CC BY
20RUSAD 8, 2022, 55-77
Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 03.06.2022 Kabul - Accepted: 15.06.2022 Yaym - Published: 30.06.2022 doi: 10.48068/rusad.1173266
"AK ALTIN"IN KARA KADERi: PAMUK VAKASI VE §EREF RE§iDOV'UN BA§INA GELENLER *
© Feruza SHOKIROVAa
Öz
£arlik Rusya'si Türkistan topraklanni iggal ettikten sonra, bölgedeki verimli topraklar pamuk yetigtirmede kullanilmaya baglandi. Pamuk ektirme siyaseti Sovyetler devrinde de devam etti. Özbekistan, Sovyetler memleketinin en büyük pamuk üretici cumhuriyetine dönügtürüldü. Pamuk, Sovyet ekonomisi ifin önemli bir hammadde halini aldi. Moskova'nin cumhuriyetlere dayattigi beg yillik planlamalarina göre cumhuriyet her yil öncekisinden daha fok pamuk yetigtirmeye tegvik edildi. Ancak, topraklarin verimliligini yitirmesi, hava gartlari gibi hususlar dikkate alinmadi. Pamuk üretimi devlet düzeyinde bir siyasi olay halini aldi. Sovyetler ifin pamuk stratejik bir hammadde olup, pamuk üreten cumhuriyetlerin altyapi geligimi pamuk yetigtirme planlarinin ne denli gerfeklegtigine bagliydi. Bazi yöneticiler ifin gerfekte pamugun ne kadar üretildiginden ziyade yüksek sayilarla dig dügmanlar, özellikle ABD kargisinda güflü görünmek daha önemli häle geldi. Yanlig yapilan planlamalar, yöneticilerin ne pahasina olursa olsun pamuktan yüksek hasat alma istekleri, Moskova ile ters dügmekten kafinma gibi etkenler sonraki yillarda Özbekistan ifin bazi felaketlere sebep oldu. Bunlardan biri, su kaynaklarinin yanlig kullanilmasi sonucu Aral Gölü'nün kurumasi, digeri "Pamuk igi" olarak bilinen yolsuzluk davalaridir. Aral Gölü'nün kurumasiyla ilgili ilk bagta bazi tedbirler dügünülse de sonradan ülkenin maddi yetersizligi sebebinden durduruldu. "Pamuk igi" olaylari esnasinda fok sayida yönetici hapis cezasi aldi. Regidov, ölümünden sonra pamukla ilgili tüm yolsuzluklarin bag müsebbibi olarak görüldü. "Pamuk igi"ni Sovyetler Birligi'nin fökmesi izledi. Özbekistan tarihinde pamugun önemli bir yer almasi hakkinda bazi aragtirmalar yapilmig olsa da pamugun cumhuriyet tarihine tesirleri hakkinda müstakil bir faligma bulunmamaktadir. Dolayisiyla, bu makalede Özbekistan ifin pamugun önemi, pamuk üretiminden dogan problemler, bunlara dair fözüm önerileri ile $eref Regidov dönemi ve sonrasinda bu husustaki geligmeler incelenecektir.
Anahtar kelimeler: Rusya, Özbekistan SSC, Pamuk igi, Aral Gölü Faciasi, $eref Regidov.
^ ^ ^
* Bu makale yazarin Doktora tezinden üretilmigtir.
a Doktora Ögrencisi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Aragtirmalari Enstitüsü, Tarih Anabilim Dali, Genel Türk Tarihi Bilim Dali, istanbul/Türkiye, [email protected]
BY-NC-ND
THE DARK FATE OF "WHITE GOLD": THE COTTON INCIDENT AND WHAT HAPPENED
TO SHARAF RASHIDOV
Abstract
After Tsarist Russia invaded the lands of Turkestan, the fertile lands in the region started to be used for cotton cultivation. The policy of cotton cultivation continued drastically in the Soviet era, and therefore, Uzbekistan was transformed into the largest cotton-producing republic in the Soviet Union. Cotton became an important raw material for the Soviet economy. According to the five-year plans that Moscow imposed on the republics, Uzbekistan was encouraged to grow more cotton each year than before. Cotton production became a statelevel political event. Cotton was a strategic raw material for the Soviets, and the infrastructure development of the cotton-producing republics depended on how well the cotton-growing plans were realized. For some rulers, it became more important to appear strong in high numbers against external enemies, especially the United States, rather than how much cotton was actually produced. However, issues such as the loss of fertility of the soils and weather conditions were not taken into account. Factors such as wrong planning, the desire of the rulers to get a higher harvest of cotton at any cost, and avoiding conflict with Moscow, caused big problems for Uzbekistan in the following years. One of them is the drying up of the Aral Sea as a result of the misuse of water resources, and the other is the corruption case known as the "Cotton Affair". Although some measures were initially considered regarding the drying up of the Aral Sea, they were later stopped due to the country's financial insufficiency. During the "Cotton Affair" events, many executives were imprisoned. After his death, Rashidov was seen as the major cause of all cotton-related corruption. The "Cotton Affair" was followed by the collapse of the Soviet Union. Although it is known that cotton has an important place in the history of Uzbekistan, there is no independent study about its effects on the history of the republic. Therefore, this article will study the importance of cotton for Uzbekistan, the problems arising from cotton production, solution proposals for them, and the development of this issue during and after the period of Sharaf Rashidov.
Keywords: Russia, Uzbekistan SSR, Cotton Affair, Aral Sea Disaster, Sharaf Rashidov.
ТЕМНАЯ СУДЬБА «БЕЛОГО ЗОЛОТА»: ХЛОПКОВОЕ ДЕЛО И ЧТО СЛУЧИЛОСЬ С
ШАРАФОМ РАШИДОВЫМ
Аннотация
о
^ После захвата царской Россиеи туркестанских земель, плодородные почвы этого ^ региона стали использоваться для выращивания хлопка. Практика выращивания а ™ ^т хлопка продолжалась и в советское время, тем самым превращая Узбекистан в " ™ лл крупнейшую хлопкопроизводящую советскую республику Союза. Хлопок стал важным
■-) v ^
oi га ©
|56|
сырьем для советской экономики. Согласно пятилетним планам, распределяемым для республик Москвой, Узбекистану предлагалось ежегодно увеличивать выращиване хлопка. Однако, этими планами не учитывались такие вопросы, как потеря плодородия почв и погодные условия региона. Производство хлопка превратилось в политический квазиинстинкт государственного уровня. Хлопок был стратегическим сырьем для Советского Союза. От реализации хлопкового плана зависело развитие инфраструктуры хлопкопроизводящих республик. Советским руководителям было
важнее казаться сильными в глазах руководителей развитых стран мира, особенно Соединенных Штатов, а не то, сколько хлопка было фактически произведено промышленностью. Неправильное управление отраслью, стремление правителей любой ценой получить более высокий урожай хлопка и нежелание конфликтов с Москвой, создали большие проблемы для Узбекистана в последующие годы. Одна из них — высыхание Аральского моря в результате нерационального использования водных ресурсов, а другая — случаи расцвета коррупции, известные как «Хлопковое дело». Хотя первоначально руководством рассматривались некоторые меры в связи с высыханием Аральского моря, позже они были остановлены из-за нехватки финансов в стране. Во время расследований по «Хлопковому делу» многие руководители получили тюремные сроки. После смерти первый секретарь компартии Узбекистана Ш. Рашидов стал считаться главной причиной всей коррупции в регионе, связанной с производством хлопка. За «Хлопковым делом» последовал распад Советского Союза. Хотя известно, что хлопок занимает важное место в истории Узбекистана, независимого исследования о его влиянии на историю республики не проводилось. Данная статья рассмотрит значение хлопка для Узбекистана, проблемы, возникшие при производстве хлопка, предложения по их решению и развитие этого вопроса в период правления в республике Шарафа Рашидова и после его смерти. Ключевые слова: Россия, Узбекская ССР, Хлопковое дело, Аральская катастрофа, Шараф Рашидов.
