CC BY
74Scientific Journal Impact Factor
AMERIKA QO'SHMA SHTATLARI VA YEVROPA DAVLATLARI
QONUNCHILIGIDA JINOIY JAVOBGARLIKDAN OZOD QILISH
MASALALARI
ORCID: 0000-0002-0207-1369 Akramova Muazzam Turdiqul qizi Toshkent davlat yuridik universiteti
tayanch doktoranti E-mail: [email protected]
Annotatsiya: Tadqiqot ob 'ektini AQSh va Yevropa davlatlari Jinoyat Kodekslari bilan tartibga solinadigan javobgarlikdan ozod qilish bilan bog'liq ijtimoiy munosabatlar tashkil etadi. Tadqiqot ishining dolzarbligi shunda ko 'rinadiki, globallashuv jarayonida jahonning rivojlangan mamlakatlar yuridik tajribasidan foydalanish, huquq tartibotni mustahkamlanib borishi ilmiy metodologik asoslarini jinoiy javobgarlikdan ozod qilish institutlariga nisbatan qo 'llash va o 'rganish zamon talabidir. Xulosa sifatida, AQSh va Yevropa davlatlari qonunchiligida jinoiy javobgarlikdan ozod qilishda garov evaziga ozod qilish, javobgarlikdan shartili izod qilish kabi turlarni milliy qonunchiligimizga joriy etish lozimligi bildirildi.
Kalit so'zlar: mediatsiya, shartli ozod qilish, garov puli, yengillashtiruvchi holatlar, zararni qoplash, sinov muddati, ruhiy kasallilik, probatsiya, prokuror qarori
ОСВОБОЖДЕНИЕ ОТ УГОЛОВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ В ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ СОЕДИНЕННЫХ ШТАТОВ АМЕРИКИ И
СТРАН ЕВРОПЫ
ОЯСЮ: 0000-0002-0207-1369
Аннотация: Объектом исследования являются общественные отношения, связанные с освобождением от ответственности, регулируемые Уголовными кодексами США и стран Европы. Актуальность исследования заключается в том, что в процессе глобализации использование юридического опыта развитых стран, применение и изучение научно-методических основ правоприменения применительно к институтам освобождения от уголовной ответственности является современным требование. В заключение было
Акрамова Муаззам Турдикул цизи Докторант Ташкентского государственного юридического университета E-mail:muazzamxon93@gmail. com
Scientific Journal Impact Factor
заявлено, что законодательство США и европейских стран должно включать в наше национальное законодательство такие виды, как условно-досрочное освобождение, условно-досрочное освобождение.
Ключевые слова: медиация, условно-досрочное освобождение, залог, смягчающие обстоятельства, компенсация, испытательный срок, психическое заболевание, испытательный срок, решение прокурора
EXEMPTION FROM CRIMINAL LIABILITY IN THE LAWS OF THE UNITED STATES OF AMERICA AND EUROPEAN COUNTRIES
Abstract: The object of the research is public relations related to the release from liability, regulated by the Criminal Codes of the United States and European countries. The relevance of the study lies in the fact that in the process of globalization, the use of the legal experience of developed countries, the application and study of the scientific and methodological foundations of law enforcement in relation to the institutions of exemption from criminal liability is a modern requirement. In conclusion, it was stated that the legislation of the United States and European countries should include in our national legislation such types as parole, parole.
Keywords: mediation, parole, bail, extenuating circumstances, compensation, probation, mental illness, probation, prosecutor's decision
Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish tushunchasi G'arbiy Yevropa va AQShning ayrim davlatlarining jinoiy va jinoyat protsessual qonunchiligida deyarli uchramaydi. Qonunchilikda belgilangan ba'zi shartlar jinoiy tergovni rad etish kabi protsessual normalarga to'g'ri keladi.
