14O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-283-286
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
ALISHER NAVOIY BUXOROLIK IJODKORLAR HAQIDA
Shoira Ne'matovna Axmedova
BuxDU, o'zbek adabiyoti kafedrasi professori, f.fdoktori
Marhabo Ahadovna Xudoyqulova
f.f.f.doktori (PhD)
ANNOTATSIYA
Alisher Navoiy o'z davrining yirik tazkiranavisi hamda tanqidchisi bo'lgan. Uning "Nasoyimul-muhabbat", "Majolis un-nafois" asarlarida o'z davrining ijokorlari, shoirlari, adabiyot muxlislari, so'fiy ijodkorlar haqida ko'plab ma'lumotlar uchraydi. Alisher Navoiy adabiy tanqidining eng xarakterli va muhim qismini zamondoshlari haqidagi tanqidiy fikrlar tashkil etadi. Maqolada Alisher Navoiyning buxorolik ijodkorlar haqida "Nasoyimul-muhabbat", "Majolis un-nafois" asarlarida keltirilgan mulohazalari haqida fikr yuritilgan.
Kalit so'zlar: Navoiy, Buxoro, shoir, g'azal, qasida, matla', majlis, baho, tazkira, esdalik.
АННОТАЦИЯ
Алишер Навои был великим мыслителем и критиком своего времени. В его произведениях «Насоимул-мухаббат» и «Мажолис ун-нафойс» много сведений о писателей, поэтах, любителях литературы, суфийских художниках своего времени. Наиболее характерной и важной частью литературной критики Алишера Навои являются критические мысли о его современниках. В статье рассматриваются комментарии Алишера Навои о бухарских художниках в его произведениях «Насоимул-мухаббат» и «Мажолис ун-нафоис».
Ключевые слова: Навои, Бухара, поэт, газель, касыда, матла, меджлис, оценка, тазкира, память.
ABSTRACT
Alisher Navoi was a great thinker and critic of his time. In his works "Nasoimul-muhabbat" and "Mazholis un-nafois" there is a lot of information about writers, poets, lovers of literature, Sufi artists of his time. The most characteristic and important part of Alisher Navoi's literary criticism are critical thoughts about his contemporaries. The
8-fevral
283
article deals with the comments of Alisher Navoi about Bukhara artists in his works "Nasoimul-mukhabbat" and "Mazholis un-nafois".
Keywords: Navoi, Bukhara, poet, gazelle, qasida, matla, majlis, assessment, tazkirah, memory.
Jahon adabiyotining yirik namoyandalaridan biri, turkiy she'riyat sultoni Alisher Navoiy hayoti va ijodining kitobxonga ma'lum bo'lmagan qorong'u jihatlari mavjudki, shulardan biri buyuk shoirning Buxoroda bo'lgan-bo'lmaganligi haqidagi bahs-munozaradir. Bu bahs XX asrning 60-70 yillaridan beri davom etib kelmoqda.
Professor T.Qoraev shoir tavalludining 525 yilligi munosabati bilan 1968-yilda "Shoirning tabarruk izlari" (Alisher Navoiyning Buxoroda bo'lishiga doir) maqolasini e'lon qilgan edi. Oradan ancha vaqt o'tib, shoirning 550 yilligiga atab "Tabarruk izlar (Shoirning Buxoroda bo'lganligi xususida) maqolasi viloyat gazetasida chop ettirildi. Ustoz ulug' shoirning tabarruk qadamlarini Buxoroyi sharifda ko'rishni istaganligidan shu yo'ldan borganligini navoiyshunos olim R.Vohidov ta'kidlaganlar. Buning ustiga O'zbekiston xalq shoiri Jamol Kamol va buxorolik shoir Toshpo'lat Ahmadlar ham shoirning Hirotdan Samarqandga safar qilayotib, Hazrati Bahovaddin Naqshbandiy xoki poyini ziyorat qilib o'tganligini inobatga olib, T.Qorayevning shu fikrini yoqlab chiqadilar.
Fandagi dalillar muhimligidan kelib chiqsak, A.Samarqandiy temuriylarning Samarqandga safari Kesh orqali bo'lganligiga dalil keltiradi [Samarqandiy, 1969, 149]. Adabiyotshunos olim E.Umarov ham shoirning Hirot-Samarqand karvon yo'li orqali borganligini tasdiqlovchi ma'lumotlarni keltirgan [Umarov, 1992, 67]. Shuni ham ta'kidlab o'tish lozimki, Alisher Navoiy Buxoroda bo'lish-bo'lmasligidan qat'i nazar, bu sharif shahar va uning allomalariga katta hurmat bilan qaraganini "Nasoyimul-muhabbat" asari yaqqol ko'rsatadi. Asarda Xoja Abduxoliq G'ijduvoniy, Xo'ja Orif Revgariy, Xoja Mahmud Anjir Fag'naviy, Xo'ja Ali Romitaniy, Sayyid Amir Kulol, Xoja Bahouddin Naqshbandiy, Xoja Muhammad Bobo Samosiy, Shayx Mahmud Buxoriy kabi o'nlab tariqat pirlari, so'fiylar haqida hurmat bilan fikr yuritgani namoyon bo'lgan.
"Majolis un- nafois"da ham buxorolik ijodkorlar haqida qimmatli ma'lumotlar berilganini ko'rish mumkin. Avvalgi majlisda shoir o'zi ko'rmagan oldingi ijodkorlar haqida ma'lumotlar keltirar ekan, Xoja Ismatulloni Movoraunnahr buzurgzodalaridan deb hisoblaydi. G'oyat xushta'blig', devoni mashhur, Xalil sulton (Temurning nabirasi) yaxshi qasida bitganligi haqida fikr yuritib,
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-283-286
O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o'rganish masalalari
bir g'azalidan matla' keltiradi:
8-fevral
Dil kabobest k - az u sho'r barangextaand, Va-z namakdoni Xalilash namake rextaand. (Tarjimasi: Yurak kabobdir, undan sho'r (g'avg'o) qo'zg'atganlar, chunki u yurakka Xalil (chin do'st demakdir) tuzdonidan tuz sepganlar). [ Navoiy, 1997, 16].