Ж Ж Ж
Giri?
Sovyetler ВМ^^еЫ 15 ситЛипуейеп Ып о1ап бzbekistan 88С'шп tarihí ge1i§;imim, о1и?ит уШап (1918-1929], baskl уШап (1930-1940], Бауа? уШап (19411945), Бауа^ап sonra уага1аг1 sarma уШап (1946-1958], Re§idov dбnemi (1959-1983] уе sonrasl (1984-1991] о1агак dбnemlere ауп1аЫНг. Шкеу1 24 у11 Ьоуипса yбneten Re§idov'un1 admm veri1digi dбnem, ратик1а а1ака11 tartl§ma1ar1a уе vefatmdan sonra da опип adlyla бzde§1e§ti. бzbekistan'm kaderinde ауп bir yere sahip о1ап ратик, Ьб^еуе Ruslarm adlm atmaslyla yaygln1a§tl. ^айЖ dбneminde bбlge topraklarmm бпетН bir klsml ратик уей^^теуе tahsis edildi; Sovyet dбneminde еп £ок ратик yeti§tiren bir cumhuriyet ha1ini aldl.
Копиу1а а1ака11 yazllanlara bakl1dlglnda, Ьи mesele bйtйnйyle е1е а1ттати§ olsa da йlkenin уарау о1атк ратик уей^^теуе mecbur blrakllmasl hakkmda birtaklm ^
bilgilerin verildigi gбrйlйr. бrnegin, "бzbekistan На1к1ап Tarihi (1993]" kitabmda, ^айЖ ^
Rusya'smm Tйrkistan'a gelmesinden sonra бпйпе koydugu бпетН vazife olarak bбlgeyi Я ^
" ° 03
ратик йгейт sahasma dбnй§tйrmek o1dugu, I. Dйnya Sava§l бncesi бzbekistan'm § га-©
1 Re5idov (1917-1983], уок8и1 Ь1Г ^ЬД ailesinde dogdu. ^сиИи^и Sovyetlerin о1и5ит devrine denk geldi, kendisi de dev1etin ge1i5im sйred ifinde bйyйdй. Cizzah Pedagoji Mes1ek Оки1и ve Semerkant Dev1et Universitesi'ndeki tahsi1i sonraslnda ^ капуепш бnce бgretmen ve muhabir1ik1e ba5layan Re5idov, 1959'da
бzbekistan SSC Komйnist Partisi'nin В1Г1ПС1 Sekreter1igine kadar yйkse1di. Шкеу1 уб^Ш^ 24 у11 devamlnda
depremden viraneye dбnй5en Та^кеЩ^т к^а sйrede onarl1masl, ЬШт ve ^Ш^п ge1i5mesi, Ьа^кеЩЛе metro т^а edi1mesi, insan1arln уа^ат 5art1arlnln iyi1e§tiri1mesi gibi бnem1i i§1ere бnayak o1du. ВишиЫа bir1ikte Re5idov dбnemi nepotizm ve т^е^Ш^т dev1et dйzeyinde yayl1masl Не de akl11arda ka1dl.
Rusya'daki pamuk ihtiyacinin yarisi kadarini temin ettigi söylenir.2 Buna benzer bilgiler Özbekistan'da negredilen Vatan Tarihi (2016] adli eserde de mevcuttur.3
"Özbekistan Tarihinden Universal Kollanma (2019)" kitabinda verilen bir bilgiye göre £arlik Rusya'sinin Türkistan'daki toprak siyaseti, pamuk üretiminin dayatilmasi, pamukla ilgili tefeciligin artmasi 19. yüzyilin sonlarinda bölgede görülen ayaklanmalara sebep olmugtur.4 Ayni eserde Sovyetlerin bölgedeki reformlari hakkinda söz edilirken Özbekistan hududunda hususi toprak sahipligi yok edilerek insanlardan alinan topraklarin kolektif kullanmaya gefig süreci detayli bir gekilde anlatilmaktadir.5 Kitabin devaminda Aral gölünün kurumasi ve Pamuk igi olayinin anlatimlari da yer almaktadir.6 Özbekistan'daki pamuk siyaseti bagta olmak üzere bazi bagka konularda da muhalif fikirler 1942-1975 yillari arasinda Avrupa'da fikan "Milli Türkistan" Türkistanli muhacirlerin dergisinde yer almigtir. Taninmig aragtirmaci ve yazarlardan Veli Kayum Han, Baymirza Hayit ve Bulakbagi, Ruslarin Türkistan topraklarinda uyguladiklari fogu girigimi tenkit etmiglerdir. Özellikle Baymirza Hayit yaptigi akademik aragtirmalari bu konuyu ele almigtir.7 Nurgül Uzunel'in "Milli Türkistan" dergisi hakkindaki faligmasinda da8 pamuk siyasetine deginilmigtir.
Pamukla ilgili olaylarin anlatimi daha fok Regidov dönemi ve sonrasini ele alan aragtirmacilarin eserlerinde yer almaktadir. Böyle olmasinin degigik sebepleri bulunmaktadir. Regidov, Sovyet dönemi Özbekistan'ini en uzun süre yöneten bir siyasetfiydi. Uzun yillar Özbekistan SSC Birinci Sekreterligi görevini yürüten Regidov, cumhuriyette pamukfulugun geligmesi, föl ve bozkirlarin pamuk ekimine elverigli topraklar haline getirilmesi, sulama kanallari yapilmasina en fok emegi gefen yönetici olmugtu. Tam da onun yönetimi yillarinda Moskova'nin pamuga olan agiri taleplerini yerine getirmek ifin abartarak yazmalar ve yolsuzluklar ortaya fikti. Onun ölümünden sonra Özbekistan'da gösterigli cezalandirmalar gerfeklegti. Özbekistan'daki tüm bu sürefleri inceleyen italyan Siyasi Tarih aragtirmacisi Riccardo Mario Gucciolla, bulgularini "The Crisis of Soviet Power in Central Asia: The Uzbek Cotton Affair (1975-1995]"9 adli eserinde ayrintili bir gekilde anlatmigtir. Aragtirmacinin bu konuda birkaf makalesi de bulunmaktadir.
Adeeb Khalid, "Central Asia (2021)" adli kitabinda Orta Asya ve bu topraklarda pamuk ektirme siyasetini de ele almig, özellikle Sovyetler döneminde pamuk siyasetinin ne anlama geldigine dikkat fekmigtir. Ona göre Sovyetler Birliginin Orta Asya'daki pamuk
2 siyasetinin sonucu olarak, Sovyet döneminin sonuna gelindiginde Özbekistan'in kendisi
z u
Q <~-> Z _
< o ^ ..
P 1X1 2 Ahmadali Askarov, Özbekistan Halklari Tarihi (Tagkent: Fan negriyati, 1993], 155.
oi co- © 3 k. Usmanov, Vatan Tarihi (Tagkent: §ark negriyati, 2016], 186-193.
|58| 4 D. Orakov & A. §arapov, Özbekistan Tarihinden Universal Kollanma (Tagkent: Akademnagr, 2019], 246.