G'arbiy Yevropaning ayrim mamlakatlari va AQSh qonunchiligida jinoiy ta'qib qilish o'rnida bu mediatsiya, jarima to'lash, bitim tuzish (tranzaksiya) yoki uning maqsadga muvofiq emasligi sababli jinoiy javobgarlikni rad etish kabilar qo'llaniladi. Mediatsiya yordamida aybdor shaxs va jabrlanuvchi o'rtasida vujudga kelgan nizolarni vakolatli organlarning roziligi bilan vositachilar yordamida hal qilishadi.
ORCID: 0000-0002-0207-1369 Akramova Muazzam Turdikul kizi, Doctoral student of Tashkent State University of Law Email:[email protected]
I.KIRISH
Scientific Journal Impact Factor
Yevropa Kengashi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 15 sentyabrdagi NR (99) 19-sonli "Jinoiy ishlaг bo'yicha mediatsiya to'g'risidagi tavsiya"sida yarashtirish tartibini amalga oshirish uchun quyidagi asosiy tamoyillar mavjud:
1. Mediatsiya faqat ixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi. Tomonlarning roziligi bilan jarayonning istalgan bosqichida bekor qilinishi mumkin;
2. Muzokaгalaгning maxfiyligi tamoyili, tomonlarning ko'гsatmalaгi kelajakda ularga qarshi ishlatilishi mumkin emas;
3. Hamma uchun mediatsiya xizmatidan foydalanish mumkinligi;
4. Jinoyat protsessining istalgan bosqichida vositachilik xizmatidan foydalana olinishi;
5. Jinoiy adliya tizimidagi vositachilik xizmatlarining mustaqilligi1
Angliyada mediatsiya ikki asosiy toga bo'linadi: sud va polisiya mediatsiyasi.
Sud mediatsiyasini baгcha toifadagi jinoiy ishlaráa qo'llash mumkin va u allaqachon qo'zg'atilgan jinoiy ta'qib qilish bosqichidan boshlab yakuniy hukm chiqarilguncha qo'llaniladi. Sud jarayoni bosqichida prabatsiya xizmati yoki boshqa ixtisoslashtirilgan jamoat tashkiloti jinoyat sodir etgan shaxs tomonidan yetkazilgan zarar ixtiyoriy ravishda qoplashini ta'minlaydi2.
Tadqiqot ishida hodisa^ va jaгayonlaгni o'гganishda, ulaming o'zaro bog'liqligi va o'zaгo aloqadoгligini, shuningdek, maxsus usullami o'z ichiga olgan umumiy ilmiy usullardan foydalangan. Xususan, dialektika, tizimni tahlil qilish, analiz va sintez qilish, mantiqiylik, tarixiylik, qiyoslash-chog'ishtirish, fofmal-huquqiy usullardan foydalanilgan.
Litva Respublikasining 2000 yil 26 sentyabrda qabul qilingan Jinoyat Kodeksi 6-bo'limi jinoiy javobgarlikdan ozod qilish deb nomlanadi. Litva Respublikasi Jinoyat kodeksi 38-moddasida jinoyatchi va jabrlanuvchi yarashganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish deb nomlanadi.
