CC BY
13
5.6.6. [07.00.10] ТАЪРИХИ ИЛМ ВА ТЕХНИКА
5.6.6. [07.00.10] ИСТОРИЯ НАУКИ И ТЕХНИКИ
5.6.6. [07.00.10] HISTORY OF SCIENCE AND TECNOLOGY
ТДУ 53 4
DOI:10.51844-2077-4990-2022-3-47-51
ДАР БОРАИ Абдулакимова Цанатой Абдурауфовна, А^АМИЯТИ ТАЪЛИМЙВА н.и.п., дотсенти кафедраи МТМ ва ТИ-и ЦАНБА^ОИМЕТОДОЛОГИИ ТАЪРИХИ МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров
МАТЕМАТИКА (Тоцикистон, Хуцанд) ОБ УЧЕБНОМ Абдулакимова Джанатой Абдурауфовна, ЗНАЧЕНИИ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИХ к.п.н., доцент кафедры МПМ и КИ ГОУ АСПЕКТАХ ИСТОРИИ МАТЕМАТИКИ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова"
(Таджикистан, Худжанд) ABOUT EDUCATIONAL Abdulakimova Janatoy Abduraufovna, Associate MEANING AND METHODOLOGICAL Professor of MTM and TI under the SEI ASPECTS OF THE HISTORY OF "KhSU named after acad. B.Gafurov (Tajikistan, MATHEMATICS Khujand), E-mail: ajanatoy@mail.ru Вожа^ои калиди: математика, методология, таълим, илм, маърифат, усули таълим Дар мацола оид ба нацши методологияи ташаккули цауонбинии донишцуён ва ба он эутиёц доштани омузгорон барраси мешавад. Таъкид шудааст, ки методикаи таълими математика дар низоми таълим мавцеи муайян дорад, ки тануо аз баъзе усулу методологияи педагогика уамчун санъати таълим истифода мебарад ва боци таълими он ба донишуои математики ва мантици такя мекунад. Дар мацола андеша меравад, ки тавассути методология ва методуои гуногун бедорсозии шавцу рагбати хонандагони муассисауои таусилоти умумии миёна ва донишцуёни муассисауои таусилоти олии касби ба математика ва цауонбинии умумии ощо афзун мегардад. Муаллиф таклиф кардааст, ки зиёд намудани шавци кудак ба фанни математика дар синни томактаби ба роу монда шавад. Дар мацола дар бораи маводи математики, ки таъсири баланд дорад, метавонад барои бедор кардани завци хонанда барои азхудкунии дониши дигар низ мусоидат кунад. Таъкид шудааст, ки масъалаи ташаккул додани шавцу уаваси маърифатии хонандагону донишцуёни муассисауои таусилоти миёнаи умуми ва олии касбии педагоги ба математика яке аз масъалауои мууими педагогика ва методикаи таълим ба шумор меравад. Математика уамчун илми асоси ба дигар фануо татбиц гардида, цариб ба уамаи донишуои инсони алоцаманд мебошад. шавцу уаваси хонандагону донишцуёни муассисауои таусилоти миёнаи умуми ва олии касбиро ба математика омузгорон ва устодон бедор месозанд. Fайр аз ин, ба ацидаи мо дар ташаккул додани шавцу уаваси маърифатии хонандагону донишцуёни муассисауои таусилоти миёнаи умуми ва олии касби ба математика истифодаи мацолаву адабиёти илми-оммави; таърихй-математикй; чистонуо, ребусуо ва гайра манфиатовар хоуад буд. Тибци андешаи муаллиф масъалаи нацши методика ва методологияи таълими математика дар ташаккул додани шавцу уавас ва ташаккули цауонбинии умумии онуо дар системаи таълими ин фан - масъалаи мубрами педагогика ва математика ба шумор меравад.