5 Orakov & §arapov, Özbekistan Tarihinden, 336-339.
6 Orakov & §arapov, Özbekistan Tarihinden, 373-376.
7 Baymirza Hayit'in aragtirma eserlerinin bazilari: Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi (Ankara: 1995]; Sovyet Rusya Emperyalizmi ve Türk Dünyasi (Ankara: 1975]; B. Hayit'in Milli Türkistan'da yazdigi makaleler, Timur Kocaoglu'nun yayimladigi Milli Türkistan HürriyetDavasi (Ankara: 2004] adli eserde derlenmigtir.
8 Nurgül Uzunel, Milli Türkistan: Türkistanli Muhacirlerin Avrupa'daki Dergisi 1942-1975 (istanbul: Ayaz Tahir Türkistan idil Ural Vakfi, 2016], 58-60.
9 Riccardo Mario Gucciolla, "The Crisis of Soviet Power in Central Asia: the Uzbek Cotton Affair (1975-1995]" (Yayinlanmamig Doktora Tezi, Lucca IMT School for Advanced Studies, 2017], 165.
tüm ABD'deki pamuk üretiminden fazla pamuk üretmekteydi.10
Görüldügü üzere, Özbekistan'da pamuk üretiminin getirdigi sonuflari inceleyen müstakil bir fali^ma bulunmamaktadir. Bu husustaki yakla^imlar cumhuriyetin genel tarihini ele alirken süreflerin birbirine baglamaksizin dile getirilmektedir. Dolayisiyla, bu fali^mada Özbekistan tarihinde ya^anan önemli olaylar pamuk üretimine bagli halde degerlendirilecek, bir hammaddeye bagli kalmanin nasil bir sonuflar getirebilecegi incelenecektir.
1) Özbekistan'in Pamuk Yeti^tirme Bölgesine Dönü^türülmesi
Pamugun Özbekistan ekonomisinde ayri bir yere sahip olmasinin yani sira ülke tarihinde de önemli bir yeri vardir. Verimli topraklara sahip olan bölge, pamuk üretici devletler arasinda en kuzey yerle^imine sahiptir. Dogasinin pamuk yeti^tirmeye pek de uygun olmamasi ile birlikte bu ürün, Ruslarin bölgeye gelmesi ile buralarda daha geni§ bir alani kaplamaya ba^ladi. 19. yüzyilin ikinci yarisi Türkistan topraklarinda hareketli gefti. £arlik Rusya'si Kuzey Kafkasya'yi i§gal ettikten sonra Türkistan topraklarina yöneldi. 1864'te £imkent, 1865 yilinda Ta^kent'in alinmasi ile ba^layan i§gal süreci 1884'te Merv §ehrinin alinmasi ile son buldu. Ele gefirilen topraklarda Türkistan Genel Valiligi kuruldu. Buhara ve Hive hanliklari £arlik Rusya'sinin vasali olarak varligini devam ettirdi.
£arlik Rusya'si bölgeye geldikten sonra burada bir dizi degi^iklikler gerfekle^tirdi. Idari bakimdan yapilan düzenlemelerin yani sira bölgeye demir yollari in§a edildi, ülke Bati teknolojisi ile tani^ti, posta ve telgraf sistemi kuruldu, Rus okullari afildi ve Rus basini faaliyet yürütmeye ba^ladi.11 Bu geli^melerin yaninda ülkede pamuk ekme siyaseti uygulandi.
Türkistan topraklarinda daha önce de belli bir oranda pamuk yeti^tiriliyordu. Fakat 19. yüzyil sonunda bölgede pamuk üretimi ile ilgili yapilan bazi hareketler burada adeta bir pamuk hummasina sebep oldu. $öyle ki, Rusya o dönemlerde pamuga olan ihtiyacini Amerika, Brezilya, Misir ve Hindistan gibi ülkelerden temin ediyordu. Bunun ifin önemli ölfüde dövize gereksinim duyulmaktaydi. Türkistan topraklari Rusya'nin eline gefince burada üretilen pamuk ile devletin ihtiyaflarinin kar^ilanmasi amaflandi. Fakat Türkistan pamugu diger ülkelerdeki pamuklar gibi kaliteli degildi; ondan yapilan kuma§ kalin ve kullani^sizdi. Türkistan'in pamuk diyarina dönü^türülmesinde Nikola Rayevski'nin (1839-1876] önemi büyüktür. Asilzade asker ailesinden gelen Rayevski, kendisi de askerligin yani sira ziraata da ilgi duyuyordu. Kirim'da üst sinif pamuk yeti^tirme hobisi 0
ile me^gul olmu^tu; ürünleri 1864'te Rusya Tarim Fuarinda sergilenmi^ti.12 a
Kirim topraklari daha ziyade üzümcülük ifin kullanildigindan, Rayevski ifin ^ z
Türkistan topraklari olaganüstü bir ke^ifti. 1871'de bizzat kendisi Ta^kent'e gelerek g 8 03
Amerika pamugunu Türkistan topraklarina uygun hale getirme isleriyle ugrasti. Ayni yil 02 ra ®
1591
Semerkant'taki büyük bir alana Amerika pamugu ekildi. Güzel bir netice alininca bölgede 1 1
10 Adeeb Khalid, Central Asia; a New History from the Imperial Conquest to Present (Princeton: Princeton University Press, 2021], 258.
11 Ahmet Kanlidere, "Idil-Ural ve Orta Asya'da Kültürel ve Toplumsal Dönüjüm (1800-1991]", Ötüken'den Kirim'a Türk Dünyasi Kültür Tarihi, ed. A. Kanlidere & 1. Kemaloglu (Istanbul: Ötüken Nejriyat, 2020], 473-474.
12 ilga Mehti, "Hlopok, Lyudi, Voyni", Hronika Turkmenistana (2016], erijim 31.08.2022, https://www.hronikatm.com/2016/12/hlopok-lyudi-voynyi/.
Rayevski'nin Amerika pamuguna ilgi fogaldi. 1875'te Tajkent'te yerli ziraatfilardan Molla Yolfi Toyfiboyev, Rayevski pamugunu tarlasina ekti. 1878'e gelindiginde bu tur pamuk Andican, Nemengan, Kokand ve Margilan gibi Fergana Vadisi tarlalarinda yetijtirilmekteydi.13
Rus hukumeti genel olarak Amerika'ya olan pamuk bagimliligindan kurtulmak ifin Turkistan topraklarini pamuk uretimi ifin kullanmaya bajladi. Bu amafla Avrupa'dan kredi saglandi. Fergana Vadisinin onemli bir kismi pamuk ekimine ayrildi. 20. yuzyilin bajlarinda Fergana topraklarinin yarisindan fazlasinda pamuk ekildi, bolge ijfilerinin yarisina yakini pamuk uretimi ile mejgul oldu. Pamuk ekiminin gelijmesi ulkede tahil uretimini azaltti. Bunun sonucunda ulke bugday ve arpayi Rusya'dan almaya mecbur kaldi. £arlik Rusya'sinin 1917'de bir devrim sonrasi yikilmasinin ardindan ulkede aflik felaketi baj gosterdi. Bununla yetinmeyip, tahil karaborsacilari bu durumdan faydalanarak servet fogalttilar. Pamuk fiyati ucuzlarken diger yiyecekler pahalandi.14
20. yuzyilin birinci yarisinda Rusya'da yajanan siyasi olaylarin tesiri Turkistan topraklarinda da yanki buldu. 1917 ihtilali sonrasi yonetime gefen Boljevikler Turkistan'da da yonetim kurma fabalarini sergilemekteydiler. Ihtilalden hemen sonra Tajkent'i ele gefiren Boljevikler 1918 yilinin ilkbaharinda Sovyet Rusya Federasyonu'na giren Turkistan Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni olujturdular. Hive ve Buhara'da devam eden hanliklar 1920'ye gelince Boljevikler ve Ceditfi genflerin ij birligi ile yok edildi ve yerlerine once Harezm ve Buhara Halk Cumhuriyetleri kuruldu. 1924'te bu iki cumhuriyet kisa bir sure Sovyet Sosyalist cumhuriyeti statusunu aldiktan sonra Turkistan OSC ile birlikte Ozbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine dahil edildi. 15
Yeni cumhuriyetlerin olujumu yerli halklari fazlasiyla etkiledi. Sovyetler degijik bolgelerde hukumet tejkil ettikten hemen sonra hizli ve taviz vermeyecek bir jekilde siyasi, sosyal, ekonomik ve kulturel donujum projelerine bajladilar. 13 §ubat 1925'te Buhara'da olan Ozbekistan SSC 1. Kuruluj Kurultayinda konujan Mikail Kalinin,16 yeni cumhuriyetler kuruldugunu ilan ettikten sonra, Ozbekistan Komunist Partisi'nin kurulmasi teklifini verdi. Bu kurultayda bundan sonraki 66 yil boyunca Ozbekistan'in siyasi hayatinda en etkili olan olujum (Ozbekistan Komunist Partisi] tejkil edildi.17 Bundan boyle ulkede olacak herhangi onemli olay parti onayi ve katilimi olmadan gerfeklejemezdi. Memlekette tum sahalardaki yonetim parti eline gefti.
