CC BY
45
УДК 371.03
ХАЛЛИ МАСЪАЛАХОИ РИЕЗИИ ЩТИСОДМАЗМУН ДАР КОРХОИ БЕРУНАЗСИНФЙ ХАМЧУН ВОСИТАИ ТАШАККУЛИШАВКУУРАГБАТ БА МАТЕМАТИКА РЕШЕНИЕ МАТЕМАТИЧЕСКИХ ЗАДА Ч ЭКОНОМИЧЕСКИМ СОДЕРЖАНИЕМ ВО ВНЕУРОЧНОЙ РАБОТЫ КАК СРЕДСТВО ФОРМИРОВАНИЯ ИНТЕРЕСА К МАТЕМАТИКЕ SOL VING MATHEMA TICAL PROBLEMS WITH ECONOMIC CONTENT IN COURSE WORK AS A MEANS OF FORMING INTEREST
IN MATHEMATICS
Миршоев Абдушафи Абдулмуминович,
сармуаллими кафедраи алгебра ва геометриям МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Fафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
Миршоев Абдушафи Абдулмуминович,
старший преподаватель кафедры алгебры и геометрии ГОУ «<ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Mirshoev Abdushafi Abdulmuminovich,
senior lecturer the department of algebra end geometry under the SEI «Khujand State University named after acad.B. Gafurov» (Tajikistan, Khujand)
E-mail: a.shafi86@mail.ri._
Вожа^ои калидй: фарцанги щтисоди, щтисоди бозоргони, маърифати щтисоди, дониши риёзи, принсип, усул, таълим
Дар мацола муаммои баланд бардоштани асосцои методологии ташаккули фарцанги щтисодии хонандагон дар раванди таълими алгебраи синфцои ба миён гузошта, якчанд хулосаи олимони соца барраси шуда, бо мисолу масъалацои мушаххас оварда шудааст, ки дар шароити кунунии илму техника ба устодон ва хонандагони синфцои VII-IX дар раванди дарси алгебра кумакиамали мерасонад. Асосцоидонишцоищтисоди бароицаряк фардицомеа пеш аз цама дар муассисацои тацсилоти миёнаи умуми заруранд ва дар мацолаи мазкур оид ба цалби мутахассисони соцаи хоцагии цишлоц дар мацфилцои математикии «мМатематика ва щтисодиёт», «Ицтисодшиноси оянда» ва манфиати он дар омузиши фанни алгебраи мактаби оварда шудааст. Дар мацола муцим будани таълими математика дар раванди аз худ намудани цамагуна донишцо зурур дониста шудааст. Хадафцои ташаккули асосцои донишцои ицтисодии хонандагони муассисацои тацсилоти умуми аз фанни алгебраи синфцои VII-IX дар амалия татбщ кардани он аст.
Ключевые слова: экономическая культура, рыночная экономика, экономическое образование, математические знания, принцип, метод, образование
В статье поднимается проблема совершенствования методических основ формирования экономической культуры учащихся в процессе обучения алгебре 7-9 классов, обсуждаются некоторые выводы ученых в данной области, а также рассматриваются конкретные примеры и вопросы. Представлено, что в современных условиях науки и техники учителям и учащимся 7-9 классов оказывается практическая помощь в процессе урока алгебры. Основы экономических знаний необходимы каждому члену общества, прежде всего, в общеобразовательных учреждениях, а в данной статье привлечение специалистов в области сельского хозяйства в кружки математики «мМатематика и экономика», «<Будущее экономист» и представлены ее преимущества при изучении предмета школьной алгебры.В статье рассматривается важность обучения математике в процессе приобретения любых знаний. Целями формирования основ экономических знаний учащихся общеобразовательных учреждений по предмету алгебра 7-9 классов является применение его на практике.
Keywords: economic culture, market economy, economic education, mathematical knowledge, principles, methods, education
This article raises the problem of improving the methodological foundations for the formation of the economic culture of students in the process of teaching algebra in grades 7-9, discusses some of the conclusions of scientists in this field, and also considers specific examples and questions. It is presented that in modern conditions of science and technology, teachers and students of grades 7-9 are provided with practical assistance in the process of an algebra lesson. The basics of economic knowledge are necessary for every member of society, primarily in educational institutions, and in this article, the involvement of specialists in the field of agriculture in mathematics circles "Mathematics and Economics " "Future Economist" and presents its advantages in studying the subject of school algebra. The article discusses the importance of teaching mathematics in the process of acquiring any
knowledge. The goals of forming the foundations of economic knowledge of students of educational institutions in the subject of algebra in grades 7-9 are its application in practice.
Бо асосхои илмй бой гардондани хонандагон вазифаи мухимтарини мактаби миёнаи муосир мебошад. Дар халли ин масъала математика яке аз чойхои пеш;адамро ишгол мекунад. «Пеш аз хама, афзоиши солонаи ахамияти математика барои рушди ;ариб хамаи илмхоро ;айд кардан лозим аст. Математика як илми ;адимй ва хамзамон чавон аст, дар холе ки босуръат рушд мекунад ва ба дигар илмхо бештар ворид мешавад. Математика дар айни замон як чузъи чудонашавандаи физика мебошад. Бе ин, агар тад;и;оти пешакии комплексии математикй набошад, ягон кас мохвораро cap дода наметавонад. Инчунин, математика дар илми и;тисодиёт мав;еи махсусро ишгол мекунад», академик И.Г. Петровский [6,c.5].
