98O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-326-330
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
AMERIKADA O'ZBEK MUMTOZ ADABIYOTNING O'RGANILISHI (DEVIN DEUISNING "FUNUN AL-BALOG'A"GA OID TADQIQOTI
ASOSIDA)
Gulandom Yuldasheva
Ilmiy tadqiqotchi, AQSH
ANNOTASIYA
Ushbu maqolada Oksford universitetining Bodlian kutubxonasida saqlanayotgan XVI asr Movaraunnahrning juda noyob qo'lyozmasi haqida so'z boradi. Qo'lyozma turkiy tilda Shayx Ahmad Taroziy tomonidan yozilgan bo'lib, o'sha davrning Movaraunnahrda keng tarqalgan aruz janri haqida tasvirlangan. Taroziyning "Funun al-balog'a" asarining o'zi 1436-37 yillarda Samarqandda temuriylar shahzodasi Mirzo Ulug'bek homiyligida yozilgan.
Kalit so'zlar: XVI asr qo'lyozmasi, aruz janri, noyob asar, turkiy adabiyot
ABSTRACT
This article discusses about the very unique manuscript of the XVI century Movaraunnahr catalogued in the Bodlean Library of the Oxford University. The manuscript is written in Turkic language by Shaykh Akhmad Tarazi depicting the aruz genre common in Movaraunnahr of the time. Tarazi's work Funun al-Balagha itself was written in Samarkand in 1436-37 under the patronage of Timurid prince Mirza Ulugbek.
Keywords: XVI century manuscript, aruz genre, unique work, Turkic literature
2005-yili Devin DeUisning "Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziyning "Funun ul-balog'a" asarida Navoiy salaflari: XV asr O'rta Osiyo madaniyotshunosligining e'tiborsiz qolgan manbasi" [1.73-163] nomli katta maqolasi Journal of Turkish Studies jurnalida e'lon qilinib, hozirda marhum professor Elizar Birnbaumning 80 yilligiga bag'ishlangan edi1. Devin DeUisning tadqiqotiga ko'ra, Navoiydan avval
Элизар Бирнбаум (1930-2019) - кандалик профессор, йирик туркийшунос олим, туркий, арабий ва форсий манбаларни та^лил этиб, туркий кулёзмалар каталогини нашрга тайёрлашда хизматлари катта. Элизар Бирнбаумнинг шахсий кутубхонасида бундай ноёб кулёзмаларнинг 200га якини сакланади. Урта Шарк ва Осиё, Европа ва Шимолий Американинг куплаб ша^ар ва чекка кутубхоналарида сакланаётган ^али каталоглаштирилмаган туркий кулёзмаларнинг руйхатини тузиш, уларни олим ва тадкикотчилар эътиборига етказишга муваффак булган камтар олим эди. Профессор Бирнбаум дунё буйлаб таркалиб кетган туркий манбаларнинг каталогини тузди ва уни "Туркий кулёзмалар: 1960 йилдан кейинги давр каталоглаштирилиши ва
8-fevral
326
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023 O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
uning salaflari Lutfiy, Sakkokiy, Mavlono Xaydar, Atoiylar haqida qo'shimcha ma'lumot beruvchi, o'zgacha yondashuvni talab etuvchi noyob adabiyotshunoslik yodgorligi Ahmad Taroziyning «Funun al-balog'a» asaridir. Ushbu qo'lyozmaning yagona nusxasi hozirda London shahrida, Oksford universitetining Bodlian kutubxonasida Elliott 127 raqami ostida saqlanadi. Qo'lyozma 139 sahifadan iborat bo'lib, har sahifa hoshiyalarigacha mayda nasta'liqda bejirim xusnixat bilan matn bitilgan. Matn f.1b bezatilgan frontispis bilan boshlanadi; qo'lyozmaning f.139a kolofoniga ko'ra, asar Buxoroda hijriy 989, milodiy 1581-yili xattot Mir Husayn Kulangi Buxoriy tomonidan ko'chirilgan. Professor DeUis ushbu qo'lyozma bilan 1992-yili Indiana universitetining Ichki Osiyo ilmiy-tadqiqotlari institutida Oksford universitetining Bodlian kutubxonasi tomonidan tayyorlangan mikrofilbm orqali tanishadi.