Ozbekistan, Sovyetler Birligi Cumhuriyetlerinden birine donujtugu yillardan 2 itibaren ulkede gerfeklejtirilen fejitli reformlarin belki de halki en fok etkileyeni toprak O reformu oldu. Bilindigi uzere, Ozbekistan'da o yillarda yajayan halkin buyuk bir kismi
Q rg Z
< g tarim ve hayvancilikla ugrajmaktaydi. 2 Aralik 1925 tarihli Ozbekistan Komunist Partisi
§ cd© Merkezi Icra Komitesi'nin "Suyu Millilejtirme" ve "Toprak ve Su Islahati Hakkinda" diye
|60| adlandirilan iki karari ile varlikli toprak sahiplerinin topraklarina, hayvanlarina ve toprak
13 Usmanov, Vatan Tarihi, 189.
14 Zeki Velidi Togan, Bugunku Turkili (Turkistan) ve Yakin Tarihi (Istanbul: Enderun, 1981], 278.
15 K. A. Zufarov, Uzbekskaya Sovetskaya Sotsialistifeskaya Respublika (Tajkent: Ozbek Sovyet Ansiklopedisi Nejriyati], 92-105.
16 Mikail Kalinin (1875-1946], §ubat ve Ekim Ihtilalleri katilimcisi. SSCB Yuksek Prezidyum reisi.
17 Abdulla §aropov, Ozbekistan Tarihinden Universal Kullanma (Tajkent: Akademnajr, 2019], 334.
aletlerine el konuldu. 1929 yilina kadar Özbekistan'in tüm vilayetlerinde islahat neticesinde 5000'den fazla toprak sahibinin mallari devlete gefirildi. Islahat, sadece zengin olan toprak sahiplerini degil, ortadan daha iyi halde olanlari da etkiledi. Bunun gibi 23 binden fazla insanin topragi elinden alinarak, sahiplerinin fogu sürgüne gönderildi. Reformlara kargi fikanlar hapis ve idam cezasina mahküm edildi. Ele gefirilen topraklar Sovyet usulü tarim kooperatifleri olan Kolhoz ve Sovhozlara dönügtürüldü.18
Topraklar tek bir yönetim altinda toplandiktan sonra onlardan olabildigince faydalanmak, forak topraklari da tarima elverigli hale getirmek ifin sulama sahasinda da reformlara ihtiyaf duyulmaktaydi. Bu ihtiyaci gidermek ifin ülkede kanallar kazilmaya bagladi. Bunlardan en meghuru 1940'da 160 bin kiginin katilimi ile kirk beg günde tamamlanan Büyük Fergana Kanali'dir.19 Sovyetler döneminde Özbekistan'da kurulan 17 kanalin umumi uzunlugu 156 bin km'yi tegkil etmekteydi. Bir yil devaminda Aral Gölü havzasina koyulacak suyun %50'si kanallar vasitasiyla sulama ifin kullanilmaktaydi.20
Kugkusuz, Sovyet Özbekistan'inin en geligmig ekonomik alani tarim oldu. £arlik Rusya'sinin Özbekistan'i pamuk ülkesi olarak kullanma siyaseti Sovyetlerde de devam etti. Belirtmek gerekir ki pamuk üretimi fok zahmetli bir igtir. £ok miktarda enerji, dogal ve insan kaynagina ihtiyaf duyulan, yilin hemen-hemen her ayinda ugragilan bu üretim özellikle hava gartlarina bagli olarak hasat zamaninda fok farkli sonuflar gösterebilmektedir.
Pamuk SSCB ifin stratejik anlam tagiyan bir hammadde idi. Ülkenin ekonomik bagimsizligi birfok bakimdan pamuga dayaniyordu. Pamuk yetigtirmek ayni zamanda siyasi bir mesele olarak görüldü. Pamuk hakkinda olumsuz fikir beyan etmek, tenkit etmek devlet tarafindan cezalandirilirdi. Cumhuriyette pamuk propagandasi yapilir, pamuk "Ak Altin"a benzetilir, pamuk deseni milli desen olarak görülürdü. Cumhuriyet armasinda da pamuk resmi olmasi bunun önemine igaret ediyordu.
2) Re^idov Devrinde Pamuk Üretimi
£arlik döneminde ve Sovyet yönetiminin kirk yili boyunca pamuk siyasetinden söz ettik. Artik, Regidov döneminde pamuk ekimi ve hasilati meselesinin ne gibi sorunlara yol aftigi konusuna gelebiliriz. Özbekistan Sovyet Cumhuriyetindeki pamukla ilgili önemli bazi geligmeler §eref Regidov'un 24 yillik yönetim yillarinin baglarinda olugmaya baglayip, ölümünden sonra zirveye fikti. Regidov'un Birinci Sekreterlik21 yillarinda (1959-1983] pamukfuluk ifin cumhuriyetteki tarim arazisinin üfte ikisi 0
.
kullanilmaktaydi. Dünyanin en kuzeyinde yer alan pamuk üreticisi olan Özbekistan'da pek a
de elverigli sayilmayan doga gartlarina ragmen yüksek hasat elde ediliyordu. Bunun ifin 2 -
genig fapta sulama igleri, boz topraklari tarima verimli hale getirmek ifin faligmalar, yeni ° « pamuk türleri üretimi, toprak islahi gibi birfok igler yapiliyordu.22 02 ^ ®
18 Çaropov, Özbekistan Tarihimdem Universal Kullanma, 336.
19 Asil ismi, Osman Yusupov Adindaki Büyük Fergana Kanali. 162 km uzunlugundaki bu kanala, dönemin Özbekistan KP Birinci Sekreteri olan ve bu giriçime öncülük eden Osman Yusupov'un adi verilmiçti.
