Научная статья на тему 'АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ЎРТА ОСИЁДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ'

АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ЎРТА ОСИЁДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Нарбеков А.В

Амир Темур ва Темурийлар даври мамлакатимиз ва хорижий тадқиқотчиларнинг диққат-эътиборларини асрлар давомида диққат эътиборда турган долзарб масаладир. Ҳозиргача мазкур давр меъморчилигини ўрганиш мақсадида амалга оширилган кенг кўламли илмий изланишларга қарамасдан, ҳаттоки уни ўрганишга умумий ёндошувда ҳам тадқиқотчиларда якдиллик йўқ [2, – B.165]. Муаммони холисона ҳал этилишига турли ижтимоий-сиёсий манфаатлар тўқнашуви ҳам салбий таъсир кўрсатди. Қадимги тамаддун марказларидан йироқда жойлашган минтақада, инсоният тарихий тараққиётига жиддий таъсир кўрсатган ижтимоий-сиёсий ва маданий марказнинг эътирофига қаршиликлар ҳам бўлган. Темурийлардан кейин ҳукмронлик қилган сиёсий кучларнинг ўзидан олдинги тарихий давр аҳамиятини пасайтиришга интилиши билан боғлик ҳаракатлар ҳам унга салбий таъсир кўрсатди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА ЎРТА ОСИЁДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ»

АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА УРТА ОСИЁДА МЕЪМОРЧИЛИКНИНГ РИВОЖЛАНИШИ

Нарбеков А.В.

т.ф.н., доцент,

Мирзо Улугбек номидаги Узбекистон Миллий университети. https://doi.org/10.5281/zenodo.11125917

Амир Темур ва Темурийлар даври мамлакатимиз ва хорижий тадкикотчиларнинг диккат-эътиборларини асрлар давомида диктат эътиборда турган долзарб масаладир. Хрзиргача мазкур давр меъморчилигини урганиш максадида амалга оширилган кенг куламли илмий изланишларга карамасдан, хаттоки уни урганишга умумий ёндошувда хам тадкикотчиларда якдиллик йук [2, - В.165].

Муаммони холисона хал этилишига турли ижтимоий-сиёсий манфаатлар тукнашуви хам салбий таъсир курсатди. Кддимги тамаддун марказларидан йирокда жойлашган минтакада, инсоният тарихий тараккиётига жиддий таъсир курсатган ижтимоий-сиёсий ва маданий марказнинг эътирофига каршиликлар хам булган. Темурийлардан кейин хукмронлик килган сиёсий кучларнинг узидан олдинги тарихий давр ахамиятини пасайтиришга интилиши билан боглик харакатлар хам унга салбий таъсир курсатди.

Туркистон чор Россияси томонидан босиб олинганидан кейин вужудга келган шовинистик сиёсат хамда Советлар давлатининг минтака тарихига мафкуравийлик, синфийлик ва партиявийлик тамойили асосида ёндошуви бу масалани урганишга кизикишларнинг кучайишига имкон бермаган. Атокли олим, академик Иброхим Муминов таъкилаганларидаек даврни янада чукуррок ва тизимли равишда урганиш вазифаси хамон уз ечимини топгани йук [5, - Б.16-17.]. Окибатда, биз Амир Темур ва Темурийлар даври тарихини илмий урганишда хорижий мамлакатлардан ортда колдик[3, - Б.205.].

Маълумки, амир Темур ва Темурийлар хукмронлиги даврида марказлашган давлат курилиши ва маърифатпарвар хукмдорларнинг олиб борган фаолияти сабабли минтакада илм-фан, адабиёт ва санъат юксалди. Меъморчиликда эришилган ютуклар янада салмокли булди, зеро санъатнинг барча турлари (хайкалтарошликдан ташкари) унда мужассамлашди. Темурийлар маданиятини юксак бахолаган академик М. Хайруллаев тарихий даврни Урта Осиё ренессансининг иккинчи даври деб атади [8, - С.100.]. Ушбу масала хозирги кунгача тадкикотчилар томонидан бахс ва мунозаралар мавзуси булиб колмокда. Зеро, бу давр Темурийлар даври, Мусулмон Ренессанси, Урта Осиё Ренессанси, Шарк Ренессанси каби номлар билан аталиб келади.

