի կառավարության և Ազգային բանկի համատեղ հայտարարությամբ այս պետությունը նույնպես վերջնական անցում կատարեց գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանը սկզբնապես նպատակ սահմանելով զսպել գնաճը պլանավորված 68% միջակայքում, իսկ այնուհետև աստիճանաբար նվազեցնել գնաճային սպասումները: Առանց ակնհայտ անվանական խարսխի դրամավարկային քաղաքականությունից գնաճի նպատակադրման է անցել նաև Ղրղզստանը, որտեղ 2015թ. համար գնաճային թիրախ է սահմանվել 7% մակարդակը:

Այսպիսով, դրամավարկային քաղաքականության համաձայնեցման նախնական քայլերը ԵՏՄ շրջանակներում, ըստ էության, արդեն իրականացված են: Սկզբունքային առումով Հայաստանում այս ուղղությամբ որևէ փոփոխություն չի ակնկալվում: Նույնը կարելի է ասել նաև փոխարժեքի քաղաքականության աոնչությամբ: Հիմնավորված է, որ գնաճի նպատակադրման ռազմավարությունը սովորաբար պետք է ուղեկցվի արժույթի լողացող փոխարժեքի ռեժիմով հնարավորություն տալով Կենտրոնական բանկին ինքնուրույն և անկախ դրամավարկային քաղաքականություն իրականացնել (որպես Մանդելի «անհնարին երրորդության» տեսության հետևանք): Հայաստանում ազատ լողացող փոխարժեքի ռեժիմի մասին պաշտոնապես հայտարարվել է դեռևս 1996թ., թեև հետագա գրեթե բոլոր տարիներին ԿԲ-ն իրականում որոշակի ինտերվենցիաներ կատարել է արժութային շուկայում: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Ղազախստանում և Ղրղզստանում նույնպես գործում է ազատ լողացող փոխարժեքի ռեժիմ, իսկ Ռուսաստանը (որտեղ դեռ 2014թ. կիրառվում էր կառավարվող լողացող փոխարժեքի ռեժիմ) պլանավորել է 2015թ. աստիճանաբար անցում կատարել այդ ռեժիմին1, կարելի է համարել, որ ԵՏՄ շրջանակներում կոորդինացված արժութային քաղաքականության անհրաժեշտությունը Բելառուսին նույնպես կմղի կառավարվող

1 Основные направления единой государственной денежно-кредитной политики на 2015 год и период 2016 и 2017 годов. Центральный банк Российской Федерации (Банк России).

96

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարո ւթյունյան

լողացող փոխարժեքից անցում կատարել ազատ լողացող փոխարժեքի: Ի դեպ, փոխարժեքի քաղաքականության համաձայնեցման պահանջը փոխարժեքների տատանումները մեղմելու, ազգային արժույթի նկատմամբ վստահությունն ամրապնդելու և երկրի ոսկու-արտարժութային պաշարների ճիշտ կառավարման նկատառումներով, խիստ արդարացված է: Ուսումնասիրելով ԵՏՄ անդամ երկրների ազգային արժույթների փոխարժեքների դինամիկան (Գծապատկեր 1) կարող ենք արձանագրել, որ վերջին տարիներին դրանց տատանողականությունն ավելի մեծ է եղել ռուսական ռուբլու նկատմամբ, քան ամերիկյան դոլարի: Իհարկե, դա որոշ չափով նաև փոխարժեքների ներկայացման համար ընտրված սանդղակների տարբերության արդյունք է (որքան փոքր է ընտրված սանդղակի քայլը, այնքան ակնառու են տատանումները), սակայն ընդհանուր առմամբ, դրա հիմնական պատճառն այն է, որ դիտարկվող պետությունները, թեև ոչ պաշտոնապես, ամրակցել են իրենց արժույթը հատկապես ամերիկյան դոլարին, որպես խարիսխ, ինտերվենցիաներ կատարել արտարժույթի շուկայում զգալի տատանումներից խուսափելու համար: Բացի այդ, փոխարժեքների նման դինամիկան վկայում է այն մասին, որ, այնուամենայնիվ, առկա են զգալի տարբերություններ ԵՏՄ անդամ պետությունների տնտեսական զարգացման մակարդակների, ներքին արժութային և ֆինանսական շուկաների ծավալների և գործիքների, մակրոտնտեսական կարգավորման և կայունության ապահովման մոտեցումների միջև, հետևաբար նաև տարբեր են շուկայական բազմաբնույթ իրավիճակներում այդ երկրների արձագանքները և տնտեսական պահվածքը: Փոխարժեքների նման էական տատանողականությունն, անշուշտ, կարող է խոչընդոտել կայուն և կանխատեսելի առևտրատնտեսական հարաբերությունների զարգացմանը ինտեգրացիոն կառույցի ներսում:

Ավելին, վերջին ժամանակահատվածում (սկսած 2014թ. դեկտեմբերից) ռուսական ռուբլու, ապա դրան հաջորդած մյուս ազգային արժույթների էական արժեզրկումները բացահայտեցին ԵՏՄ անդամ պետությունների տնտեսական փոխսերտաճման նոր հարթություն, որտեղ տնտեսական փոփոխությունների հետևանքները դրսևորվում են ոչ թե որոշակի ժամանակային լագով, այլ անմիջապես, գրեթե միաժամանակ Ռուսաստանում տեղի ունեցող փոփոխությունների հետ: Դա պայմանավորված է ինչպես տնտեսական, այնպես էլ ոչ տնտեսական բազմաթիվ պատճառներով, մասնավորա-

97

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

պես Ռուսաստանը հանդիսանում է ԵՏՄ անդամ մյուս պետությունների գլխավոր առևտրային և ներդրումային գործընկերը (Ղրղզստանի պարագայում երկրորդը Ղազախստանից հետո), ընդ որում վերջիններիս արտաքին առևտրի աշխարհագրական կառուցվածքի թույլ դիվերսիֆիկացիայի և Ռուսաստանից ներկրման մեջ ռազմավարական նշանակության ապրանքների մեծ տեսակարար կշռի պայմաններում: Բացի այդ, Ռուսաստանից դեպի դիտարկվող երկրներ են հոսում հսկայածավալ գործոնային եկամուտներ պայմանավորված աշխատանքային միգրանտների մեծ թվով: Նման իրավիճակում համաձայնեցված արժութային քաղաքականությունը կարող է կարևոր նախապայման դառնալ բոլոր հնարավոր բացասական դրսևորումների արդյունավետ հաղթահարման համար: Այս համատեքստում հատկապես կարևորվում է անդամ երկրների ռեզիդենտների միջև փոխադարձ հաշվարկների իրականացման ժամանակ ազգային արժույթների լայն կիրառման պայմանագրային պահանջը: Վերջինս, ԵՏՄ անդամ երկրների արտահանման հնարավորությունների աճին զուգահեռ, կարող է ապահովել ազգային արժույթների նկատմամբ պահանջարկի և վստահության աճ, արժութային գնագոյացման առավել առողջ և արդյունավետ մեխանիզմ և մասնակի փոխարկելիություն ԵՏՄ տարածքում:

Դրամավարկային քաղաքականության կարևորագույն ինդիկատորնե-րից է նաև վերաֆիեաեսավորմաե տոկոսադրույքը: Որպես կենտրոնական բանկի կողմից օգտագործվող արդյունավետ գործիք վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի դերը հատկապես մեծ է այն երկրներում, որոնք անցել են գնաճի նպատակադրման ռազմավարությանը, քանի որ տոկոսադրույք-գնաճի կանխատեսված մակարդակ փոխանցման շղթան, առաջին հայացքից, ներկայանում է որպես հնարավոր ամենակարճը: Ինչ խոսք, իսկապես գոյություն ունի որոշակի կապ գնաճի և վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի միջև, համենայնդեպս զարգացած երկրների մեծամասնությունում տոկոսա-դրույքը չի գերազանցում գնաճի տարեկան ցուցանիշը, ինչը բացատրվում է նրանով, որ տնտեսության համար նպաստավոր բանկային տոկոսադրույքնե-րի և միջին շահութաբերության օպտիմալ տարբերությունն ուղղակիորեն պայմանավորված է վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի և գնաճի տարբերությամբ [3]: Մյուս կողմից, իրողություն է նաև այն, որ բարձր վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը գնաճը զսպող հզոր հանգամանք է:

98

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարո ւթյունյան

Սակայն ոչ երկարաժամկետ. այս պարագայում արդեն վերաֆինանսավոր-ման բարձր տոկոսադրույքը հանգեցնում է ավելի բարձր բանկային տոկոսա-դրույքի, որն էլ, իր հերթին, արտադրանքի ինքնարժեքի աճի և հետևաբար նաև ծախքերի գնաճի [4]: Վերլուծենք, թե ինչպես են ԵՏՄ անդամ պետությունները հաղթահարում դրամավարկային ոլորտում դրսևորվող այս հակասությունը: Ուսումնասիրվող երկրներում վերաֆինանսավորման տոկոսա-դրույքների վերջին 14 ցուցանիշները ներկայացված են Աղյուսակ 2-ում, իսկ 2013-ից հետո գրանցված հիմնական փոփոխություններն ընդհանրացված կերպով ներկայացված են Գծապատկեր 2-ում:

Գծապատկեր 2

Վերաֆինանսավորման տոկոսադրույք1 (%)

Վերլուծելով բերված տվյալները և համադրելով դրանք Աղյուսակ 1-ում բերված գնաճի ցուցանիշների հետ կարելի է եզրակացնել, որ, ընդհանուր առմամբ, բոլոր պետություններում դրամավարկային քաղաքականությունը կողմնորոշված է եղել գնաճի զսպման կարճաժամկետ խնդիրների լուծմանը, ինչի արդյունքում էլ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի մասով դրամա- 1

1 Աղբյուրը http://cbonds.ru/indexes/indexdetail/?group_id=139.

99

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

վարկային քաղաքականությունը կոշտ է եղել: Ասվածն արդարացի է հատկապես Բելառուսի առնչությամբ, որտեղ ուսումնասիրվող ցուցանիշն ամենաբարձրն է եղել: 2012-ից հետո դիտարկվող ժամանակաշրջանում, որոշ բացառություններով (օրինակ, Բելառուսում 2012թ. առաջին քառորդում), գրեթե բոլոր երկրներում վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը գերազանցել է գնաճի ցուցանիշը: Այդ տարբերությունը բավական մեծ է եղել հատկապես Հայաստանի համար, ինչը որոշակի իմաստով կարելի է բացասական համարել հաշվի առնելով այն, որ դա տնտեսական աճին խոչընդոտող հանգամանք է, բացի այդ, նեղանում են, որպես դրամավարկային քաղաքականության գործիք, վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքի օգտագործման սահմանները հնարավոր անբարենպաստ տնտեսական իրավիճակներում: Այս տեսանկյունից բավական հաջողված կարելի է համարել Ղազախստանի քաղաքականությունը, որտեղ տոկոսադրույքն աստիճանաբար նվազեցվել է և ի վերջո հաստատվել 5,5%-ի սահմաններում: Հատկանշական է, որ այդ ցուցանիշը չի փոխվել նաև 2014թ. դեկտեմբերին, թեև գնաճային զարգացումները և փոխարժեքի տատանումներն այս երկիրը նույնպես չեն շրջանցել, մինչդեռ բոլոր մյուս երկրները բավական բարձրացրել են գործիքի շեմը:

Հարկ է նշել, որ Ղազախստանը նույնպես 2013 թվականից փորձում է իրականացնել նոր տոկոսադրույքի քաղաքականություն, որտեղ որպես բազային կողմնորոշիչ ծառայելու է հիմնական դրույքաչափը (ՌԴ նմանությամբ), որը ձևավորվում է կարճաժամկետ գործիքների շուկայում, և որը հավակնում է դառնալ հակագնաճային քաղաքականության հիմնական գործիք այդ երկրում1: Ի դեպ, եթե տնտեսական ինտեգրացիայի նախօրյակին դրամավարկային քաղաքականության գործիքակազմում նմանատիպ փոփոխություններ են տեղի ունենում ինտեգրացիոն կառույցի երկու առաջատար երկրներում, ապա ակնկալելի է, որ դրամավարկային քաղաքականության կոորդինացման համատեքստում այդ գործիքը լայն կիրառում գտնի նաև այլ անդամ պետություններում, ինչը վերջիններիս տնտեսության համար ռիս-կային պայմաններում դրամավարկային արագ արձագանքման և կարգավորման հնարավորություն կտա միաժամանակ մեծ ճնշում չգործադրելով գնաճային զարգացումների ուղղությամբ: Նշենք, որ դա առաջին հերթին 1

1 Основные направления денежно-кредитной политики Республики Казахстан на 2014 год, http://www.nationalbank.kz/?docid=1459&switch=russian

100

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարո ւթյունյան

պահանջում է ֆինանսական շուկայի զարգացածության որոշակի աստիճան, և իմաստ ունի կիրառել միայն այդ դեպքում, քանի որ այդ գործիքի ազդեցության մեխանիզմը զգալի մասով միջնորդավորված է պետական ու կորպորա-տիվ պարտատոմսերի շուկայով: Չպետք է անտեսել նաև արտաքին շուկայում գների (հատկապես ռազմավարական հումքի) տատանումներից կախվածության, ինչպես նաև ազգային արժույթի փոխարկելիության գործոնները: Պատահական չէ, որ վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքն ավելի ցածր է զարգացած տնտեսություն ունեցող երկրներում, որոնց արժույթը փոխարկելի է և ունի կայուն պահանջարկ: Հետևաբար, ընդհանուր միտում պիտի լինի այս ցուցանիշի աստիճանական նվազեցումը, հատկապես կայուն անվտանգ գնաճի պայմաններում:

Գծապատկեր 3

Դրամայեացմաե գործակիցը ԵՏՄ անդամ երկրներում (%-ներովՀՆԱ-ի նկատմամբ) 1

1 Դիագրամի ստացման համար տվյալները հաշվարկվել են հեղինակի կողմից Համաշխարհային բանկի կայքում (http://data.worldbank.org/indicator/) առկա վիճակագրական տեղեկատվության հիման վրա: Դիագրամում Ղրղզստանը ներկայացված չէ, քանի որ վիճակագրական աղբյուրներում բացակայում են այդ երկրի մասին ամբողջական և համադրելի տվյալները:

101

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

Դրամավարկային ոլորտում փոխարժեք-տոկոսադրույք-գնաճ փոխկապակցված շղթան փակ շրջան չի կազմում, այլ տարածվում է ամբողջ տնտեսության ոլորտներով իր որոշիչ ազդեցությունը թողնելով տնտեսական աճի վրա: Ուստի, որպես փոխկապակցված համակարգ, կարևոր է նաև հարկա-բյուջետային քաղաքականության հետ կոորդինացման հիմնախնդիրը: Այստեղ հիմնական կապող օղակը դրամայնացման (մոնետիզացիայի) մակարդակն է տնտեսությունում, որը ցույց է տալիս դրամական միջոցներով տնտեսության ապահովվածության աստիճանը, պետության ներքին պարտքի հնարավորության սահմանները, պետական բյուջեով հաստատված սոցիալական ծրագրերն իրականացնելու հնարավորությունները և այլն: Միաժամանակ, այն նաև դրամավարկային քաղաքականության արդյունավետության կարևոր ինդիկատոր է, քանի որ, վերջին հաշվով, այս ցուցանիշի միջոցով է փոխանցվում դրամավարկային քաղաքականության ազդեցությունը տնտեսական աճի (ՀՆԱ-ի) վրա: ԵՏՄ պետություններում դրամայնացման մակարդակի դինամիկան ներկայացված է Գծապատկեր ,3-ում:

Ինչպես և ակնկալելի է, դրամայնացման մակարդակն ամենաբարձրը Ռուսաստանում է, և դա ունի օբյեկտիվ պատճառներ: Նախ, այն տնտեսապես առավել զարգացած ԵՏՄ անդամն է, և միակը, որի ազգային արժույթը փոխարկելի է: Սակայն այլ զարգացած երկրների համեմատ, Ռուսաստանի ցուցանիշը նույնպես չի կարելի բարձր համարել (օրինակ, Ճապոնիայում այն գերազանցում է 200-ը, իսկ Չինաստանում 150): Փողայնացման ցածր մակարդակը դիտարկվող երկրներում հիմնականում պայմանավորված է տնտեսության դոլարայնացման բարձր աստիճանով, տեղական արժույթի նկատմամբ ցածր վստահությամբ, ֆինանսական շուկայի թերզարգացածությամբ: Կարևոր միտում է ցուցանիշի աստիճանական աճը, բացառությամբ 2008թ. պայմանավորված համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասական ազդեցությամբ: Դրամայնացման մակարդակի աստիճանական բարձրացումը հիմնավորված է գնաճի զսպման տրամաբանությամբ: Փոքր-ինչ առանձնահատուկ է Ղազախստանի օրինակը, որտեղ 2009 թվականից հետո ցուցանիշի անկում է գրանցվել: Մեր գնահատմամբ, դրա պատճառը վերաֆինանսավորման հարաբերականորեն կայուն դրույքաչափի պայմաններում M2 փողի ագրեգատի մեծացման զգուշավորությունն է (դարձյալ գնաճի զսպման նպատակով), քանի որ իրականում M2^ ավելի դանդաղ է

102

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարո ւթյունյան

աճել, քան ՀՆԱ-ն: Ինչ վերաբերում է Բելառուսում 2012-2013թթ. նկատված անկմանը, ապա այստեղ արդեն կարելի է որոշիչ համարել վերաֆինանսա-վորման խիստ բարձր տոկոսադրույքը (2011թ. վերջին քառորդին այն 45% էր), որը չէր կարող չանդրադառնալ դրամայնացման մակարդակի վրա: Բացի այդ, նախորդող ժամանակաշրջանում դրսևորված գնաճի բավական բարձր ցուցանիշները (2011թ. 53.3, 2012թ. 59.1) ազգային արժույթից «փախուստի» որոշակի դաշտ են ստեղծել այս երկրում: Հակառակ իրավիճակն է դիտարկվել Հայաստանում, որտեղ գնաճի զսպման քաղաքականությունը հնարավորություն է տվել էապես բարելավել մոնետիզացիայի ցուցանիշը, թեև այն դեռևս շարունակում է բավական ցածր մնալ: Նկատենք, որ ԵՏՄ բոլոր երկրներում 2014թ. արձանագրվել է մոնետիզացիայի մակարդակի անկում պայմանավորված հիմնականում տարեվերջին այդ երկրների ազգային արժույթների կտրուկ արժեզրկմամբ ամերիկյան դոլարի նկատմամբ:

ԵՏՄ-ին անդամակցությունից հետո նախատեսվող փոփոխությունները գնաճի վերահսկում, փոխարժեքի և տոկոսադրույքի քաղաքականության համաձայնեցում, ազգային արժույթների լայն կիրառում փոխադարձ հաշվարկներում, ֆինանսական ընդհանուր շուկայի և դրա զարգացման համար նախապայմանների ստեղծում և այլն, կարող են էապես նպաստել Հայաստանում դրամայնացման մակարդակի բարձրացմանը, դոլարայնացման մակարդակի կրճատմանը, դրամի նկատմամբ վստահության ամրապնդմանը, փոխարժեքի տատանողականության կրճատմանը, տնտեսական ռիսկային իրավիճակներում դրամավարկային կարգավորիչի դերի մեծացմանը, հետևաբար նաև տնտեսական աճին: Դժվար է այս առնչությամբ որոշակի քանակական գնահատական տալ, քանի որ նախանշվող փոփոխություններն առայժմ միայն նախատեսում են «որակական» բարելավումներ անդամ պետությունների դրամավարկային ոլորտներում: Սակայն փոփոխությունների ընտրված վեկտորը հիմնավորված է օրինաչափ տնտեսական կախվածություններով և ենթադրում է դրական արդյունքներ:

Հոկտեմբեր, 2015թ.

103

ԳՀարո ւթյունյան

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

Աղբյուրներ և գրականություն

1. Irineu de Carvalho Filho, Inflation Targeting and the Crisis: An Empirical Assessment. January 2010.

2. Шахнович М.Р., Денежная политика стран СНГ. Проблемы современной экономики, N 3 (31), 2009.

3. ԱԹավադյան, Գնաճի արդյունավետ կառավարման փուլերը: Սոցիալ-տնտեսական զարգացման արդի հիմնախնդիրները ՀՀ-ում (Հանրապետական գիտաժողովի նյութեր, Գիրք 2), 2012թ., էջ 50-51:

4. А.Тавадян, Интервалы неопределенности экономики. Москва, Наука, 2012, с. 82.

ԵՏՄ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ ԴՐԱՄԱՎԱՐԿԱՅԻՆ ՈԼՈՐՏԻ ՀՆԱՐԱՎՈՐ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՆԵՐԻ ՈՒՐՎԱԳԻԾ

Գայանե Հարությունյան

Ամփոփագիր

Հոդվածը դիտարկում է Եվրասիական տնտեսական միության անդամ պետությունների դրամավարկային ոլորտի հնարավոր փոփոխությունները այդ կառույցին անդամակցելուց հետո: ԵՏՄ շրջանակներում նախատեսվող բոլոր միջոցառումների հետևանքները կախված են այդ տիրույթում առկա ելակետային պայմաններից դրամավարկային քաղաքականության ռեժիմից, փոխարժեքի ռեժմից, վերաֆինանսա-վորման տոկոսադրույքից, տնտեսության կապիտալացման և դրամայնացման ցուցանիշներից: Հենց այս գործոնների վերլուծությամբ էլ տրվել են հնարավոր փոփոխությունների գնահատականները:

ОБЗОР ВОЗМОЖНЫХ РАЗВИТИЙ В ДЕНЕЖНО-КРЕДИТНОЙ СФЕРЕ В РАМКАХ ЕАЭС

Гаянэ Арутюнян

Резюме

В статье рассматриваются возможные изменения в денежно-кредитной сфере в странах -членах ЕАЭС вследствие присоединения к этой интеграционной структуре. Последствия всех предусмотренных мероприятий для каждого из государств-членов ЕАЭС зависят в большей степени от исходных условий, существующих в этой сфере: действующего режима денежно-кредитной политики, режима обменного курса, ставки рефинансирования, капитализации и монетизации экономики. Именно по этим направлениям проведен анализ и дана оценка возможных изменений.

104

<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 6 (64), 2015թ.

ԳՀարո ւթյունյան

AN OUTLINE OF POSSIBLE DEVELOPMENTS IN THE MONETARY SYSTEM WITHIN THE FRAMEWORK OF EAEU

Gayane Harutyunyan

Resume

The article discusses possible changes in the monetary system of the EAEU member-states as a result of the accession to this integration structure. The effects of the intended measures for each of EAEU members largely depend on the initial conditions in this area: the current regime of monetary policy, exchange rate regime, the refinancing rate, capitalization and monetization of the economy. The analysis was carried out for these very directions and the potential changes were evaluated in the article.

105