20 Zufarov, Uzbekskaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika, 39.
21 Cumhuriyet Parti Birinci Sekreterligi, Sovyet cumhuriyetlerindeki en üst yönetim makamiydi.
22 Zufarov, Uzbekskaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika, 202.
Sovyetler Birligi ekonomisinin gelijmesi ifin 1928 yilindan itibaren bej yillik planlamalar yapilmaya bajlamijti. Bu planlamalara dayanarak cumhuriyetin pamuk üretim yükümlülügü her yil daha da artiriliyordu. Bu durum tarima elverijli olmayan topraklardan da faydalanilmasi zorunlulugunu ortaya fikardi. Neticede Özbekistan'in 50k kismini tejkil eden föllere de su kanallari getirildi. Su ihtiyacinin giderilmesi ifin £arvak, Kattakurgan, Tuyatortar gibi birkaf baraj kuruldu. Mirzaföl, Karji, Cizzah, Makrid gibi yerlerin topraklari tarima elverijli hale getirildi. Yeni jehir ve köyler ortaya fikti, insanlara ij olanagi saglandi.23
Pamuk üretiminde fok sayida el emeginden faydalanilirdi. Özellikle hasat zamaninda tüm cumhuriyette pamuk üretimi ifin seferberlik ilan edilirdi. Sadece fiftfi ve köy ahalisi degil, jehir halki da pamuk toplamaya gönderilirdi. Okul ve üniversiteler tatil edilip ögrenciler uzaklardaki pamuk tarlalarina götürülür, pamuk toplama plani hedefine ulajana kadar orada falijtirilirdi. Bazi yillarda ögrencilerin birkaf ay tarlalarda kaldigi olurdu.24 Hava jartlarinin uygun olmadigi dönemlerde, kar ve yagmurlarin altinda bile pamuk toplatilirdi.
Hava jartlarindan dolayi pamuk planinin gerfeklejtirilmemesi durumunda ilk bajta cumhuriyetin üst yönetimindekiler Moskova tarafindan cezalandirilirdi. Örnegin, Rejidov'dan önce Özbekistan Birinci Sekreteri olan Nurettin Muhitdinov'un25 hatiralarinda 1951 yilinda pamuk planinin sadece %87,1 gerfeklejtirildigi ifin önce uyarma, sonra disiplin cezasi uygulandigi söylenir.26 Plani gerfeklejtirememenin en büyük cezasi da fiftfiye olurdu: onca emegine ragmen fiftfiler pamuk ifin o yilki ekstra ödenekten mahrum birakilirlardi. Pamugun fiyati ise fok düjüktü. 1 kg pamuk ifin 5 tiyin27 verilirdi. Bu bir bardak suyun fiyatiydi. 1 ton pamugun Pazar fiyati 2700 ruble oldugu halde fiftfiye 810 ruble verilirdi.28
£eyrek asirlik yönetimi boyunca, tabii olarak, Rejidov da olumsuz hava jartlari yüzünden häsilat planinin gerfeklejtirememe durumlariyla yüz yüze gelmijtir. Böyle bir durumda Rejidov'un kendi girijimi ile durum hakkinda haberler merkezi basinda fikarilirdi.29 Cumhuriyet yöneticisinin böyle olumsuz bir durumda bile devlet yöneticisi olan Genel Sekretere dogrudan vaziyeti anlatmak yerine haber kanallarini tercih etmesi ilginftir. Belki de özelde yapilan bildirimin kaniti olarak durumun basinda da yansitilmasini istemijtir.
23 B. O. Törayev, "§arof Rajidov Özbek Halqi Milliy Himoyafisi, Özbekistonda Millatlararo Munosabatlar Barqarorligi Asoschisi," $arof Ra^idov-Buyuk Davlat va Jamoat Arbobi (Atoqli Davlat Arbobi, Yozuvchi $arof Rajidov Tavalludining 100yilligiga Bagi^langan Ilmiy va Madaniy-Ma'rifiy Anjuman Materiallari), 74-75.
24 Irismat Abduxoliqov, Men Bilgan $arof Aka (Tajkent: Akademnashr, 2018), 54.
25 Nuriddin Muhitdinov (1917-2008), Tajkent'in Aklan mahallesinde dogdu. Babasi muhtardi. 1939-1946 yillarinda Sovyet ordusunda görev aldi. Stalingrad muharebesine katildi. 1955-57yillari arasinda ÖSSC Parti Birinci Sekreteri görevinde bulundu. 1957-1961'de KP Merkezi Komitesinin Sekreteri görevini üstlendi. 1968-1976'de SSCB'nin Suriye'deki elfisi oldu. 1986'da Tajkent'e döndü. 1989'e kadar Bakanlar Kurulu Danijmani olarak faaliyetini devam ettirdi. Nurettin Muhitdinov, Gody Provedennye v Kremle (Tajkent, 1994), 3.
26 G. Rejidova & D. Komilov, $arof Rajidov: Inson-Davr Közgusida va Davr-Inson Taqdirida (Tajkent: Tasvir, 2017), 275.
27 Sovyetler dönemi en küfük para dilimi olan kopeykanin Özbekfe söyleniji (Türkfedeki "kuruj" gibi), 100 kopeyka 1 rubleye denk geliyordu.
28 Mamadaliev, "§arof Rajidovning Rahbarlik Faoliyati: Miflar va Reallik," 70-71.
29 Abduxoliqov, Men Bilgan $arof Aka, 49-53.
Ayni hal ilkbahar döneminde yagmurlardan dolayi pamuk ekiminin zorlagtigi ve fok miktarda tohumun yüksek nem sebebiyle fürümesinden dolayi tekrardan dikildigi zaman da gerfeklegmigti. "Vremya" programinda30 yayinlanan haberin sonrasinda Brejnev, Regidov'u arayip dogal afeti gidermek ifin Özbekistan'a merkezi bütfeden para ayrildigini söylemig, fakat buna ragmen o yilki plani gerfeklegtirmesi gart oldugunu tembihlemigtir.31
3) Kontrolsüz Sulamanin Getirdigi £evresel Sorun
Pamuk yetigtirmek ifin fok su gerekir. Özbekistan'in su kaynaklari kisitlidir. Cumhuriyet hududundan iki büyük nehir; Sirderya ve Amuderya gefer. Bu iki nehir yakinlara kadar Özbekistan ve Kazakistan'in bölügtügü dünyanin dördüncü en büyük gölü olan Aral'a dökülürdü. Cumhuriyetteki su kaynaklarinin agiri düzeyde kullanimi bugünlerde büyük fevresel sorun olan Aral'in kurumasina sebep oldu. Peki, Regidov bu durumdan haberdar miydi?
Yaklagan su krizi hakkinda 70'li yillardan itibaren konugulmaya baglanmigti. Buna ragmen su yetersizligi Moskova'nin pamuk planlarini azaltmiyordu. Tam o siralarda Aral'i kurtarma projeleri olugturulmaya baglandi. Bu projeler tabii ki tarimda kullanilan iki nehrin suyunu daha az kullanmayi degil, Aral mintikasinda dig kaynaklar yardiminda su kaynaklarini fogaltmayi amaflamaktaydi.