Дарс хамеша шакли асосии ташкили раванди таълим ба хисоб меравад. Аммо дар баробари ин худи дарс масъалахоеро, ки стандарти таълими математика пешбинй кардааст, хал намекунад. Гуногун будани хусусиятхои фардии хонандагон, дарачахои гуногуни тайёрй сабаби асосии кам будани дарсхо барои самаранокии фаъолияти таълим боис ба он мешавад, ки доир ба фанни математика корхои беруназсинфй доир карда шаванд.
Дар кори муаллим гамхорй дар ха;;и онхое, ки ба математика ;обилият ва майли калон доранд нихоят зарур мебошад. Ба шарофати тара;;иёти илму и;тисодиёт чамъият ба мутахассисоне, ки масъалахои и;тисодиро муста;илона хал карда, кори таълим ва илмию тад;и;отй бурда тавонанд, зиёд мешавад. Дар доираи дарс чунин фардикунонии таълим нихоят душвор аст. Дарс албатта шакли асосии таълим аст, аммо ягона нест.
Барои пурра намудани дарсхо аз корхои беруназсинфй хеле васеъ истифода бурда мешаванд. Он ба чорабинихои ма;саднок ва махсус ташкилшуда дахл дорад, ки тахти рохбарии омузгор аз фаъолияти хонандагон пас аз дарс бо риояи принсипи иштироки ихтиёрй амалй карда мешавад.
Фаъолияти бепули таълимй, ё кори беруназсинфй оид ба таълими математика дар мактаби миёна барои ноил шудан ба ма;садхои зерин кумак мерасонад: 1) баланд бардоштани шав;у хавас ба математика; 2) мусоидат ба муваффа;ият дар математика; 3) муайян кардани хонандагони боистеъдодтарини фанни математика ва ба онхо ёрй расонидан.
Фаъолияти беруназсинфй хусусиятхои зеринро дорад:
1) кори беруназсинфй на бо хама талабагон гузаронда мешавад;
2) Озодии нисбии интихоби барномахо бо назардошти:
а) таълими хонандагон;
б) зав;у шав;и омузгор ва хонандагон;
в) мавчудияти адабиёт ва f.
Ва;те ки чидду чахди муаллим ба ташкили кори беруназсинфй равона карда мешавад, ин ба натичахои омузиши математика таъсир мерасонад. Муносибати кори синфй ва беруназсинфиро дар мактаб таъмин кардан лозим аст, то ки раванди таълим ба як раванди ягона табдил ёбад. Дар ин маврид машFулиятхои синфй ва беруназсинфй бо нигох доштани хусусиятхои хос ва таъсири бевосита ба хамдигар самараи умумии таълим, тарбия, инкишоф ва ташаккули шав;у хавасро ба математика таъмин мекунанд.
Ба ;увваи бевоситаи истехсолкунанда табдил додани илм ба ташаккули донишхои асосии сикли табиию математика хамчун пойгохи талаботи тахассусии коргарони касбхои гуногуни хозиразамон мусоидат мекунад. Аз ин чост, ки равиши касбй шарти зарурии таълими чунин фанхои умумй хдмчун муаммои методй мегардад. Тамоюли касбии таълими алгебра дар синфхои 7-9 имкон медихад, ки дар амал татби; намудани асосхои илмии омухташуда, инкишофи техника ва технология, самаранокии фаъолияти истехсолии насли оянда нишон дода шавад. Танхо хангоми дар хачми муайян нигох доштани таълими асосхои илм ва чалб намудани ди;;ати хонандагон ба имкониятхои во;еии истифодаи дониш дар фанхои химия, физика, математика ва дигар фанхо хангоми шиносой бо мафхуми мушаххаси касб аст, ;айд мекунад академик С.Я. Батише [3,c.15].
Чунон ки тачрибаи тафтиш нишон дод, дар ва;ти дарси алгебра аз хисоби мушаххас гардондани мазмуни маводи таълим барои ташаккули фарханги и;тисодии талабагон тамоми имкониятхо фарохам оварда нашудааст. Дар хамин асос, мо ба чунин хулоса расидем, ки шаклу усулхои бехтарини ташкили кори беруназсинфиро аз фанни алгебра дар синфхои 7-9-ро интихоб кардан зарур аст, то ки он як чузъи чудонопазири раванди таълим гардад, чихати Fанобахшии дониши хонандагон бо саводи и;тисодй мусоидат намояд, дар рушди хиссиёти
инсонй ва ахло;й тарбия намудани онх,о ва ба шароити и;тисоди бозоргонй мувофи; шуданашон кумак расонад. Ичрои ин ма;садхо аз тартиб додани на;шаи машгулиятхои беруназсинфй бо ма;сади шинос кардани талабагон бо фаъолияти и;тисодй огоз ёфт, ки корхонаро б а ин экскурсияхои мактабй наздик мекунад. Ало;аи чудонопазири машгулиятхои интихобшуда бо на;шахои тарбиявии рохбарони синфхо ва математикхо, барои тарбияи сиёсй, мехнатй ва ахло;ии талабагон низ ба назар гирифта шуд.
Дар зер на;шаи ташаккули фарханги и;тисодии хонандагони синфхои VП-IX-уми муассисахои тахсилоти миёнаи умумии нохияи Мастчохи вилояти Сугд дар курси алгебраи синфи 7, хангоми экскурсия оварда мешавад:
1. Ифодазо ва табдилдизии онзо. Муодилазо.
Максад: Чдмъоварии маълумоти иктисодй оид ба корхона ва фаъолияти мехнатии он, натичахои он, технология, замин, дастгоххо ва гайра.
2. Мафзум оид ба функсия.
Максад: Навиштани реферат оид ба «Графикхои функсияхое, ки дар намуди чадвалхо дода шудаанд», «Амнияти озукаворй», «Корхонаи истеъмолкунандаи бар;».