Ключевые слова: математика, методология, образование, наука, знания, методика обучения В статье рассматривается роль методики в формировании мировоззрения студентов и потребность учителя в данной методике. Подчеркивается, что особое место в системе педагогического образования занимает методика обучения математике, которая использует лишь некоторые методы и методики педагогики как искусства обучения, а в остальном обучение опирается на математические и логические знания. В статье констатируется, что с помощью разнообразных методов можно стимулировать интерес учащихся общеобразовательных школ и студентов высших учебных заведений к математике и расширить их общий кругозор. Автор предлагает начать повышать интерес ребенка к математике в дошкольном возрасте. Подчеркивается, что вопрос развития познавательного интереса студентов средних и высших профессионально-педагогических учреждений к математике является одним из важнейших вопросов педагогики и методики обучения. Математика применяется как фундаментальная наука к другим дисциплинам и связана почти со всеми человеческими знаниями. Повышение интереса учащихся и студентов средних и высших профессиональных учебных заведений к математике в большинстве случаев зависит от преподавателей. Кроме того, по мнению автора, в формировании
познавательного интереса учащихся среднего и высшего образования к математике может быть полезно использование научно-популярных статей и литературы, историко-математических источников, загадок, ребусов и т.д. По мнению автора, вопрос о роли методики и методологии обучения математике в формировании интереса и их общего мировоззрения в системе обучения математики является актуальным для педагогики и математики.
Key words: mathematics, methodology, education, science, knowledge, teaching method
The article dwells on the role of methodology in shaping the worldview of students and the teacher's need for this methodology. It is emphasized that a special place in the system of teacher education is occupied by the methodology of teaching mathematics, which uses only some of the methods and techniques of pedagogy as the art of teaching, and the rest of the training is based on mathematical and logical knowledge. The article states that with the help of a variety of techniques and methods, it is possible to stimulate the interest of students in general education schools and students of higher educational institutions in mathematics and expand their general horizons. The author proposes to start increasing the child's interest in mathematics at preschool age. It is underscored that the issue of developing the cognitive interest of students of secondary and higher professional pedagogical institutions in mathematics is one of the most important issues of pedagogy and teaching methods. Mathematics is applied as a fundamental science to other disciplines and is related to almost all human knowledge. Increasing the interest of pupils and students of secondary and higher professional educational institutions in mathematics in most cases depends on teachers. In addition, according to the author, in the formation of the cognitive interest of secondary and higher education students in mathematics, it can be useful to use popular science articles and literature, historical and mathematical sources, riddles, rebuses, etc. According to the author, the issue of the role of the methodology and methodology of teaching mathematics in the formation of interest and the formation of their common worldview in the system of teaching mathematics is an urgent issue of pedagogy and mathematics.
Методология аз калимаи юнони metodologia гирифта шуда, таълимотест дар бораи аслу усулхои омузиш аст. Асосноксозии дилхох сохаи дониш методологияи омузишу таълим ба шумор меравад. Барои методикаи таълими математика чунин таълимот методолгияи омузиши он мебошад. Бинобар маълумоти методисти шинохтаи точик Мансур Нуъмонов "методология"-ро одатан бо ду маъно истифода мебаранд: а) хамчун мачмуи омилхои идрокй, методхо ва тарзу усулхои махсусе барои ягон сохди дониш; б) хдмчун сохди муайяни дониш -омилхо ва принсипхои ташкили фаъолияти идрокию тачрибавй [8,с.13].
Дар чараёни таълими математика дар ташаккули чахонбинии донишчуён, пеш аз хама чанбахои методологии он на;ши мухим мебозад. Зеро омузгор хангоми тадриси дилхох мавзуъ ба методологияи омузиши он ниёз дорад ва вобаста аз сатхи донишу махорати педагогии худ ба шогирдон аз тарзу усулхои гуногуни он истифода мебарад. Дар навбати худ барои пурратар азхуд кардани мавзуъ ва барои хамешагй ва ё дертар дар хотир нигох доштани он донишчуён низ ба методологияи омузиши он ниёзманд мебошанд.