Projelerin en popüleri olan Sibirya nehirlerinden su getirme projesini Regidov'un bizzat kendisi komgu Kazakistan SSC Birinci Sekreteri Dinmuhammed Kunaev'i de dahil ederek Moskova'ya sunmugtu.32 Proje, Sibirya'nin irtig ve Dvina nehirlerinin bir kismini Kazakistan ve Özbekistan topraklari üzerinden Aral'a yönlendirmeyi amafliyordu. Bu iki nehir özellikle ilkbahar döneminde fok sayida sellere sebep oluyor, bunun neticesinde batakliklar oluguyordu. Proje gerfeklegirse sadece irtig'in Aral'a kadar gelecek olan akiginin 1500 km mesafesi Rusya Federasyonu'nun Kurgan, Orenburg ve Omsk bölgelerinden gefecek, 1000 km'si de Kazakistan'dan gefecekti. Bu durum bu bölgelerin ekonomik durumunu da iyilegtirecekti.33
Sibirya'dan su getirme projesi Regidov'un yönetiminin son yillarinda girigtigi ig oldu. Bu projenin gerfeklegmesi Özbekistan ifin yeni topraklarin tarim ifin kullanilmasi, hizli demografik yükselig gösteren cumhuriyette igsizligi önlemek ve merkezden gitgide azalan yatirimi elde etmek anlamina gelecekti. Ilk bagta projenin yanlisi fogaldi. Projeyi Komünist Parti Merkez Komitesi (bundan sonra KP MK olarak gefecektir] Tarim Bölümü .
onayladi. Proje 1976-1981 beg yillik plana alindi. Komünist Partisinin 25. Kurulunda a
projenin gerfeklegtirmeye girigme karari alindi.34 2 -
DA22 -
Merkez onayinin akabinde Özbekistan da dahil olmak üzere Sovyetlerde 26 proje g 8 « enstitüsü kuruldu. Enstitü faliganlari 14 yil devaminda durumu iyi ve kötü yanlariyla 02 ra ® ögrenme, hesaplama ve kiyaslama igleriyle ugragtilar. Proje hazirliklari bitme agamasina |631
30 Vremya Merkezi TV Haber Programi.
31 Abduxoliqov, Men Bilgan $arof Aka, 55-59.
32 Regidova & Komilov, $arof Rapidov, 218.
33 Regidova & Komilov, $arof Rapidov, 221.
34 Regidova & Komilov, $arof Rapidov, 218-219.
gelip kazinacak kanalin toprak ijleri bajlatildigi siralarda böyle bir girijim ifin Sovyetlerin maddi durumunun yetersiz oldugu ortaya fikti. Rejidov'un ölümünden sonra 14 Agustos 1986 yilinda KP MK Siyasi Bürosu'nun toplantisinda projeyi durdurma karari alindi.35
Bugüne kadar Aral havzasi 68.900 kilometrekareden 8300 kilometrekareye kadar azaldi (1960 ve 2007 verilerine göre]. Suyun tuzluluk oraninin 10 kat artmasi neticesinde fok sayida hayvan ve bitki yok oldu. Mintikada iklim degi^ikligi, anne ve focuk ölüm oraninin artmasi, ijsizlik gibi sorunlar ortaya fikti.
4) Rejidov'un Yönetim Yillarindaki Yolsuzluklarin Afiga £iki$i
Pamuk üretimi, getirdigi fevresel sorunlarin yani sira cumhuriyetin sosyal ve siyasi hayatini etkisi altina birakan olaylara da sebep oldu. 1983 yili Rejidov'un yönetim hayatinda en sikintili yil oldu. O yil Özbekistan'daki yolsuzluklar hakkinda binlerce mektuplar Merkezi istihbarat Komitesine ulajmijti. Ocak ayinda Rejidov, SSCB'yi 18 yil yöneten Brejnev'in36 ölümünden sonra devlet yönetimine yeni gelen Andropov37 ile Moskova'da görüjtü. Görüjmede Rejidov'un sonraki yöneticilik durumunun toplantilarin birinde görülecegi ile tehdit ettigi söylenir.38 Bunu Andropov'un Rejidov'a kendi istegi ile istifa etme teklifi olarak degerlendirebiliriz. Rejidov bu teklifi kabul etmemij, cumhuriyetin yönetiminde kalmijtir.
istifa teklifi geri fevirilince jubat ayinda KP MK Siyasi Büro toplantisinda Özbekistan'da pamukfuluktaki yolsuzluklari incelemek hakkinda karar alindi ve SSCB Baj Savciligina sorujturma komisyonu düzenleme görevi verildi. Ayni yil Nisan ayinda Merkezden gönderilen müfettijler Telman Gdlyan39 ve Nikolay ivanov40 bajkanligindaki komisyon cumhuriyette falijmaya bajladi.41 27 Nisan'da Buhara Vilayet Sosyalist Mülkiyet Hirsizligiyla Mücadele Departmani (OBHSS] bajkani rüjvet alirken gözaltina alindi.42 Bu olay Rejidov ve cumhuriyetin bajina yaklajan kara bulutlarin habercisiydi.
1983 yili temmuz ayinda Moskova'da gerfeklejen Genel Kurul'da Rejidov, Özbekistanlilarin bu yil partinin cumhuriyetin önüne koyan tüm vazifeleri gerfeklejtirecegini söyledi. Rejidov'un konujmasindan sonra kürsüye fikan Andropov, ülkede devlet mülkünün kötüye kullanilmasina karji mücadelenin gerekli oldugunun altini fizdi.43
0.
-
Z 35 Rejidova & Komilov, $arof Rapidov, 219.
^ 36 Leonid Brejnev (1909-1982], Ukrayna'nin Kamenskoe jehrinde bir ijfi ailesinde dogdu. Parti faaliyetini 1923'te
^ Komsomol'a üyelikle bajlayan Brejnev, önce Ukrayna, sonra Kazakistan'da yaptigi görevlerindeki bajarilari
P 1X1 dolayisiyla Moskova'ya teklif edildi. Kendisinden önceki Genel Sekreter Krujfev'in yardimiyla üst parti devlet
oi co © yönetimine kadar yükseldi. 1964-1982 yillari arasinda SSCB KP Genel Sekreteri olarak görev aldi.
1641 37 Yuri Andropov (1914-1984], 1930 yilindan Komsomol tejkilatinda fejitli görevler yaparak 1967 yilinda SSCB Milli
istihbarat Bajkani derecesine fikti. Bu görevde 1982'ye kadar kaldi.
38 Rejidova & Komilov, $arof Ra^idov, 301.
39 Telman Gdlyan (dog. 1940], 1983 yilinda SSCB Baj Savciliginda özel davalar boyunca baj sorujturucu olarak görev almaktaydi.
40 Nikolay ivanov (dog. 1952], 1983-1989 yillarinda T. Gdlyan ile birlikte "Özbek davasi" sorujturmasinin liderleri arasinda yer aldi.
41 Rejidova & Komilov, $arof Ra^idov, 301.
42 Rejidova & Komilov, $arof Ra^idov, 303.
43 Rejidova & Komilov, $arof Ra^idov, 302.
1983 yilinin sonbahari geldiginde Reçidov günlerinin önemli bir kismini cumhuriyetin her köjesindeki pamuk tarlalarinda geçirmekteydi. Bunun yani sira Merkezin ona yükledigi görevlerini de ihmal etmiyordu. Eylülde Sovyet delegasyonu ile Etiyopya'ya gitmiçti. Ekim ayinda da alti seyahat yapmak zorunda kaldi.44 Ekim ayini yogun bir iç temposunda geçiren Reçidov, ay sonunda Karakalpakistan'daydi. 30 Ekim'de ûç ilçedeki tarlalari ziyaret edip, birkaç toplantida katildiktan sonra akçama dogru rahatsizlanan Reçidov, vilayetleri ziyaret etmede kullandigi özel tren vagonunda vefat etti.45
Reçidov'un ölümü hakkinda çeçitli dedikodular vardir. Resmi beyana göre onun kalp yetersizliginden vefat ettigi bilinse de, bazi kaynaklarda onun zehir içerek veya kendini vurarak intihar ettigi söylenir.46 Fakat Reçidov'un son anlarinda onun yaninda olan özel koruma komiseri Sadullo Muhammadkulov'un taniklik ettigine göre Reçidov'un ölüm sebebi kesinlikle intihar degildir. Hatiralarinda Muhammadkulov, Reçidov'un hayatinin son saatlerini en ince ayrintisina kadar dile getirmiçtir. Bununla birlikte kizi ve torununun kitabinda dedikodular hakkinda söylenmesine ragmen onlarin esassiz oldugu hakkinda kesin bir ifade bulunmamaktadir.