Professor Devin DeUisning ushbu asarga qiziqishining boisi shundaki, Navoiygacha bo'lgan davrning adabiy muhitini yorituvchi, Navoiy salaflari she'riyati haqidagi qimmatli ma'lumotlarni beruvchi, turkiy she'riyatning rivojlanish jarayonini tasvirlab beruvchi bebaho asardir. Shu jumladan, XIV-XV asrlar Markaziy Osiyoda turkiy va forsiyda bitilgan baytlarning rang-barangligini namoyon etuvchi, uning Movaraunnahr zaminidagi noyob adabiy yodgorlikning turkiy ijod namunasi sifatida qadrlanishi, shubhasiz, adabiyotshunoslik faniga ma'lum yagona qo'lyozma nusxasi o'laroq o'z qimmatini oshiradi. Afsuski, "Funun al-balog'a"da Yusuf Amiriy, Gadoiy, Yaqiniy yoki Ahmadiylar haqida biron ma'lumot keltirilmaganligini hisobga olsak, Navoiyning o'zlari ularning ba'zilari haqida Majolis un nafois asarida qayd etadi. Ahmad Taroziyda nima sababdan Navoiy keltirgan shoirlarning nomi uchramasligining sababi qilib o'sha adiblarning Taroziy bilan Navoiy o'rtasidagi davr oralig'ida yashab o'tgan bo'lishi kerak, deydi DeUis.
Ahmad Taroziyning "Funun al-balog'a" asari temuriy shahzoda Mirzo Ulug'bek homiyligida, taxminlar bo'yicha, Samarqandda 1436-37-yillarda yozilgan noyob asar hisoblanadi. Ushbu asar Temuriylar davri O'rta Osiyo madaniy muhiti
каталоглаштирилмаган кулёзмалар устидаги тадкикотлари" (Turkish Manuscripts: Cataloguing Since 1960 and Manuscripts Still Uncatalogued, Part 4: Hungary, Czechoslovakia, Poland, Great Britain, Ireland, The Netherlands, Belgium, France, Germany, Switzerland, Austria, Italy, Finland, United States, Canada, Journal of the American Oriental Society, 104/2, 1984) деб номлади. Бу даракати билан олим Европадаги йирик туркийшунос олимлар каторидан жой олди. Олим Собщ Югославия, Болгария, Руминия, собик Совет Иттифоки, Туркия, Эрон, Афгонистон, Араб мамлакатлари, Исроил ва Палистина, Х,индистон ва Покистон, Хитой, Венгрия, Чехия, Полша, Буюк Британия, Ирландия, Нидерландия, Белгия, Франция, Германия, Швейцария, Австрия, Италия, Финляндия, АКШ ва Канада давлатларида сакланаётган кимматбадо ва илмий жидатдан кимматли туркий манбаларнинг урганилиши учун махсус рухсатнома олиб кулёзмалар устида катта меднат килди. Элизар Бирнбаум темурийлар даври Урта Осиёсида Алишер Навоийдан аввал ижод килган туркийзабон шоирлар Лутфий, Саккокий, Атоий, Гадоий каби туркий адабиётнинг йирик намоёндалари асарлари ва шеърияти устида синчковлик билан тадкикот олиб борган олимлардан.