Дарку фахмиши масъалахои методологии педагогика барои муайянсозии методологияи таълими математика мафхуме чун дидактика зарур аст, аммо он чавобгуи методологияи методикаи математика нест.Зеро методикаи таълими математика дар системаи таълими педагогй мавкеи муайян дорад, ки танхо аз баъзе усулу методологияи педагогика хачун санъати таълим истифода мебарад ва бо;й таълими он бар донишхои математикй ва мантией асос ёфтааст.
Консепсияи асосии методикаи таълими математика ба монанди далел, мафхум, назария, конуният ва амсоли инхо махз дар амалияи таълим, ки бо методологияи он иртиботи ногусастанй дорад, вобаста мебошад.
Метод хамчун воситаи идроки дониш ва усули азхудкунии дониш, ба таъбири фалсафй бигуем инъикоси дарки маънии омухташаванда ва бо таъбири математикй роху равиши азхудкунии мазмуну мундаричаи мафхум, назария ва хатто амалияи математикй мебошад. Албатта, метод ва методология хамчун тахкурсй ва сохтмон бо хам иртиботи ногусастанй доранд, ки метавон гуфт метод нисбати методология тобеиятеро дорост. Аз ин ру зери мафхуми "методология" танхо таълимот дар бораи "метод"-ро фахмидан, предмет ва вазифахои методологияро махдуд мекунад, зеро мазмуну мундаричаи ин мафхум дар асл фарох ва доманадор буда, дар хамаи донишхо ва пешу беш аз хама дар математика ва фалсафа татби; карда мешавад.
Махз ба ин мазмун гуфтан мумкин аст методологияро одатан бо ду мазмун - мазмуни махдуд ва васеъ фахмидан мумкин аст. Бо мазмуни махдуд методологияро танхо таълимот дар
48
бораи метод фахмидан чоиз аст. Вале дар асл доираи омузишу татбики методология хамчун таълимот ва мазмуну мундаричаи он хеле васеъ аст. Методология дар таълими математика, гуфтан мумкин аст, барои татбик ва пешбинии ин ё он методи тадрис дар чараёни таълим ахамияти авв алиндар ача дорад.
Ба кадом мазмуне, ки набошад, чанбахои методологии таълими математика ба чахонбинии хонандагону донишчуён дар хама зинахои тахсилот таъсири хеле калон ва мухим дорад. Устодон ва омузгорон дар муассисахои тахсилоти олии касбй ва ё тахсилоти миёнаи умумй дар чараёни дарси математика аз методи таълим ва дар чараёни дарси таълими математика аз методологияи таълим васеъ истифода мекунанд. Дар хама холат хангоми дарс хонандагони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва ё донишчуёни муассисахои тахсилоти олии касбии педагогй баробари азхуд кардани мавзуъ ва маводи тадрисшаванда махз тавассути методологияи таълим чахонбинии худро васеъ мегардонанд.
Тавассути методология ва методхои гуногун бедорсозии шавку рагбати хонандагони муассисахои тахсилоти умумии миёна ва донишчуёни муассисахои тахсилоти олии касбй ба математика ва чахонбинии умумии онхо афзун мегардад.
Мухим будани бедорсозй ва зарурияти таълиму тарбияи шавку хаваси омузишй нисбат ба "шохи фанхо" математика ба хама ахли илм маълум аст. Ин масъаларо омузгорони математика аз рузхои аввали дарси худ дар синфхои поёнй, яъне аз он лахзае, ки хонандагон ба омузиши бонизоми фанни математика огоз мекунанд, хал менамоянд. Ба акидаи мо ин корро хар кадар пештар, хатто дар синни томактабй огоз кардан манфиатовар мебошад. Ба хамагон маълум аст, ки кудак бозикунон тавассути хисобу китоб бо илми шумор (арифметика) ва дигар бозихои чолиби математикй ба чамъият ва зиндагй шомил мегардад, ;обилияти риёзии худро инкишоф дода, бегумон дониши математикии худро афзун мегардонад.