Амир Темyр мусток^ дaвлaтчиликни Mama тиклaгaнидaн кейин, куп Ba^ra xaрбий caфaрлaрдa утган булсо xaм, бунёдкорлик coxacидa килгон ишлaри, axaмияти жиxaтидaн xaрбий ютyкдaридaн кaм булмоди. У мухолиф дaвлaтлaргa тaъcир курсотиш воситаси cифaтидa oдaмлaрнинг тинч меxнaти Ba ocyдa турмуши учун 3apyp булгж coxa меъмoрчиликкa эътиборини кyчaйтирди. Амир Темурнинг фaрмoни билaн курилгж Ок^рой меъморий ёдгорлиги пештокидо битилгaн "Кимки бизнинг шoн-шyxрaтимизни курмоккчи булсо, биз бaрпo этгaн имoрaтлaримизгa нaзaр солсин", - деб ёзилгaн [4, -Б.196.]. Темурий xyкмдoрлaр Шoxрyх Мирзо, Мирзо УлyFбек, Абу Сaид Мирзо Ba Хycaйн Бoйк;aрoлaр Сoxибк,ирoннинг мозкур cиёcaтининг муносиб дaвoмчилaридир.

Амир Темур Ba темyрийлaр довридо Мoвaрoyннaxр меъмoрчилигидa иcтеxкoмлaр, шox ^чопор, жомоот бинолори мaжмyaлaри курилишига ососий эътибор берилди. Шaxaрcoзликдa унинг ососий кисми булгж "шaxриcтoн"дaн кулом Ba мозмуни билон форк килувчи "xиcoр" курилишига утилди. Х,исор услубидо Соморконд Ba Кеш шaxaрлaридaги жомоот бинолори курилган. Амир Темур дaвридa Кеш шaxри курилиши якунлонди. Шaxaр курилишидоги комчиликтар Мирзо УлyFбек дaвридa токомилига етквзилган. Ш^ор Xиcoрининг жaнyби-Faрбидa xyкyмaт биноси Окдарой Ba унинг отрофидо роботлор, бoFлaр бунёд этилди. Мaxaллий Ba кучириб келтирилгж устолорнинг xaмкoрлиги нотижосидо меъморчиликдо бадиий моктаб шокллонди.

XIV осрнинг иккинчи ярмидо сонъот турлорининг узоро yЙFyнлиги (синтези) нотижосидо меъморчиликнинг юксок номунолори Гури-Амир, Биби-Хоним мосжиди, УлyFбек модрососи xaмдa Шoxизиндaдa бир кдтор мaкбaрaлaр можмуоси бунёд этилди. Бинолорнинг девoрлaрини копломо безоктар (кошинлор) билон бирга, ички кисмини девoрий суротлор Ba ганч билон к^оз aрaлaшмacидaн иборот, олтин cyви юритилган буртмо но^шлордон унумли фoйдaлaнилгaн [7, - С.35.].

XV осрдо Соморконд Ba бошкд шaxaрлaрдa меъморчиликдо, бинолорнинг ички Ba тошки кисмига безж беришнинг янги услуби вyжyдгa келган. Бинолорнинг ички Ba тошкки кисмлорини безошдо мормор уймжорлиги номунолори кенг куллонилган [6, - Б.79.]. Амир Темур, Мирзо УлyFбек Ba бошкд темурийлор вaкиллaри дaвридa девoрлaрнинг ички кисмини безошдо ферузо Ba тилло cyви юритилган рейтар, кошинлордон фoйдaлaнилгaн. Кошин пaрчaлaридaн ок acocra кук ронгдо безж берилган. Сирлонгж колипли тacвир туширилган сопол, ок acocra xaвoрaнгдa тобтат мaнзaрaлaри тacвирлaнгaн суротлор, кундол (тилло cyви юритилган) безоклоридон

фойдаланилган. Меъморчиликда фойдаланилган бу ечимлар олдин хам кулланилган булсада, бу даврда улар янги услубда ижод килинганлиги билан алохида ахамиятга эга булган [7, - С.35.].