Reçidov'un ölümünü Andropov'la olan görü^mesinin verdigi sikintiya baglayanlar da vardir. Bunun sebebi Reçidov'un Genel Sekreterle yaptigi son telefon görü^mesiydi. $öyle ki, 29 Ekim'de Harezm vilayeti Parti Komitesinin Birinci Sekreteri M. Hudaybergenov vilayetin 300 bin ton pamuk topladigi hakkindaki müjdeyi Reçidov'a bildirdi. Reçidov bu iyi haberi merkeze bildirmek için Andropov'u aradi. Andropov da onu kutlamak yerine bu rakamin ne denli gerçek oldugunu elbette kontrol edeceklerini söylemi^tir.47
Diger bir tahmine göre Reçidov'un ölümünü yaklaçtiran husus onun ölümünden ûç gün önce Vietnam'a uçan Azerbaycan SSC Birinci Sekreteri Haydar Aliyev'in Taçkent'e gelmesi olmuçtu. Reçidov, Aliyev'le görü^mek için 26 Ekim'de Urgenç'ten Taçkent'e uçtu. Havalimaninda kendisini Reçidov'un karçiladigini gören Aliyev, durumun kötülügünü, Andropov'un Reçidov'a karçi eylemlere baçladigini söyledigi ve Reçidov'un da bundan çok etkilendigi söylenir.48 Reçidov'un kizinin yazdigi hatira kitabinda da bu ihtimal dile getirilmiçtir.
Aliyev'in Taçkent'te Reçidov ile kisa görü^mesi onun ölümüne sebep olmuç görü^üne katilmayanlar da bulunmaktadir. Reçidov'un özel koruma komiserinin verdigi mülakata bakilirsa bunun dogru olmadigi görülür. S. Mamatkulov'un dedigine göre ^
Aliyev'le görü^tügü zaman Reçidov'un keyfi yerindeydi. Onlarin arasindaki sohbet gizli tj
olup, baçkalarinin duyamadigi çekilde olmuç olsa da özel güvenlik hizmetinin kiçi < g >~ hakkindaki psikolojik portre, onun davraniçlari, bakiçlari, tutumlarina
göre o gün ce cd ©
44 Etiyopya'dan Moskova'ya ve ardindan hemen Taçkent'e, 24 Ekim Taçkent'ten Urgenç'e, 26 Ekim Urgenç'ten Taçkent'e, 27 Ekim Taçkent'ten Urgenç'e, 28 Ekim Urgenç'ten Turtkul'a ve ardindan Urgenç'e, S. Muhammadkulov, "Jizn i Smert Çarafa Raçidova: Vospominaniya Liçnogo Komissara", eriçim 14.09.2022, https://uz.sputniknews.ru/20171105/Rashidov-vospominaniya-komissara-6747573.html.
45 "Jizn i Smert Çarafa Raçidova: Vospominaniya Liçnogo Komissara."
46 Abduxoliqov, Mem Bilgam $arof Aka, 130; Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 312.
47 Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 311.
48 Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 313; Abduxoliqov, Mem Bilgam $arof Aka, 131.
Reçidov'u kötü yandan etkileyen durum olmadigini söylemi^tir. Hatta sohbetten sonra Reçidov'un çok iyi bir durumda oldugu, arabada Mamatkulov'a radyo açmasini rica ettigi, keyfi yerindeyken hep böyle davrandigi söylenir.49
Ne olursa olsun, Reçidov'un vefati Andropov'un devletin yönetimine geldikten sonra Özbekistan hususunda soruçturmalar baçlattigindan etkilenmiç oldugu görünümünü vermektedir. Savaçta aldigi yaralanmanin etkisi, daha önce de yaçanan saglik sorunlari, Brejnev gibi haminin vefati ardindan Andropov'un soguk davraniçlari, tüm Sovyetler devletinde baçlatilan yolsuzluklara karçi mücadele ve Özbekistan'daki soruçturmalarin gerilimi hepsi yigilip Reçidov'un hayatinin son bulmasina sebep oldugu açiktir.
5) Pamuk Skandali50
Reçidov'un son aylarda sikilmasi esassiz degildi. Andropov'un yönetime gelmesi ile devlette Brejnev zamaninda olmayan reformlar baçladi. KGB'nin yetiçtirdigi yönetici devletin ne denli yolsuzluk batakligina battigini iyi bilirdi. Yeni baçkanin önünde devletteki uzun yillar devam eden ayniligi degiçtirmek, etkili hareketler yaparak kendi mevkiini sabitlemek gibi bir vazife durmaktaydi. Bunun için devletteki yolsuzluklara karçi mücadele yolunu seçen Andropov, baçkalarina ders olmasi için Özbekistan'i cezalandirmayi seçmiçti.
Andropov, istihbarat kuruluçundan geldigini göz önünde bulundurursak, SSCB'de olup biten usulsüzlük ve sahtekârliklardan epeyce haberdardi. O yillarda Özbekistan'daki pamukla ilgili hasadi çogaltarak göstermeler [pripiski], mçvetçilik ve sahtekârliklar hakkinda çok sayida çikâyet mektuplari merkeze yollanmiçti. Daha Reçidov hayattayken merkezden yollanan soruçturma komisyonu Özbekistan'da soruçturmalar yapiyor, bazi yöneticilerin içleri mahkemeye sevkediliyordu.
§urasi açik ki, Andropov daha önce de yolsuzluga karçi mücadelelerde öncülük etmiçti. 1970'lerin sonlarinda Balik Davasi olarak bilinen bir dizi suç incelemeleri o zaman KGB baçkani olan Andropov'un bizzat kontrolü altinda yürütülmü^tü. O yillarda balikçilik Bakani olan Aleksandr Içkov51 Avrupa'daki balik magazalarindan etkilenerek SSCB'de de bu tür magazalar açma giriçiminde bulundu. Önce Moskova, sonra ülkenin baçka çehirlerinde Okean [Okyanus] magazalar zinciri açti. Magazalar Bati standartlarina uygun, görkemli ve ilgi çekiciydi. Bu giriçim sonrasi denizlerden uzak yerlerde yaçayanlar bile deniz mahsullerini satin alma imkanini elde etmiçler. Böylece balik o dönemde sikintida olan et ürünleri yetersizligine bir alternatif olmuç, bununla ülke ekonomisine katki saglanmiçtir.
Giriçimin baçarisini gören Bakanlar Kurulu Baçkani Kosigin, Içkov'un balik üretim ve satiç kontrolünü balikçilik sektörüne verme teklifini olumlu degerlendirerek ilk kez bir sanayi kontrolü devletten bakanliga geçmiç oldu. Bunun akabinde balik üretiminden satiçina kadar olan her açamada usulsüzlükler görülmeye baçladi. Çift giriçli muhasebe ve
49 "Jizn i Smert Çarafa Raçidova: Vospominaniya Liçnogo Komissara".
50 "Pamuk tçi" veya "Özbek tçi" olarak da bilinir.