1. Ehtiyotsizlik yoki qasddan ijtimoiy xavfi katta bo'lmagan yoki unchalik og'ir bo'lmagan jinoyatni sodir etgan shaxs sud tomonidan jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin:
1) u jinoiy qilmishni sodir etganligini tan olgan bo'lsa;
1 Матвеева Я. М . «Институт освобождения от уголовной ответственности в российском уголовном праве: модернизация и поиск альтернативных способов урегулирования уголовно-правового конфликта». «Санкт-Петербургский государственный университет», Санкт-Петербург.2015. -С.82
Матвеева Я. М . «Институт освобождения от уголовной ответственности в российском уголовном праве: модернизация и поиск альтернативных способов урегулирования уголовно-правового конфликта». «Санкт-Петербургский государственный университет», Санкт-Петербург.2015. -С.83
1016
II. MATERIAL VA METODLAR
III. TADQIQOT NATIJALARI
2) jismoniy yoki yuridik shaxsga yetkazilgan zararni ixtiyoriy ravishda qoplagan yoki bartaraf qilgan yoki ushbu zararni qoplash yoki bartaraf etishga kelishilgan bo'lsa;
3) jabrlanuvchi yoki yuridik shaxs yoki davlat muassasasi vakili bilan yarashgan bo'lsa;
4) yangi jinoiy xatti-harakatlarni sodir etmasligiga ishonish uchun asos mavjud
bo'lsa;
3. Agar ushbu moddaning 1-bandiga binoan jinoiy javobgarlikdan ozod qilingan shaxs bir yil ichida xatti-harakatni yoki beparvolik bilan jinoyat sodir etsa yoki uzrli sabablarsiz sud tomonidan tasdiqlangan kelishuv shartlari va yetkazilgan zararni qoplash to'g'risidagi bitimni bajarmagan bo'lsa sud jinoiy javobgarlikdan ozod qilish to'g'risidagi qarorini bekor qilishi va shaxsni sodir etilgan barcha jinoiy harakatlar uchun javobgarlikka tortish to'g'risida qaror qabul qilishi mumkin. Agar ushbu moddaning 1-bandiga binoan jinoiy javobgarlikdan ozod qilingan shaxs bir yil ichida yangi qasddan jinoyat sodir etgan bo'lsa, uni jinoiy javobgarlikdan ozod qilish to'g'risidagi avvalgi qaror o'z kuchini yo'qotadi va shaxsni hamma uchun javobgarlikka tortish to'g'risida qaror qabul qilinadi.
Litva Respublikasining Jinoyat Kodeksida garov puli evaziga jinoiy javobgarlikdan ozod qilish kabi javobgarlikdan ozod qilish turi mavjud. Xavfsizlik, beparvolik bilan jinoyat sodir etgan yoki qasddan yengil yoki unchalik og'ir bo'lmagan jinoyatni sodir etgan shaxs, sud tomonidan ishonchga loyiq shaxsning aybdorni garov evaziga o'z zimmasiga yuklatish to'g'risidagi iltimosiga binoan sud tomonidan jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. Garov to'lov bilan yo ki to'lovsiz belgilanishi mumkin.3
Shaxs agar: 1) u birinchi marta jinoyat sodir etgan bo'lsa 2) u o'z aybini to'liq tan olsa va jinoiy qilmish sodir etganidan pushaymon bo'lsa, 3) yetkazilgan zararni qisman qoplagan yoki bartaraf etgan; yoki yetkazilgan zararni qoplashni o'z zimmasiga olgan bo'lsa 4) qonunlarga rioya qilib va yangi jinoiy harakatlar sodir etmasligiga ishonish uchun asos mavjud bo'lsa, sud tomonidan garov evaziga jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin4.
Germaniya Federativ Respublikasi Jinoyat Kodeksi 1998-yil 11-noyabrda qabul qilingan bo'lib, 239-a-moddasi tovlamachilik deb nomlanadi. Tovlamachilik maqsadida odam og'irlagan shaxs, jabrlanuvchini qo'yib yuborsa, talablaridan voz kechsa jazoni yengillashtirishga yo'l qo'yilishi belgilangan5.
3 https://www. legislationline.org/download/id/8272/file/Lithuania_CC_2000_am2017_en.pdf
4 https://www.legislationline.org/download/id/8272/file/Lithuania_CC_2000_am2017_en.pdf
5 https://www.gesetze-im-internet.de/englisch_stgb/englisch_stgb.html#p0083
1017
1998-yilda qabul qilingan Latviya Respublikasining Jinoyat Kodeksi 6-bobi 581-moddasi javobgarlikdan shartli ozod qilish deb nomlanadi.
(1) Jinoyatni sodir etgan shaxs, agar jinoyatning xususiyati va yetkazilgan zararni hisobga olgan holda, ayblanuvchini va boshqa holatlarni hisobga olgan holda, uning boshqa jinoyat sodir etmasligiga ishonch hosil qilinsa, prokuror tomonidan shartli ravishda jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin.