3. Дарача бо нишондизандазои натуралй.
Ма;сад: Маърузахо оид ба ахамияти дастовардхо, дурнамои рушди корхонаю хочагихои дех;онй, оид ба самаранокии и;тисодии зухури сифатхои маънавии сохиби корхона ва сохиби замин.
4. Бисёрузвазо.
Ма;сад: ^исобхои математикй барои ташкили истехсолии мехнат дар майдони таълимию тачрибавии мактаб.
5. Системаи муодилазо.
Ма;сад: ^исобхои математикии роххои баланд бардоштани самаранокии и;тисодии кори бригадаи истехсолии хонандагон.
6. Х,алли масъалазо. Такрор.
Ма;сад: Татби; ва шиносой бо донишхои и;тисодй дар раванди халли масъалахо дар корхонахо ва хочагихои дех;онй.
Бояд тазаккур дод, ки ма;саду мазмун, шакл, усул ва воситахои ташаккули фарханги и;тисодии хонандагон берун аз дарси алгебра барои синфхои VII-IX аз руи хусусияти муносибатхое, ки дар онхо мактаббачагон иштирок мекунанд, муайян карда мешавад. Бинобар ин, аз синфи 7 сар карда, ташаккул додани шуури дорои ахамияти ичтимой ва шахсй, омодагии онхоро ба фаъолияти сохибкорй ташкил кардан, робитаи математика ва и;тисодро нишон додан, таваччухи наврасонро ба касбхои и;тисодй чалб кардан лозим буд.
Дар ин замина дар муассисахои тахсилоти миёнаи умумии №1, №6, №11, №17, №31-и нохияи Мастчохи вилояти Сугд махфилхои математикии «И;тисодшиноси оянда»-ро ташкил кардем.
Дарси якуми махфили математика бо хонандагони тамоми синфи 7 ташкил карда шуд, ки он дар шакли сухбат дар мавзуи «Оид ба роли математика дар и;тисодиёт» гузашт. Сабаби сухбат киссае буд, ки гуё аз математика дур буд: «Бачахо, - ба мактаббачагон ру овард муаллим, - пас аз баромадани шумо аз ошхона нони газидаву нимхурда дар хар миз монд. Кормандони ошхона мивдори нонхои партофташударо хисоб карданд, ки он ба граммаш баробар шуд. Ин каме бештар аз ним нон аст. Оё шумо фикр мекунед, ки ин талафоти бузург аст?»
Хонанда Базром Р. 660 грамм нон бо;й мондааст, ки ба хар як хонанда 29 грамм рост меояд -хеле кам ва 2 дирам аст.
Донишчу Лола Б. Партовхои ошхонаи мактаб, аз чумла нони бо;имондаро ба харгушхои фермаи мактаби мо мехуронанд, то ки мехнати мардум барбод наравад.
Муаллим. Чдвобхои шумо аз он шаходат медиханд, ки шумо бо ;оидахои хочагии хал;и мамлакатамон ва аз ин ру бо и;тисодиёт тамоман шинос нестед. Калимаи «и;тисод» аз калимаи юнонии «ойкономия», «ойкос» - хона, хочагй, «номос» - ;онун, яъне дар маънои бевоситаи калимаи «и;тисодиёт» «;онуни хочагидории хона»-ро тасди; мекунад.
Агар одам аз и;тисодиёти давлат бехабар бошад, ба ходисахои муносибати бепарвоёна ба натичахои мехнати инсон, ба сарватхои чамъиятй ба осонй рох дода мешавад. Шахс дар мехнат муташаккилй, интизомнокй, кордонй, ташаббускорй барин сифатхоро зарур намешуморад. Дар ташкили мехнати фоиданоки чамъиятй хисоб карда натавонистани ми;дори зарурии ва;т, ресурсхои моддй ва мехнатй, на-доштани донишхои и;тисодй дар бораи давлат ба он сабаб мешавад, ки мактаббачагон иштироки худро дар фаъолияти хочагй асоснок карда натавонанд. Дар чумхурй ;ариб 2 миллион нафар мактаббачагон аз ;оидахои сарфакорона ба хочагии хал;
153
намедонанд, ходисахои муносибати исрофкорона ба моликияти хал; чой доранд. Ва дар ин кор баъзе аз шумо ди;;ат намедихед, ки талафоти як вара; дафтар, як пора нон, як да;и;аи ва;ти кор ин чй хаст. Дар ин сурат математика ба и;тисодиёт хамрох мешавад, ки хачми талафоти сарвати чамъиятиро бо ёрии хисобхои ани;и математикй муайян мекунад.
Барои мисол, биёед кори имрузаро дар ошхона барои имруз истифода барем. Хдр яки шумо 20 грамм нон мондед. Мивдори тахминии нони нимхурдаро ёбед, агар хамаи 2 миллион нафар мактаббачагони муассисахои тахсилоти миёнаи умумии чумхурй якчоя 20 граммй нони нимхурда монда бошанд.
Хонандагон хисоб мекунанд: 20*2=40 тонна ва ба хулосае меоянд, ки барои содироти ин нон 13 мошини сетоннагй лозим аст. Муаллим ди;;ати хонандагонро ба он чалб месозад, ки талафоти нон талафоти мехнати одамон аст: «Дар истехсолу фуруши ин махсулот мехнаткашони дехот, коркунони саноати хурокворй, на;лиёт ва савдо иштирок карданд. Фикр кунед, ки чи;адар мехнати онхо бехуда нобуд карда шуд».
Яке аз талабагон хотиррасон мекунад: «Аммо бо;имондаи нон барои хурондани чорво фиристода мешавад».