Амир Темур Кашкадарёда олиб борган бунёдкорлик ишларидан максад юртини Мовароуннахрнинг йирик иктисодий ва маданий марказларидан бирига айлантириш булган. Амир Темур тарихий заруратдан келиб чикиб, мамлакатнинг пойтахти сифатида Самарканд шахрини танлади. Шахар мугуллар боскинидан кейин хали тулик кайта тикланмаган булиб, уни кайта ва ободонлаштиришга катта эътибор каратди. Афросиёбдан жанубда мугуллар давридаги ички ва ташки шахар урнида янги шахар курилди. Шахарнинг умумий майдони 500 гектарни ташкил этиб, у калъа девори ва хандак билан ураб (1371 й) олинди. Шахарга олтита дарвозадан кирилган.

Пойтахтда курилган "хисори" калъа, маъмурий ва жамоат меъморий мажмуалари, тилла суви юритилган кошинлар билан безатилган. Шахар минорали мудофаа деворлари билан кайта ураб олиниб, минораларга найзали панжаралар урнатилди. Шахар девори ичкарисидаги майдон ва кучалар ободонлаштирилди. Махаллаларда арик ва ховузлар казилди. Шахар кукаламзорлаштирилиб, бир бири билан уйгунлашган меъморий ечимлар бунёд этилди [1, - Б.25-26.].

Мирзо Улугбек хукмронлиги даврида шахарда махобатли бинолар курилиши давом эттирилди. Регистонда курилган Улугбек мадрасаси майдонни йирик жамоат ва савдо марказига айлантирилишига хизмат килди. Самаркандга кираверишдаги Кухак тепалигида Чупон ота макбараси, Шохи Зинда комплексидаги курилиши тугамаган макбаралар Улугбек даврида якунланди, бу иншоотлар Амир Темур давридагидек махобатли булмасада, уларда мутаносиблик, умумий шаклнинг нафислиги, безакларда улугворлик уйгунлашган.

Хулоса килиб айтганда, Амир Темур ва темурийлар даври меъморчилиги мамлакатимиз трихида алохида уринга эга. Х,озирги даврда улар бизнинг шонли тарихимиз тугрисида маълумот беради.

Адабиётлар:

1. Алимова Д.А. Буряков Ю.Ф. Рахматуллаев Ш.М. Самарканд тарихи (кадимги даврлардан бугунги кунгача). - Т., 2009. - Б.25-26.

2. Ziyoyev Xamid Buyuk AmirTemursaltartati vataqdiri. - T., - B.165.

3. Каримов И.А. Амир Темур фахримиз гуруримиз //Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т., 1997. - Б.205.

4. Каримов И.А. Сохдбкирон камога етган юрт. //Янгича фикрлаш ва ишлаш давр талаби. Т.5. - Т. 1997. - Б.196.

5. Муминов И. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган урни ва роли. - Т., 1993. - Б.16-17.

6. Нарбеков А.В. Мирзо Улугбек маърифатпарвар хукмдор. Мирзо Улугбек - буюк мутафакир олим ва давлат арбоби. Халкаро илмий-амалий анжуман. УзМУ Тарих факультети. - Т., 2023. - Б.79.

7. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. - М. 1982. - С.35.

8. Хайруллаев М. М. Фараби - крупнейшин мыслитель средневековья. (К 1100-летию со дня рождения Абу Насра Фараби). - Т., 1973. - С.100.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.