(2) Shaxs shartli ravishda jinoiy javobgarlikdan ozod qilinayotganda, agar sinov muddati davomida u yangi jinoyatni sodir etmasa va yuklangan vazifalarni to'liq bajara olsa, shuningdek agar kelishuvga erishilgan bo'lsa prokuror jinoyat uchun shaxsni jinoiy ta'qib qilishni davom ettirmaslik to'g'risida qaror qabul qiladi.
(3) Shartli ravishda jinoiy javobgarlikdan ozod etilayotganda prokuror shaxs uchun uch yildan kam bo'lmagan va o'n sakkiz oygacha bo'lgan sinov muddatini belgilaydi. Sinov muddati davlat prokurorining qarori kuchga kirgan kundan boshlanadi6.
IV. TADQIQOT NATIJALARI TAHLILI
Jinoiy javobgarlikdan ozod qilish instituti Fransiyaning 1994 yil 1 martda qabul qilingan Jinoyat kodeksida ham mustahkamlangan. Bu yerda jinoiy javobgarlikdan ozod qilish emas, balki jinoiy javobgarlikka tortmaslik uchun asoslari deb nomlanadi. Fransiya Jinoyat Kodeksi javobgarlikdan ozod qilishning bir qancha shartlar belgilangan. Unga ko'ra, qilmish sodir bo'lganda, uning aql-idrokini yoki uning harakatlarini boshqarish qobiliyatini yo'qligidan aziyat chekadigan psixologik yoki neyropsixologik kasallikka chalingan shaxs jinoiy javobgarlikka tortilmaydi. (122-1-modda)7.
Aybiga amalda pushaymon bo'lish instituti deyarli barcha Mustaqil Davlar Hamdo'stligi davlatlari qonunchiligida mavjud, shuningdek, Xitoy, Polsha, Yaponiya, Latviya, Braziliya va boshqalarda ham mavjud. Fransiya, Germaniya, Ispaniya, Avstriya, Italiya kabi davlatlarning qonunchiligida aybiga amalda pushaymon bo'lish faqat ayrim jinoyat tarkibiga nisbatan uchraydi8.
AQSh qonunchiligiga ko'ra javobgarlikdan ozod qiluvchi holatlarni ikki toifaga ajratish maqsadga muvofiqdir: aybdor deb hisoblash dalillarining yetishmasligi va (isbotlanmaganlik) va ayblovni rad etuvchi faktlar (ijobiy himoya). Aybdor deb hisoblash uchun dalillarining yetishmasligiga asoslangan mudofaa
6 https://www.legislationline.org
7 Penal Code Of France. With the participation of John Rason SPENCER QC Professor of Law, University of Cambridge Fellow of Selwyn College. https://www.legal-tools.org/doc/418004/pdf/
8 Д. А. Абубекерова. Освобождение от уголовной ответственности в уголовных законодательствах зарубежных стран//Статья. Электронный научный журнал «Наука. Общество. Государство» 2017. Т. 5, № 2 http://esj.pnzgu.ru ISSN 2307-9525 (Online)
jinoyat tarkibining har qanday elementini, qoida tariqasida, aybning psixologik elementini inkor etishga qaratilgan.9
AQSh Namunaviy Jinoyat Kodeksining 4-moddasi "Javobgarlik" deb nomlanadi. Uning 4.01-moddasida ruhiy kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish deb nomlanadi. Shaxs jinoyati uchun, agar bunday xatti-harakatlar paytida u ruhiy kasalliklar yoki nuqsonlar natijasida yoki uning xatti-harakatining jinoyatchiligini [noqonuniyligini] baholash yoki o'z xatti-harakatlarini qonun talablariga muvofiqlashtirish qobiliyatiga ega bo'lmasa javobgar bo'lmaydi.