Муаллим. Андеша кунед, ки оё ба хайвоноти хонагй нон додан муфид аст? Бисёре аз шумо дар хона гов ва дигар хайвонот доранд. Онхо чй Fизо медиханд?
Салим В. Карам, сабзй, алаф, ем.
Муаллим. Оё барои онхо хурокхои гиёхй омода карда шудаанд?
Базодур А. Оё барои хуроки чорво алафро бо ем омехта кардан кифоя аст?
Хдмин тари;, муаллим хонандагонро ба FOяи истифодаи о;илонаи натичахои фаъолияти инсон меорад. Ма;сад аз ин пешгирй кардани ходисахои нодурусти идоракунй, ташаккули шуурнокй, ба муносибатхои мехнатй чалб намудани талабагон, назорати иштироки калонсолон дар хаёти и;тисодии давлат мебошад. Ин масъалахо дар хучраи «И;тисодчиёни оянда» мухокима карда мешаванд. Баъд аз он аз хар мактаб аз синфхои мувозй аъзои ихтиёрии махфил (VII-IX нафар) ;абул карда шуданд.
Тад;и;от нишон доданд, ки дар машFулиятхои махфил масъалахои мазмуни и;тисодидоштаеро, ки бо пешгуии нишондихандахои алохидаи и;тисодй, ташкили раванди истехсолот дар хочагии ;ишло; ва дар асоси принсипи калонтарин, хурдтарин, бехтарин, фоиданоктаранд, дида баромадан мумкин мешавад.
Дар шароитхои хаётй ва истехсолй аксар ва;т ба муаммохои мазмуни и;тисоддошта дучор мешавад, ки халли зиёди гуногунро таъмин мекунанд ва аз он дуранд, ки ба хам баробар бошанд: баъзе аз онхо назар ба дигарон фоиданоктар хисоб карда мешаванд. Ба ин муаммохо яке аз намудхои муаммои фав;улодаи и;тисодмазмун дохил мешаванд.
Х,алли масъалахои экстремалии и;тисодмазмун дар курси алгебра дар ду мархила сурат мегирад:
Дар мархилаи аввал масъалаи номуайяне баррасй мешавад, ки матни он ба забони математикй дар шакли функсияе, ки бисёр халли беохирро ;абул мекунад.
Мархилаи дуюм - хонанда дар асоси хусусиятхои муайяне, ки ба таври возех ё ба таври дигар дода шудааст, рохи бехтарини халли масъаларо муайян мекунад.
Хднгоми тахлили мавзуъхои курси алгебра барои синфхои VII-IX бо талаби ;абули ;арорхои фав;улодда оид ба масъалахои и;тисодмазмун инхоро фар; кардан мумкин аст:
1) Функсияи хатй,
2) Системахои муодилахои хаттй.
3) Касрхои ратсионалй
4) Нобаробарй
5) Муодилахои квадратй
6) Функсияи квадратй, ки дар он y = ax2 + bx + c (a ^ 0) аст, кадоме x Ф 0
7) Системахои муодилахои дарачаи дуюм.
8) Пайдарпайихо. Прогрессияи арифметикй.
9) Табдил додани иборахое, ки решахои квадратиро доранд.
Яке аз дарсхои махфили «И;тисодшиноси оянда»-ро дар синфи 8 дар мавзуи «Касрхои ратсионалй» махсус барои ёфтани сохаи муайянй мисол меорем: 1 4 1 х2-9 |Х| + 3
х^Т2 В а ® f(x) = = ~~5~~ В а ГаЙр ■
Ба чунин маш; саволхои иловагй додан тавсия дода мешавад:
154
1) Oë ин ифодахо кимати дигаохи калонтарин ë кимати xyрдхаринрo гирифта метавонанд?
2) Чаро касри якум ;имати дигаохи калонтаринро гирифта наметавонад?
3) Чаро маxрачи касри якум хангоми x=0 будан, ;имати xyрдхарини 2 дорад? Чунин сав олхоро дар бораи ифодахои дигар додан мумкин аст.
Барои он ки саволхо якнавъ набошанд, хднгоми дарëфхи сохаи таърифи иборахои касрй масъалаи му;оисаи онхоро аз руи андоза ба мдан гузоштан мумкин аст. Mаcалан, бигзор
Зх2 +20 12 е „ . - _ Зх2+20 ^
у=—-—,z = s(-x_2j+3 J Jxурдт =5 хангоми x=0, Zxyрдх=4 хангоми x=2 будан, аз ин чо, —-—> 1ù барои дигаох ;имати x бошад. Пас аз халли масъалаи: «Ч,амъи касрхои ва ^ -ро
3 (X ù J т о о X о т X
ëбед», ба ма;сад мувофи; аст, ки супоришхои зеринро дихед.
а) Myайян кунед, ки чамъи ин касрхо вобаста ба хаFЙирëбии хаFЙирëбандаи x чй гуна тагйир меëбад?
б) MаблаF чй ;адар хаFЙир меëбад?
в) ^имати xyрдхарини чамъи ин касрхо чанд аст?
Пеш аз гузаштан ба омузиши мавзуи «Табдилдихии айниятхо дар чамъ ва фар;и ду каср» пешниходи чунин масъала бамаврид аст.
Mаcъалаи 1. Велосипедсавор дар масири Спитамен-Дешватич-Дешвантич-Спитамен харакат мекунад. Велосипедрон бояд дар кадом хаво (шамол ë ором) харакат кунад, ки ин масирро дар муддати кутох тай кунад?