8-fevral
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
haqida boy ma'lumot beruvchi, eski turkiy tilda bitilgan, ammo olimlar tomonidan e'tiborsiz qolgan asarlardan hisoblanadi, deydi DeUis. Asar muqaddimasida muallif o'zini "Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy" va "kim bu imoratning muhandisi va bu iboratning mudarrisidur" deb tanishtiradi. Taroziyning yoru-do'stlari "Funun al-balog'a" asarini "Latoifi Taroziy" deb ham atashgan. Professor DeUisning aniqlashicha, asarning so'zboshida unga homiylik qilgan Mirzo Ulug'bek sharafiga Ahmad Taroziy cheksiz maqtovlar keltirgan. Muqaddimada muallif asarni she'r nav'lari, qofiya ilmi, badiiy san'atlar haqidagi ilm, aruz ilmi, muammo ilmi tarzida besh qismdan iborat qilib yaratilganligini aytadi. [2.24]
Ahmad Taroziyning "Funun al-balog'a" qo'lyozmasi haqidagi dastlabki ma'lumot 1930-yili nemis sharqshunosi Xyerman Ete (1844-1917) tomonidan Oksforda tuzilgan «Bodlian kutubxonasida saqlanayotgan fors, turkiy, hind va pushtu qo'lyozmalari katalogi»da keltirilgan. [3.col.1225, No. 2170] Xyerman Ete o'zining islom qo'lyozmalari katalogini tuzishda samarali mehnat kilgan va forsiy she'riyat namunalarini nemischaga o'girish bilan shuhrat kozongan olimdir. Xyerman Ete "Funun al-balog'a" qo'lyozmasining qisqacha ta'rifi va uning mazmuni to'g'risida ma'lumot bergan. Devin DeUisning yozishicha, Xyerman Ete "Funun al-balog'a"ni "she'riyat san'ati, qofiya va baytlar san'ati, nasr va she'riyatning barcha turlari haqidagi juda qiziqarli asar" deya baholaydi. Professor Devin DeUisga ko'ra, 2003-yili Oksfordda Ahmad Taroziyning "Funun al-balog'a" qo'lyozmasi haqida Xyerman Etedan keyin Gyunay Kut «Bodlian kutubxonasida saqlanayotgan turkiy qo'lyozmalar katalogiga ilova»sida fikr bildirgan. Gyunay Kut o'z ilovasida Xyerman Etening "Funun ul-balog'a" asariga bergan ta'rifidan bo'lak boshqa biror yangilik kiritmagan. [4]
2003-yilning sentyabr oyida Devin DeUis O'zbekistonga tashrifi chog'ida "Funun ul-balog'a"ning Toshkentda matbuotda e'lon qilingan kirilcha nashriga e'tiborini qaratadi. Uni Indiana universiteti uchun tayyorlangan mikrofilm kopiyasidan O'zbekiston FA Til va adabiyot instituti ilmiy xodimi, filologiya fanlari doktori professor Ergash Umarov Toshkentga keltirib, professor Abduqodir Hayitmetov tahriri ostida "O'zbek tili va adabiyoti" jurnalining qator sonlarida e'lon qilganligi ma'lum bo'ladi. [5.70-86.77-90.75-91.78-91] Maqola "Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy: Funun ul-balog'a" sarlavhasi ostida bosilgan. Maqolaning birinchi qismini A.Hayitmetov "Adabiyotdan turkiyda birinchi nazariy qo'llanma" deb nashrga tayyorlagan so'zboshisida "Funun ul-balog'a"ning ahamiyati, Shayx Ahmad Taroziy va Mir Husayn xattot haqida,
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-326-330
O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o'rganish masalalari
g
asar mohiyati haqida so'z yuritgan. [6]
8-fevral
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023 O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-326-330 o'rganish masalalari
Ammo ajablanarlisi, deydi Devin DeUis, A.Hayitmetov "Funun ul-balog'a"ning yagona qo'lyozmasi saqlanayotgan Bodlian kutubxonasi haqida hech qanday eslatma bermaydi; hatto, kutubxonadagi na saqlanish raqamiga, na katalog tavsifiga hech qanday ishora qilinmaganligi aniqlanadi. Afsuski, A.Hayitmetov nashri Taroziy asarining to'laqonli tanqidiy matni deb aytib bo'lmaydi. Shuningdek, Hayitmetov kirilchada berilgan matnning asl turkiy yozuvdagi orfografiyasini to'g'ri ochib berolmagan. Matndagi unlilarning xato shaklda, jarangsiz tovushlarni jarangli qilib berilishi yoki buning aksi va shu kabi xato va kamchiliklar talaygina, deb ta'kidlaydi olim. [7.78]
Taroziyning "Funun al-balog'a" asaridan ellik yil keyin Alisher Navoiy o'zining aruz qonun-qoidalariga oid mashhur "Mezon ul-avzon" asarini yozganligi, asar "Funun al-balog'a"ning to'rtinchi "fani"(bob)ga o'xshatib yozilganligini kuzatamiz, deydi DeUis. Afsuski, Navoiy Ahmad Taroziyning asari bilan tanish bo'lmaganligi uchun olim haqida "Mezon ul-avzon"da biror ma'lumot keltirmaydi, degan xulosaga keladi olim. Shuningdek, Navoiy turkiy tilning afzalligini isbotlash maqsadida yozgan "Muhokamat ul-lug'atayn" asarida ham "Funun al-balog'a" haqida umuman so'z ochmaganligining guvohi bo'lamiz. Taroziy haqida Navoiyning "Majolis un-nafois" asarida ham bir og'iz gap yo'q, deydi professor Devin DeUis.