Бино бар маълумоти андухтаи А.С. Макаренко «бозй ба кудак фавкулодда таъсир мерасонад, олами уро фарох мегардонад, ба хаёт, ба мехнат омода месозад, сифатхои ахлокии инфиродияшро ташаккул медихад, акл, хиссиёт, тасаввурот ва ихтиёрашро машк медихад» [7, с. 373]. Дар ин чода шавкангезй, чолибй, ва мухиммии бозихои математикиро кайд кардан махсус арзанда мебошад, ки низ аз методикаи таълим хатто дар замони томактабй ва синни хурди мактабй дохил мешавад.
Дар навбати худ бояд кайд кард, ки яке аз методхои ташаккул додани шавку хаваси маърифатии хонандагону донишчуён ба математика - ин ташкилу гузаронидани бозихои дидактикй дар чараёни таълиму тарбия ба шумор меравад. Дар бораи чалби хонандагону донишчуён ба шохи фанхо -математика адабиёти шавкангези зиёде [1; 2; 3; 4; 5; 6; 9; 10; 11 ва гайра] мавчуданд, ки онхоро, аз як чихат, бевосита адабиёти методй номидан равост ва устодону омузгорон метавонанд онхоро ба сифати маводи иловагй ё ёридиханда истифода кунанд.
Фарохамоварии шароити муайян барои баландбардориии шавку завки хонандагону донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва олии касбии педагогй низ аз методикаи таълими математика ба хисоб меравад. Омузгоронии синфхои ибтидой на хама вакт имконияти фахмонидани мохияти мафхумхои риёзй, мавкеъ ва ахамияти он дар чахонбинии умумии хонандагонро дар чараёни таълим, доранд. Хангоми омузиши мафхумхои риёзй агар омузгор мазмуни онхоро дуруст нафахмонида бошад як катор мушкили ба миён меояд.
Бояд гуфт, ки халли мисолу масъалахои шавковари риёзй барои ташаккул додани шавку хаваси маърифатии хонандагону донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва олии касбй ба математика ва чахонбинии умумии онхо ахамияти хосеро молик аст. Омили дигари ташаккули чахонбиниву шавку хаваси маърифатии хонандагону донишчуён муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва тахсилоти олии касбии педагогй боз дар он аст, ки агар онхо ба фаъолияти тахкикотй пай дар пай ва фаъолона машгул шаванду хангоми ичрои навъхои гуногуни мисолу масъалахо рагбати шахсй пайдо кунанд.
Мисолхои риёзй бо таъсири хаячонбахши пурмаънояш барои фарогирии дигар донишхо шароити мусоид фарохам оварда, муносибати эхсосии хонандагонро барои азхуд кардани дигар донишхо хавасманд мегардонад. Шавку хавас ба омузиши математика воситаи мухимест, ки барои баланд бардоштани сифати дониш доир ба аксар фанхо кумак мерасонад. Математика хамчун шохи фанхо ба дигар фанхо татбик гардида, барои азхудкунии дониши хонандагону донишчуён накши мухим мебозад. Барои такмилдихии мазмуну мундаричаи маълумоти математикй дар синфхои ибтидой, аз кабили "таргиби арифметикаи менталй" корхои шоистае ба анчом расида бошад хам, мухим он аст, ки
мавкеи математикй дар системаи таълим дуруст ва аз чихати дидактикй асоснок муайян карда шуда, пайдарпайии омузиши он дар дигар фанхо асосй ба хисоб равад.
Омузгорони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва устодони муассисахои тахсилоти олии касбй пайваста кушиш мекунанд, ки шаклхо, усулхо ва методу воситахои гуногуни ташаккул додани чахонбиниву шавку хаваси маърифатии хонандагони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва тахсилоти олии касбиро ба математика тахлилу баррасй намоянд. Азбаски методикаи таълими математика натанхо бо математика, балки бо педагогика, дидактика ва хатто психология алокамандии ногусастанй дорад, донишхои номрафтаро кисмхои мухими асосхои методологии методикаи таълими математика хисобидан зарур аст. Илова бар ин методикаи таълими математика хамчун натичаи фаъолияи тадкикотии мухаккик ва корхои амалии омузгори фанни математика ба шумор меравад.