Аксари xoнандагoн чавоб медиханд, ки ба велосипедсавор новобаста аз шамол як ва;т лозим аст, зеро бо шамоли равиши велосипедрон суръат меафзояд ва бо шамоли му;обили равиши вилосипед (дар рохи бозгашт) «чанд ;адар?» здад мешавад. Аммо дар и;тисоди бозоргонй ва;т хамеша бо пул чен карда мешавад. Пас, ва;т як истилохи и;тисодй аст.
Барои исботи Fалат будани гуфтахои мактаббачагон таклиф карда мешавад, ки ва;ти тай кардани велосипедрон дар сурати 48 километр, суръат 4 километр ва дар сурати 8 километр дар як соат будани дигар ва;т хисоб карда шавад. Пас аз хисобхо, xoнандагoн натичахои мyxталифи бахсбарангез доранд.
Хдлли зерин ба чавоби дуруст оварда мерасонад: Рохи d - масофаи байни шахрхо; v - суръати xyди велосипедрон; u- суръати шамол аст.
Пас, ^ — ва;ти сарфкардаи велосипедрон дар хавои ором;
v + и- суръати велосипедрон бо равиши шамол;
v — и-суръати харакати велосипедрон ба му;обили равиши шамол;
-ва;ти сафар бо равиши шамол;
- ва;ти сафар ба му;обили шамол;
~v~u ^ ва;тест, ки велосипедрон дар хавои xyб сарф мекунад.
d d 2 dv 2d 2 dv
v + и v — и v2 — и2' V V2 ... 2dv 2dv _ _
Шуморахои касрхои 2_ 2 ва — баробаранд
. , _ _ 2dv 2dv 2d
Mаxрачи касри якум аз маxрачи касри дуюм камтар аст, бинобар ин 2_ 2 > — = — мешавад.
Ч,авоб. Дар хавои ором велосипедрон тезтар мерасад.
Дар ин чо як масъалае хаст, ки шумо бояд муста;илона хал кунед.
Mаcъалаи 2. Ду пункти ахолинишини А ва В дар як холат тавассути канали об, дар холати дигар тавассути дарë пайваст шуда, дарозии хар ду пайраха 12 км аст. ^штии мухаррикдор бо суръати xyдаш 16 км/соат бояд аз ну;таи А ба ну;таи В биравад ва дар муддати камтарин ба ну;таи А баргардад. ^штй ба кадом тараф тезтар харакат мекунад?
Ч,авоб. ^штии мухаррикдор хамон ва;т зудтар мегузарад, ки вай танхо аз ;ад-;ади канал равад.
Mаcъалаи 3. Фарши паркетй аз плиткахое гузошта мешавад, ки шакли биcëркyнчахoи му;аррарии якxела бо пахлуи 1 доранд. Барои истифода бурдани шумораи камтарини таxтахo плитахои паркетро дар кадом шакл инттаоб кардан лозим аст?
Ч,авоб. Плиткахои паркетиро, ки ба шашкунчаи мукаррарй монанданд, истифода бурдан лозим аст.
Масъалаи 4. Мошин чарххои нав дорад. Шина дар чархи ;афо метавонад ба масофаи 16000 километр ва дар чархи пеш 24000 километр тоб оварад. Кадом масофаи максималиро бо ин чарххо мошин метавонад гардад?
Ч,авоб: масофаи максималй: 19200 км
Баррасии халли масъалахои и;тисодмазмун дар мавзуи «Нобаробарии Кошй».
Дар баробари ин, мисолхои зерин пешкаш мешаванд: 2^х< 3 5 , х^. Хангоми халли ин
мисолхо мо мачмуи халли x={ 1 ,2 , 3......1 6 ; 1 7+-ро ба даст меорем. Халли фоидаовартарин x=17
мебошад.
Хангоми дарёфти ;иматхои калонтарин ва хурдтарини ифодаи ах+в, ки дар он m < х < п аст, хонандагон бояд ;одир бошанд:
халли нобаробарии дукарата; 2) кимати тагйирёбандаеро, ки талаботи масъаларо конеъ мекунад; 3) ;имати ифодаро бахо додан. Хангоми ;абули ;арор, шумо бояд бо саволхои зерин мурочиат кунед:
а) Хангоми тагйир додани аломати чамъ чй гуна тагйир меёбад?
б) Хангоми тагйир додани фар; тархшаванда чй гуна тагйир меёбад?
в) Хангоми тагйирёбии зарб махсулот чй гуна тагйир меёбад?
г) Чй тавр ;имати экстремалии зарби ду тагйирёбандаи мусбатро ёфтан мумкин аст, ки экстремум афзояд, агар суммаи онхо доимй бошад.
д) Чй тавр ;имати экстремалии чамъи ду тагйирёбандаи мусбатро пайдо кардан мумкин аст, ки ;имати калонтаринро гирад, агар зарби онхо доимй бошад.
Масъалахоеро меорем, ки бо истифода аз нобаробарии Кошй хал карда мешаванд.
Масъалаи 5. Дар яке аз корхонахо арзиши х ;исмхои аз ва;ти изофа тайёркардаи коргар бо формулаи муайян хисоб карда мешавад. Мивдори ;исмхоро муайян кунед, ки дар он арзиши як ;исм камтарин хохад буд.
^ , , _ г г 2+0,5х+0Дх2
Бо истифода аз таносуби миёнаи арифметикй ва миёнаи геометрй нобаробарии-=
1 2 х
- + - + — - ;имати зеринро мегирад:
1/2 х \ 1
2 + (х+10Р2 + 2,
^ = 1 + 2Д2 = 0,5 + Д8:
х 10 2
Тарафи чапи нобаробарии хурдтарин ;имати ба 0,5+700Д8 баробарро мегирад. Хангоми халли муодилаи 0 ' 1х +0, 5х+2 = о ,5 + V 0,8, мо x=V20 мегирем. Азбаски x шумораи ;исмхост, арзиши як ;исм камтарин хохад буд, агар коргар аз 4 ё 5 ;исм иборат бошад.