Sudlanuvchining ruhiy kasallikka chalinganligi yoki nuqsoni bo'lganligi to'g'risidagi dalillar, sudlanuvchining huquqbuzarlik elementi bo'lgan ruhiy holatni sodir etganligini yoki yo'qligini isbotlash zarur bo'lganda, qabul qilinadi. (4.02-modda)
V. XULOSA
Xulosa sifatida aytish mumkinki, javobgarlikdan ozod qilish instituti jinoyat qonunlarining liberallashtirilishi sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib, quyidagilar taklif qilaman:
Birinchidan, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga "garov evaziga javobgarlikdan ozod qilish deb nomlangan 681-moddasi kiritilishi lozim. Quyidagi tahrirda bayon etilishi lozim:
"Ehtiyotsizlik yoki qasddan ijtimoiy xavyai katta bo'lmagan yoki unchalik og'ir bo'lmagan jinoyatni sodir etgan shaxs, sud tomonidan ishonchga loyiq shaxsning aybdorni garov evaziga o'z zimmasiga yuklatish to'g'risidagi iltimosiga binoan sud tomonidan jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin. Garov to'lov bilan yoki to'lovsiz belgilanishi mumkin."
Ikkinchidan, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga "shartli ravishda javobgarlikdan ozod qilish" deb nomlanuvchi yangi 681-moddasi kiritilishi lozim. Ushbu moddada, "javobgarlikdan shartli ozod qilish deb nomlanadi. Ushbu moddada, "Jinoyatni sodir etgan shaxs, agar jinoyatning xususiyati va yetkazilgan zararni hisobga olgan holda, ayblanuvchini va boshqa holatlarni hisobga olgan holda, uning boshqa jinoyat sodir etmasligiga ishonch hosil qilinsa, prokuror tomonidan shartli ravishda jinoiy javobgarlikdan ozod qilinishi mumkin.
Shartli ravishda jinoiy javobgarlikdan ozod etilayotganda prokuror shaxs uchun uch yildan kam bo'lmagan va o'n sakkiz oygacha bo'lgan sinov muddatini belgilaydi", - deb belgilanishi lozim.
9 Правовая система США. 3-й выпуск. - М.: «Новая юстиция», 2006. - С.874
1019
Scientific Journal Impact Factor
Uchinchidan, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksiga "javobgarlikdan ozod qilishda mediatsiya xizmatini qo'llash" deb nomlanuvchi yangi 68 3-moddasi kiritilishi lozim. Ushbu moddada, "Mediatsiya yordamida aybdor shaxs va jabrlanuvchi o'rtasida vujudga kelgan nizolarni vakolatli organlarning roziligi bilan vositachilar yordamida hal qilish mumkin." - deb belgilanishi lozim.
1. Норматив-хукукий хужжатлар
[1] Penal Code Of France. With the participation of John Rason SPENCER QC Professor of Law, University of Cambridge Fellow of Selwyn College. https://www.legal-tools.org/doc/418004/pdf/
2. Адабиётлар
[2] Абубекерова Д. А. Освобождение от уголовной ответственности в уголовных законодательствах зарубежных стран//Статья. Электронный научный журнал «Наука. Общество. Государство» 2017. Т. 5, №
[3] Правовая система США. 3-й выпуск. - М.: «Новая юстиция», 2006. -
3. Диссертация ва авторефератлар
[4] Матвеева Я. М . «Институт освобождения от уголовной ответственности в российском уголовном праве: модернизация и поиск альтернативных способов урегулирования уголовно-правового конфликта». «Санкт-Петербургский государственный университет», Санкт-Петербург.2015.
4. Интернет манбалар
[5] http://esj.pnzgu.ru ISSN 2307-9525 (Online)
[6]https://www.legislationline.org/download/id/8272/file/Lithuania CC 2000
[7]https://www. gesetze-im internet.de/englisch_stgb/englisch_stgb.html#p0083
[8] https://www.legislationline.org
REFERENCES
С.874
С.82
am2017_en.pdf