Математика на кам аз фалсафа ба чахонбинии хонандагону донишчуён таъсири муайян мерасонад. Ба ёд меорем, ки дар Юнони Кадим дар даромадгохи Академияи Афлотун навишта шуда буд, ки "Касе, ки хандасаро намедонад, бигзор ворид нашавад". Барои ташаккули чахонбинии хонандагону донишчуён математика ва хусусан усули таълими он таъсири багоят мусбат дорад. Зеро тавассути методика ва методологияи омузиши математика хонандагону донишчуён аз таъсири хамгироии математика бо дигар фанхо ва татбики он дар дигар фанхо ба хубй огохии кофй хосил мекунанд ва ба ин васила чахонбинии риёзии худро такмил медиханд.
Як нуктаи назар чолиби таваччух аст, ки дар мактабхои муосир таносуби назария ва амалияи омузиши дониши риёзй андак коста шудааст ва хонандагон ба кадри кофй аз адабиёти лозима дар холатхои зарурй истифода карда наметавонанд. Хдма ин гувохи он аст, ки самтхои амалии таълими математика аз чанбахои назарии он кафо мондааст ва бидуни функсияхои чахонбинй ва ичтимоию педагогии таълими математика таъсири мутакобилаи ин чихатхои таълиму тадрисро дарк кардан имконнопазир аст.
Функсияи чахонбинй дар чараёни омузиши таърихи пайдоиш ва инкишофи математика хангоми татбики донишхои математикй дар дигар фанхо дар чараёни тартибдихии алгоритми халли масъалахои муоинашаванда хосил мегардад.
Масъалаи ташаккул додани шавку хаваси маърифатии хонандагону донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва олии касбии педагогй ба математика яке аз масъалахои мухими педагогика ва усули таълим ба шумор меравад. Математика хамчун илми асосй ба дигар фанхо татбик гардида, кариб ба хамаи донишхои инсонй алокаманд мебошад.
Хднгоми хал кардани мисол ё масъалаи нисбатан осонтар шавку хаваси худи хонандагону донишчуён барои халли дигар мисолу масъалахои ба он монанд зиёд мегардад. Бояд гуфт, ки хал карда тавонистани дилхох мисолу масъалаи математикй ба шахс як навъ кайфияти хос мебахшад ва шавку завки уро дар ин чо афзун мегардонад.
Дар байни методхои арзишманди таълими хонандагону донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва олии касбии педагогй ба математика тарбияи ахлокию зебоишиносй низ арзанда мебошад. Омузгори муассисаи тахсилоти миёнаи умумй ва ё устоди муассисаи тахсилоти олии касбй, махсусан тахсилоти олии касбии педагогй дар чараёни таълиму тарбия ба шогирдон мефахмонад, ки аз шогирди камсаводи ботарбия шахсият мебарояд, вале аз шогирди донои бетарбия шахсият сохтан номумкин аст. Яъне ахлок ва тарбия мукаддам аз таълим аст ва бар мабнои хар ду чода - хам таълим ва хам тарбия -методика ва методология накши асосй мебозад. Шогирд бояд мехнатдуст, мушкилинотарс ва максаднок бошад. Дар ин бора донишмандон ва педагогхои хама давру замон мукарраран таъкид кардаанд, ки ганч бе ранч ба даст намеояд. Бинобар ин, ташаккул додани шавку хаваси хонандагону донишчуён ба математика яке аз вазифахои аввалиндарачаи омузгорону устодон ба хисоб меравад.
Бояд гуфт, ки шавку хаваси хонандагону донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва олии касбиро ба математика омузгорон ва устодон бедор месозанд. Fайр аз ин, ба акидаи мо шаклхо, усулхо ва воситахои ташаккул додани шавку хаваси маърифатии хонандагону донишчуёни муассисахои тахсилоти миёнаи умумй ва олии касбй ба математика истифодаи маколаву адабиёти илмию оммавй; таърихию математикй; чистонхо, ребусхо ва гайра манфиатовар хохад буд.