Хамин тавр, агар коргар 4 ё 5 ;исмро созад, арзиши як ;исм арзонтарин мешавад.
Масъалаи 6. Бригадаи тракторчиён бояд барои ичрои кори муайян ба хочагихои дех;онй мивдори муайяни тракторхоро фиристад ва маълум аст, ки 10 трактор ин корро дар зарфи 12 рузи корй анчом медиханд. Fайр аз ин маълум аст, ки хочагй ба бригадаи таъмиргарон дар тамоми давраи кор, барои як руз ба хар як тракторчй 50 сомонй, барои як кор 5 сомонию 80 дирам ва барои рондани трактор ва пас аз он 5 сомонй (дар давраи кор тракторхо дар хочагии ;ишло;). Дар кадом шумораи тракторхо музди умумии коргарон барои ичрои хамаи корхо камтар мешавад? Хадди а;али музди мехнати коргарон чанд аст?
Дар ин масъала зарур аст, ки музди умумии z коргаронро барои ичрои тамоми корхо хисоб
кунем. Кимати z бо шартхои додашудаи масъала бо муодилаи z = —■00 + 5 х + 5 76 ало;аманд
аст, ки дар он x шумораи тракторхо мебошад
а + b ,— > V ай
2
1 /3600 \
3600 \ /3600 \ /3600
4х ) - (-+ 4х > 2 40 ) - (-+ 4х + 5 76 > 8 1 6
х \ х
m + 4х + 5 76) = 8 1 6 хангоми х = 3 0
Халли ин масъалахо рохи халли масъалахои дигари ин намудро пешниход мекунад. Чунин вазифахо мисол шуда метавонанд.
Масъалаи 7. Нархи истифодабарии киштие, ки бо суръати V км/соат харакат мекунад ( 90+0,4 V ) сомонй дар соат. Киштй бо кадом суръат бояд шино кунад, то ки арзиши як километр рох аз хама кам бошад?
Супо ришхо б аро и кори муста;илона
Масъалаи 8. Канали ирригатсионй, ки ;итъаи росткунчаи 4,5м2 мебошад, лоихакашй карда мешавад. Андозаи ;исмат чй гуна бояд бошад, то хадди а;али мавод барои пушонидани деворхо сарф шавад?
Масъалаи 9. Як кати гули росткунча бояд майдони 216 м2 бошад. Дар дарозии кати гул бояд роххо 2 м васеъ ва дар баробари пахнои он - 3 м бошад. Андозаи кати гул бояд чй гуна бошад, то майдони роххо хурдтарин бошад?
Масъалаи 10. Замини росткунчаи масохати 2400 м2 -ро бо девор ихота карда ва онро ба ду ;исмати баробари шакли росткунчаи девордор та;сим кардан лозим аст. Андозаи минта;а бояд чй гуна бошад, то дарозии девор хурдтарин бошад?
Масъалаи 11. Майдони варзишии масохати 6000 м2, ки шакли росткунча дорад, бояд аз ду тарафи му;обил девор карда шавад, девори чубин, дар ду тарафи дигари му;обил сим. Сохтмони як метр панчараи чубин 5 сомонй, сим 3 сомонй. Андозаи майдони варзишгох чй ;адар бошад, ки харочот камтарин бошад?
Халли чунин масъалахои марбут ба хаёт имкон медихад, ки масъалахо тартиб дода, фарзияхо пешниход карда, онхо санчида, мустакилона хулоса бароварда, инчунин дар бораи усул ва халли масъалахои барномасозии хаттй тасаввурот пайдо шавад.
Дар амалия аксар ва;т масъалахои тачрибавие вомехуранд, ки хангоми халли онхо як муодила бо якчанд тагйирёбандае, ки дар мачмуи ададхои бутуни гайриманфй дода шудааст, ба даст меояд. Бо супоришхои интихобшуда, соддатар, мо хангоми омузиши мавзуи "Муодилахо бо ду номаълум" дар синфи 7 вохурдем. Дар чорабинихои беруназсинфй мо тасаввуротро дар бораи имкони халли ин гуна масъалахо тавассути руйхат инкишоф медихем.
Усули дуюм умумитар аст, он метавонад дар халли хама масъалахои якхелмазмун истифода шавад.
Дар охири синфи 9 хонандагони мактабхои тачрибавй хафтаи «Математика ва и;тисодиёт»-и хочагии ;ишло; ташкил ва гузаронданд, ки ма;сад аз он чамъбаст намудани донишхои хонандагони синфхои У11-1Х оид ба проблемахои ичтимоию и;тисодии саноат, истехсолоти хочагии ;ишло;, сифатхои маънавии сохибони корхона ва замин, инчунин ташаккул додани малакаю махорати дар амал татби; намудани донишхои гирифташуда буд. Барои эълон намудани натичахои кор ва бо ма;сади таъсири педагогй ба хонандагони мактаб ма;сади дар шакли газетаи девории шав;овар ва равшантараш дар бораи хафтаи математикй, инчунин маълумот дар бораи он чиро, ки онхо дида метавонанд, эълон карда шуд; дар бораи чои иштирок дар хафтаи «Математика ва и;тисодиёт». Дар рузи аввали хафта экскурсияхои хурди синфй ба на;ша гирифта шуда буданд, ки аз намоишгоххои махсус омодашудаи бюллетенхои и;тисодй ва математикй, бехтарин асархои аъзои махфили «И;тисодшиноси оянда», ки бо шархи мазмуни намоишхо бо хикояхо дар бораи натичахои кор. Иштироки оммавй дар экскурсияхо, шав;у хаваси ба мазмуни намоишномахо зохир кардашуда таъсири эълони рангину пурмазмунро ба хиссиёти бачагон тасди; намуд, ди;;ати хамаро ба масъалахои и;тисодиёти хочагии хал; чалб намуд. иштирокчиёни махфили «И;тисодшиноси оянда» имкон медихад, ки кори худро ба коллективи тамоми мактаб нишон дода, ба ахамияти чамъиятии он боварй хосил кунанд.