Navoiydan o'ttiz yil o'tgach Zahiriddin Muhammad Bobur aruz qoidalari haqida o'zining mukammalroq "Muxtasar fil-aruz" asarini yozadi. Boburda esa Taroziyning "Funun al-balog'a" asarida keltirilgan Lutfiy, Sakkokiy, Mavlono Haydar kabi turkigo'y shoirlar haqida ma'lumotlar uchraydi. Bobur "Muxtasar" asarining ikki joyida "Funun al-balog'a"dan iqtiboslar keltirganini Devin DeUis aniqlashga muvaffaq bo'ldi. Boshqa turkiygo'y adiblarning biror asarida "Funun al-balog'a" haqida biror ma'lumot yoki undan biror iqtibos ham keltirilmagan. DeUisga ko'ra, Shayx Ahmad Taroziy zamondoshlari yoki tarixnavislarining birontasida ham "Funun al-balog'a" haqida hech qanday manbada uchramaydi.
Xulosa qilib aytganda, ushbu asar jiddiy matnshunos va manbashunoslarni kutib qolmoqda. Professor Devin DeUisning izlanishlari natijasida Oksford universitetining Bodlian kutubxonasida yagona nusxasi saqlanayotgan Shayx Ahmad Taroziyning "Funun al-balog'a" asari XV asr O'rta Osiyo turkiy nasrining yorqin ko'rinishidagi boy manbasidir. "Funun al-balog'a" turkiy adabiyot namunasi bo'lib, temuriylar davri madaniy hayotining muhim bo'lagi sifatida qadr-qimmatga ega o'zgacha mohiyat kasb etuvchi asardir. Matnning to'liq ilmiy nashri, leksikologiyasi, sintaksik xususiyatlari va nazmiy tarkibi o'rganib chiqilsa maqsadga muvofiq bo'ladi. Shayx Ahmad
8-fevral
329
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-326-330
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
Taroziyning "Funun al-balog'a" qo'lyozmasi fan ahli tomonidan sinchkovlik va jiddiy tahlillar yordamida tadqiq etilsa, adabiyotshunoslik sahifalarini yangicha ilmiy izlanishlar bilan boyitib borishga imkon tug'diradi, degan xulosalar bilan yakunlaymiz.
REFERENCES
1. DeWeese D. The Predecessors of Nava'i in the Funun al-Balaghah of Shaykh Ahmad b. Khudaydad Tarazi: a Neglected Source on Central Asian Literary Culture from the Fifteenth Century // Journal of Turkish Studies. Vol. 29. Festschrift in Honor of Eleazar Birnbaum. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2005. P. 73-163.
2. Д.Юсупова, Темурийлар давридаги арузга доир рисолаларнинг киёсий тахлили, Монография, Тошкент, 2019, 24 бет
3. Catalogue on the Persian, Turkish, Hindustani and Pushtu Manuscripts in the Bodleian Library, Part II: Turkish, Hindustani, Pushtu and Additional Persian Manuscripts, ed. Hermann Ethe (Oxford: The Clarendon Press, 1930), col. 1225, No. 2170.
4. Gunay Kut, Supplementary Catalogue of Turkish Manuscriptsin the Bodleian Library with reprint of the 1930 Catalogue by H.Ethe (Oxford: Oxford University Press, 2003). The editior's introduction does call attention to this manuscript (p.xviii) among "the most interesting items" from the Bodleian Library's Turkic holdings, mentioning "a work in Chagatay Turkish on rhetoric and poetics, entitled Funun u 'l-belagat, which is dedicated to Emir Ulugbeg Mirza (d.853/1449) (Ethe 2170)."
5. "Узбек тили ва адабиёти" журнали, 2002, №.1, 70-86 бб; 2002, №2 77-90; 2002, №3, 75-91; 2002, №4, 78-91 ва хоказо
6. Шайх Ахмад Тарозий, Оксфорддаги Бодлиан кутубхонасидаги Elliott 127 жавонида, 139 варокдан иборат "Фунун ал-балога" кулёзмаси, Бухорода Мир Хусайн Куланги томонидан 989/1581 йилда кучирилган нусха,
7. Devin DeWeese, The Predecessors of Nava'I in the Funun Al-Balaghah of Shaykh Ahmad B.Khudaydad Tarazi, 78 б
8-fevral
330