Hazrat Navoiy Xoja Ismatning Xalil Sulton she'riyati devoni ta'rifida rangin qasidasi haqida ma'lumot berib, uning matla'sini keltiradi: In bahri begaronki, jahonest dar barash, G'avvosi aqli kull nabard pay ba gavharaash. Tarjimasi: Bu bepoyon dengiz jahonlarni o'z ichiga olgandir. Ilohiy aql g'avvosi undan gavharni payqay olmaydi).
Shu bilan birga Xojaning qabri Buxoroda, o'z hujrasida ekanligini ham aytib o'tadi. Bundan tashqari Navoiy tazkirada Xoja Ismatulloning shogirdi Mavlono Xayoliy degan shoir haqida ham ma'lumot beradi. Uning g'azali matl'asini misol qilib ko'rsatadi, g'azalning ikkinchi baytini esa (yaxshi voqe' bo'libturkim) maqtaydi. O'zi xushxulq va xush tavr yigit o'lgan Xayoliyning qabri ham Buxoroda deb ko'rsatadi.
Tazkiranavis Buxoro va Hirotda tahsil olgan, shoir va adabiyotshunos Mavlono Sayfiy shaxsiyatiga, ijodiga yuqori baho beradi. O'qish davrida she'riyat bilan shug'ullanib, g'azal, masal janrlarida asarlar yaratgani, ijodidagi yangilik hunarmand va kosiblar hayotini o'z g'azallarining mavzusi qilib olganligida deb ko'rsatadi: "Va san'at va hirfa ahli uchun ko'p latofatlik nazm qilibtur va ul tariyqda muxtare'dur" deya uning chiroyli bir baytidan misol keltiradi. Sayfiyning 2ta devoni, "Risolai aruz", "Risolayi musiqiy" asarlari bo'lgan.
Sayfiy Buxoriy muammo va aruz ilmlarini chuqur bilgan, shu sohalarga doir zamondoshlari nazariga tushgan ilmiy risolalar yaratgan [Vohidov, 1994, 98]. Alisher Navoiy uning asarlariga yuqori baho berish bilan birga tabiatidagi ayrim nuqsonlarni ham qayd etib o'tadi.
Hazrat Navoiy uchinchi majlisda Mavlono Ayniy degan shoir haqida gapirar ekan, uning O'badan ekanligini (o'baliqdur) aytib o'tadi. Bizga ma'lumki, O'ba Buxoroga qarashli qishloqlardan biridir. Uning hofizligi, kitobatchilik bilan shug'ullanishi, "tab'i ham nazmlarda muloyim" ligini ta'kidlab, bir g'azalining matla'sini keltiradi:
Manam dur az mahi rui tu har shab to sahar giryon.
Surohivor dil pur xunu bar sar chashmi tar giryon [Navoiy, 1997,107]. Tarjimasi: Men oy yuzingdan yiroqda har kecha
DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-283-286
O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o'rganish masalalari
g
8-fevral
O'zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti DOI: 10.24412/2181-1385-2023-1-283-286
Volume 4 | Conference Proceedings 1 | 2023
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini
sahargacha yig'lab chiqaman. May idishi kabi qonga to'la dilim (ko'z yoshi bilan) nam ko'zim qarshisida yig'laydi.
Ko'rinadiki, Alisher Navoiy "Majolis un-nafois"da zukko tanqidchi sifatida tilga olib o'tgan buxorolik ijodkorlarning ijodi va shaxsiyatiga to'g'ri baho bergan, iste'dodini misollar orqali ko'rsata olgan. Bu esa buyuk ijodkorning adabiy jarayonga, ijodkorlar hayoti va ijodiga mas'uliyat bilan qaraganini ko'rsatadi.
REFERENCES
1. Алишер Навоий. (1997) Мукаммал асарлар туплами. 20 томлик. 13-том.Тошкент. "Фан".
2. Akhmedova Sh. N. PROGRESS OF PORTRAIT WRITING IN THE PERIOD OF GLOBALIZATION IN LITERARY STUDIES // Russia-Uzbekistan. International educational and socio-cultural technologies: vectors of development. - 2019. - S. 1214.
3. Вохидов, Р. (1994) Алишер Навоийнинг ижод мактаби.Бухоро.-Б. 98-112.
4. Nasima Saidburxonovna Qodirova,(2021) ."THE ANALYSIS OF IBRAHIM HAKKULOV IN NEW UZBEK LITERATURE", IEJRD - International Multidisciplinary Journal, vol. 6, no. TITFL, pp. 152-157, Apr. 2021.
5. Самаркандий , А.(1969) Матлаъи саъдайн ва мажмаи бахрайн. Тошкент. -Б .149-152.
6. Saidburhonovna K. N., Ne'matovna A. S. (1992) Style and skill: Critic's artistic ability //International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering. -Т. 8. - №. 9 S3. - С. 1245-1250.
7. Умаров, Э. (1992) Карвон йулида унинг излари // Китобда: Эзгулик - умр мазмуни. Валихужаев Б., Вохидов Р. Тошкент. "Фан".
8. Khudoykulova M.A. (2020) THE DEVELOPMENT OF THE CONTROVERSIAL ARTICLE GENRE IN THE 20 YEARS OF XX CENTURY //Scientific reports of Bukhara State University. - 2020. - Т. 4. - №. 1. - С. 231-237.