Масъалаи накши методика ва методологияи таълими математика дар ташаккул додани шавку хавас ва ташаккули чахонбинии умумии онхо дар системаи таълими ин фан - масъалаи мубрами педагогика ва математика ба шумор меравад. Бояд гуфт, ки чанбахои математикии методикаи таълими математика аз чанбахои педагогии он бештар аст, зеро накши методикаи таълими математика натанхо ба чахонбинии умумии хонандагону донишчуён, балки дар ташаккулу такмилдихии донишхои математикии онхо ахамияти мухим дорад.
Хдмин тари;, бояд гуфт, ки дар ташаккули чахонбинии хонандагону донишчуён чанбахои гуногуни методиву методологии таълими математика ахамият ва зарурати хоса дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1 . Арнольд, В . И . Задачи для детей от 5 до 15 лет/В.И.Арнольд.-М.:МЦНМО, 2008. - 16 с.
2. Арнольд, В.И. Что такое математика? - 2-е изд., стереотип/В.И.Арнольд.-М.: МЦНМО, 2008.
104 с.
3. Балк, М.Б., Балк Г.Д. Математика после уроков. Пособие для учителя/М.Б.Балк,Г.Д.Балк. -
М.: Просвещение, 1971. - 463 с.
4. Болтянский, В. Г. Как устроена теорема? //В.Г.Болтянский/Математика в школе. 1973. - № 1.-
С. 41-49.
5. Быльцов, С.Ф. Занимательная математика для всех/С.Ф.Быльцов.- СПб.: Питер, 2005. - 352 с.:
6.Комилй,Абдулхай.Калиди риёзиёт(Мифтоху-р-риёзиёт)/А.Комили.-Душанбе:СИЭМТ,2018.-88 с.
7.Макаренко, А.С. Сочинение. Т.4/А.С.Макаренко. - М.: Педагогика, 1959. - 519 с.
8.Нугмонов, М. Теоретико-методологические основы методики обучения математики как науки/М.Нугмонов. - Душанбе: Ирфон, 2011. - 290 с.
9.Нуъмонов Мансур. (Нугмонов М.). Гуфтор дар ситоиши математика ва омузиши он. Нашри 2 (бо ислоху иловахо)/М.Нугмонов. - Душанбе: Сифат, 2018. - 140 с.
10.Саратов, Г. И. Упражнения в обучении математике/Г.И.Саратов.- М.: Просвещение, 1995.240 с.
11.Фридман, Л.М. Психолого-педагогические основы обучения математике в школе: Учителю математики о педагогической психологии/Л.М.Фридман.-М.: Просвещение, 1983. - 160 с.
REFERENCES:
1. Arnold, V.I. Tasks for children from 5 to 15 years. - M.: MTSNMO, 2008. - 16 p.
2. Arnold V.I. What is mathematics? The 2nd ed., stereotype. - M.: MTsNMO, 2008. 104 p.
3. Balk M.B., Balk G.D. Math after class. A guide for the teacher. - M.: Enlightenment, 1971. - 463 p.
4. V. G. Boltyansky, How is the theorem structured? // Mathematics at school.1973. - No. 1.- P. 41-49.
5. Byl'tsov S.F. Fun math for everyone. - St. Petersburg: Peter, 2005. - 352 p.:
6. Komili Abdulhay. Kalidi riyoziyot (Miftohu-r-riyoziyot). - Dushanbe: SIEMT, 2018. - 88 p.
7. Makarenko A.S. The writing. T.4. - M.: Pedagogy, 1959. - 519 p.
8. Nugmonov M. Theoretical and methodological foundations of teaching mathematics as a science. -Dushanbe: Irfon, 2011. - 290 p.
9. Numanov Mansur. (Nugmonov M.). Speech in praise of mathematics and its study. 2nd edition (with corrections and additions). - Dushanbe: Sifat, 2018. - 140 p.
10.Saratov G. I. Exercises in teaching mathematics. — M.: Enlightenment, 1995.-240 p. 11.Fridman L.M. Psychological and pedagogical foundations for teaching mathematics at school: A teacher of mathematics on pedagogical psychology. - M.: Enlightenment, 1983. - 160 p.