Бояд гуфт, ки хабархои баъзе аъзои махфил аз чихати мазмун бой буданд, бинобар ин аз онхо хохиш карда шуд, ки дар назди мехнаткашони дехот сухбати бехтаринро баён кунанд. Дар ин супориш ахамияти ичтимоии фаъолияти хонандагон дар синфхои тачрибавй боз хам бештар таъкид карда шуд.
Дар рафти тад;и;от исбот карда шуд, ки барои таълими и;тисодй дар олимпиадахои и;тисодию математика, ва;те ки талабагон хисобхои элементарии и;тисодиеро, ки роххои баланд бардоштани самаранокии и;тисодии хочагидориро шарх медиханд, тартиб додан ва хал намудани масъалахои и;тисодмазмун, муваффакиятхо ва пешомадхои тара;;иёту истехсолоти хозиразамонро ошкор мекунад.
Инро дар мисоли зерин дидан мумкин аст. Хонандагони синфи 7 супориши зеринро ичро карданд; Дар кадом завод самараи и;тисодии фаъолияти хочагй баландтар аст, агар маълум
бошад, ки заводи якум 500 сомонй ва дуюм 300 сомонй фоида гирифтааст. Арзиши аслии махсулоти фуруши заводи якум 3 миллион сомонй, дуюм - 1,5 миллион сомониро ташкил дод?.
Тартиб додани чунин вазифахо ва халли минбаъдаи онхо нишон дод, ки мактаббачагон мафхуми «арзиши махсулот», «даромаднокии хочагихо» ва ;обилияти муайян кардани самараи и;тисодии кори коллективхои заводро нагз азхуд кардаанд. Дар ташаккул ва чу;уртар шудани донишхои и;тисодй конференсияи матбуот «Саволхои и;тисодй - чавобхои и;тисодй» ёрй расонд. Дар он талабагони синфхои тачрибавии У11-1Х (гайр аз ин, мактаббачагони синфхои 10-11) иштирок намуданд. Ба маркази матбуоти конференсия, инчунин дар рафти он пешакй масъалахои гуногуни и;тисодй пешниход карда шуданд.
Дар конференсия ба талабагон дар мавзуи «И;тисодиёт чй аст?» маълумоти мукаммал дода шуд. Ин мачмуи муносибатхои истехсолй, асоси и;тисодии чамъият, хочагии хал;и ин ё он мамлакат умуман, вохидхои калонтарини хочагии халк, инчунин фанни илмиест, ки хар як сохаи хаёти и;тисодиро меомузад. Онхо инчунин дар бораи нон, дар бораи роли хочагии ;ишло; дар хаёти мамлакат сухбат шуниданд. Мактаббачагон имконият пайдо карданд, ки дар ва;ти чавоб додан ба саволи «Дар бораи и;тисодиёти хочагии ;ишло;и соли 2000-ум на;л кунед» орзу кунанд, ;обилияти дурандешии худро нишон диханд.
Бояд гуфт, ки мазмуни гуфтахои бачагон бо истилохоти и;тисодй хеле бой гардид, ки ин яке аз нишондихандахои самарабахшии таълими и;тисодии талабагон мебошад.
Дар баробари ин ташкил намудани мехнати дурахшони риёзию и;тисодй, ки ба мактаббачагон таъсири пур;уввати хиссй мебахшад, дар мавзуи «Сохибкор онест, ки хисоб намуда, кор мекунад» ахамияти калони тарбиявй дошт. Ма;сад аз баргузории чорабинй чамъбасти натичаи кори харрузаи аъзои махфил буд. Барои бомуваффа;ият таъсир расондан ба шахсияти и;тисодшиноси оянда ало;аи мунтазами зичи байни талабагон ва коллективхои истехсолиро ташкил кардан лозим буд. Бинобар ин ба чунин чорабинй мехмонон: падару модарони талабагон, мутахассисони хочагии хал;и вилояти Сугд даъват карда шуданд. Тайёрии хаматарафаи талабагон ёрй расонд, ки мехмонон ба чорабинихои мусоби;аи и;тисодию математика дар байни гуруххои хонандагони синфхои 8-9 дохил карда шаванд. Натичахои мусоби;а ;обилияти мактаббачагонро нишон дод, ки масъалахоеро, ки дар рафти фаъолияти и;тисодии коркунони истехсолот ба миён меоянд, бо ёрии математика хал кунанд. Дар рафти чорабинй аъзои махфили «И;тисодшиноси оянда» дар бораи ба фаъолияти хочагй тайёр кардани насли наврас, дар бораи натичахои кори таълими и;тисодие, ки дар синфхои VII-IX бурда мешаванд, сухан ронданд.
Ба «На;шахои и;тисодй», ки дар бораи муносибати талабагон ва мехнаткашони дехот ба моликияти чамъиятию шахсй, дар бораи самараи и;тисодии сарфаю сариштакорй, инчунин ошкор намудани дарачаи зарари моддию маданй ба моликияти чамъиятию шахсй на;л мекунанд, бачагону калонсолон маро;и калон зохир намуданд. Ин усул чараёни чорабиниро гуногунранг карда, хамзамон ба иштирокчиён таъсири хиссии ;авй гузошта, дар ташаккули сифатхои ахло;ии сохиби хочагихои дех;онии кишвар мусоидат намуд.
Ба ташаккули хисси масъулиятшиносии мактаббачагон барои иштирок кардан дар хаёти и;тисодии мамлакат, инчунин ифтихор аз натичахои ба даст овардашуда, баромади мутахассисони колхоз, ки ба кори анчомдодаи талабагон бахои баланд дода, орзу карданд, дар тайёрй ба фаъолияти дар пешистодаи хочагй муваффа;иятхои минбаъда ба даст оранд.
Ба хамин тари;, яке аз роххои баланд бардоштани самараи таълими и;тисодии мактаббачагони дехот ташкили корхои беруназсинфй буда метавонад, ки шаклхои индивидуалии кор бо падару модарони талабагон ва мутахассисони хочагии ;ишло;ро дарбар гирад. Тайёрии боди;;ат имкон дод, ки онхо ба фаъолияти довари мусоби;аи и;тисодию математика дар байни дастахои талабагони синфхои 5-6 чалб карда шаванд.
Инак, яке аз шартхои баланд бардоштани самаранокии таълими и;тисодии мактаббачагони дехотро ташкили кори беруназсинфй хисоб кардан мумкин аст, ки шаклхои индивидуалй, гурухй ва оммавиро дарбар гирифта, тадричан мураккаб гардондани мазмуни и;тисодию математикаи машгулиятхо ва истифодаи онро пешбинй мекунад. Дар баробари чу;уртар шудани донишхои и;тисодй махорату малакаи ба кор бурдани онхо, инчунин одатхои зохир намудани сифатхои ахло;ии сохиби замин ташаккул меёбанд. Дар тад;и;от имкониятхои машгулиятхои беруназсинфй муайян карда шуданд, ки ба талабагон дар ташкили кори худ оид ба худомузии и;тисодй ёрй мерасонанд.
Аммо барои мустахкам намудани малакаю ;обилиятхои азхудкардаи фаъолияти хочагидорй, б а рафтори одатии сохиби замин табдил додани онхо тачрибаи чамъиятии зухуроти фаъолияти хочагиро аз тарафи талабагон ташаккул додан лозим аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Алиев, Б. Алгебра: учебник для 8 класса средней школы/Б.Алиев. Душанбе, «Собириён». 2009. 319 с.
2. Апанасов, П.Т.Сборник математических задач с практическим содержанием / П.Т. Апанасов, Н.П. Апанасов. -М.: Просвещение, 1987. -110 с.
3. Батышев, С.Я. Оид ба гузариш дар асоси мазмуни таълим дар муассисахои тахсилоти миёнаи касбй / С.Я. Батышев.- Таълими касбию техники, 1972. №9. - с. 15-17.
4. Клепач, Н. Я. и др. Экономическое воспитания масс: организация и эффективность/Н. Я. Клепач, В. Д. Папов, Л. Е. Энштейн -М.: Экономика, 1979. -223 с.
5. Насимчук, А.С. Экономическое образование школьников/А.С.Насимчук.-М.: Просвещение 1991. 160 с.
6. Петровский, И.Г. Лекции по теории обыкновенных дифференциальных уравнений/ И.Г. Петровский. -М.: ФИЗМАТЛИТ, 2009. -207 с.
7. Розов, В. К. Роль общеобразовательной школы в экономическом воспитании учащихся, в подготовке их к полезному труду /В.К. Розов. -М.: 1979. -28 с.
8. Усмонов, Н. Алгебра: китоби дарси барои синфхои 9. «Полиграфкомбинат»/ Н. Усмонов, Р. Пиров. -Душанбе, 2013. -224 с.
9. Шарифзода, А.Алгебра: китоби дарсй барои синфхои 7-ум. «Мир издателей»/ А. Шарифзода, Б.Алиев. -Душанбе, 2011. -232 с.
REFERENCES:
1. Aliyev, B. Algebra: Textbook for 8-th Grade of Comprehensive School Entitled- Dushanbe, Sobiriyon.-2009. 319 p.
2. Apanasov, P.T. Apanasov N.P. Collection of Mathematical Tasks with Practical Content. -M.: Enlightenment. 1987. -110 p.
3. Batyshev, S.Ya. On the transition based on the content of education in institutions of secondary vocational education / S.Ya. Batyshev. Vocational education -1972, № 9. -p. 15-17.
4. Klepach, N. Ya. et al. Economic Education of Masses: Organization and Effectiveness. / N. J. Klepach, V. D. Papov, L. E. Epstein - M.: Economics, 1979. -223 p.
5. Nasimchuk A.S. Economic Education of Schoolchildren. -M.: Enlightenment, 1991. -160 p.
6. Petrovsky, I.G. Lectures on the theory of ordinary differential equations. / I.G.Petrovsky. - M.: FIZMATLIT, 2009. -207 p.
7. Rozov, V. K. The Role of Comprehensive School in Economic Education of Students, in Preparing them for Useful Labour - M.: 1979. -28 p.
8. Usmonov, N., Pirov R. Algebra: Textbook for the 9-th Grade of Secondary School. Polygraph Combine. - Dushanbe, 2013. -224 p.
9. Sharifzoda, A., Aliev B. Algebra: Textbook for 7-th Grade of Secondary School. The second edition. "The World of Publishers". - Dushanbe, 2011. -232 p.