51 Aleksandr tçkov (1905-1988), 1940-1979 yillari arasinda SSCB'de balikçilik sanayisinin baçinda üst yönetim
görevlerinde bulundu.
büyük fapta rüjvet balikfilik sahasinda dolanmaya bajladi. Sorujturmalar bu zincirin devletin üst düzey yöneticilerine kadar fiktigini gösterdi. Balikfilik Bakani yardimcisi ölüme mahküm edildi. Bakanin kendisi Brejnev'in müdahalesi ile cezadan kurtuldu.52 Bu ij daha sonra Sofi-Krasnodar davasi olarak daha da büyüdü, fok sayida yolsuzluk ve rüjvet olaylari afiga fikti. Brejnev zamaninda zorluklarla ilerleyen bu davalar Andropov zamaninda kolay sonuflandi. Sofi ve Krasnodar'daki fogu yönetici hapse girdi.53
Özbekistan'a gelecek olursak, burada da yolsuzluklarla ilgili davalar sadece Andropov'un Genel Sekreter oldugundan sonra görülmeye bajlamijtir diyemeyiz. Daha 70'li yillarin ortalarinda Özbekistan SSC Yüksek Kurul Reisi Yadgar Nasrettinova'ya karji rüjvet suflamasi ile dava afilmijtir. Dava mahkemeye teslim edilirken en son ajamada Brejnev'in müdahalesi ile ij frenlenmij, Nasrettinova ise Moskova'ya yeni bir göreve fagirilmijtir. Böyle olmasinin sebebi Nasrettinova'nin Brejnev'ten bir yol bulup yardim istemeyi bajardigi gösterilir.54
Rejidov'un ölümünden önce bajlatilip, sonra tüm hiziyla devam eden yolsuzluk davalarinin hepsi daha sonra "Pamuk lji" olarak basinda adlandirildi. Pamuk lji sadece bir tek dava olmamij, fakat hemen-hemen her dava pamukla bagli oldugundan bu ad ile birlejtirilmijti. Özbekistan'da 800 dava bajlatilmij, 4 bine yakin kijiye hüküm okunmujtur.55 Sadece Özbekistan'da degil, Rusya Federasyonu'nda da birkaf yönetici Özbek pamugu ile bagli davalar sebebinden mahkemeye verilmijtir.56
Görüldügü gibi SSCB boyunca yolsuzluklar yeni bir jey degildi. Onlar hakkinda herkes bilir, malum miktarda göz ardi edilirdi. Peki devletin bu kadar yolsuzluga girmesine sebep neydi? Brejnev yönetiminin son yillarinda devletin ürettigi ürünler tüm insanlarin ihtiyacini karjilamiyordu. Mal kitligi rüjvet, torpil, ikili muhasebe gibi kusurlara kapi afmaktaydi.57 Diger yandan iyi yajam jartlarina ulajabilme jansi veren makamlara erijmek de fogu zaman torpil ve rüjvetle olabilmekteydi. Sovyet insani özel mülke sahip olamazdi; mülk devletindi ve ortak kullanim söz konusuydu. Sovyetlerde oyun kurallari kapitalist dünyadakinden farkliydi. Burada insanin kiymeti maddiyattan öte daha uzun süre hükümranlik etme veya belli bir hükümrana hizmet etme, toplumdaki makam, partinin sundugu fejitli ayricaliklar, devlet ödülleri gibi jeylerle ölfülürdü.58
Burada jöyle bir soru sorulabilir: Neden Andropov yolsuzlukla afik mücadeleyi Özbekistan'dan bajlatti? Özbekistan Sovyetler devletinin en yozlajmij bölgesi miydi? Rusyali tarihfi Aleksandr Kolpakidze'ye göre59 Andropov'un Rejidov'un jahsina olan
__Q
Z
52 "Ribnoe Delo Samiy Gromkiy Korruptsionniy Skandal v SSSR", Diletant (2010), erijim 07.06.2022, ú https://diletant.media/articles/35829694/. ° S
53 Aleksandr Zvyaginsev, "Kurortnaya Drama", Kommersant (2011), erijim 08.06.2022, ^ m https://www.kommersant.ru/doc/1646828.
S a¡ ©
54 "Vladimir Kalinifenko ile sohbet", V Gostyah u Gordona (2004), erijim 30.05.2022, 1671 http://www.gordon.com.ua/tv/kalinichenko/.
55 "Umer Osujdyonniy po Hlopkovomu Delu Zyat Brejneva", Lenta.Ru (2013), erijim 09.06.2022, https://lenta.ru/news/2013/10/10/churbanov/
56 "Vladimir Kalinifenko ile sohbet".
57 Riccardo Mario Gucciolla, "The Crisis of Soviet Power in Central Asia",171.
58 Rejidova & Komilov, $arof Ra^idov, 336.
59 "KGB O'zbekistonga qarshi: tarixchi «paxta ishi» ning yashirin sabablarini ma'lum qildi", Kun.Uz (2019), erijim 09.06.2022, https://kun.uz/uz/news/2019/05/21/kgb-ozbekistonga-qarshi-tarixchi-paxta-ishining-yashirin-sabablarini-malum-qildi.
çeliçkisi yolsuzluk mücadelesini aynen bu cumhuriyet ile baçlamasina sebep olmuçtu; yoksa Özbekistan'dan kat-kat daha kötü durumda olan cumhuriyetler bulunmaktaydi.60 Diger yandan Afganistan'a Sovyet ordusunu sevk etme meselesinde Reçidov ve Andropov'un görü^lerinde zitlik vardi. Reçidov baçtan Andropov'un onayladigi bu giriçime karçi olmuçtu.61
Pamuk Içi davalarinin kökü, 3 §ubat 1976'da Taçkent'te gerçekleçen KP Kuruluna kadar gitmektedir. Kurulda söz alan Reçidov, yeni beç yillikta Özbekistan devlete her yil en az 5 milyon ton pamuk verecegini, 1983'e gelindiginde bu rakam 6 milyon tona kadar çikacagini vaat etmiçti. Bu 6 milyon ton pamuk vaadi Reçidov'un Genel Sekreter Brejnev'in istegine karçi çikamadigindan verilmiç olsa da daha sonra kendi ve cumhuriyetteki yüzlerce kiçinin baçina bela oldu. En iyi hava koçullarinda cumhuriyetin devlete verebilecegi pamuk 5 milyon tonu geçmesi imkansizdi. Üstelik her yil iyi hasat almak için topraga yapilan ilaçlamalar gitgide toprak verimliligini olumsuz etkilemekteydi. Böyle bir durumda devletin cumhuriyete koydugu mecburiyeti tamamlayabilmek için sahte raporlar oluçturulmaya baçlandi.
Belli ki, sadece cumhuriyetteki sahteliklerle iç bitirmek mümkün degildi. Rusya Federasyonu'ndaki pamuk içleme fabrikalari müdürlerine mçvet pahasina sahte bildirilere göre hesap yapmak teklif edilirdi. En dü^ük altinci sinif pamuk kisvesi yerine içleme fabrikalarina atik ve tiftik saglanirdi. Yetkililere hammaddelerin nitelik ve niceligine göz yummalari için mçvet verilirdi. Sadece bu degil, Özbekistan'dan Rusya'ya pamuk dolduruldugu gösterilen boç vagonlar da gönderilmekteydi. Boç vagon için 10 bin, yari boç vagon için de 5-6 bin ruble mçvet verilirdi.62 Bunun yani sira Özbekistan'da pamuk depolarinda oluçan yanginlar hakkinda sik-sik haberler çikmaktaydi. Yanan depolardaki pamugun raporlarda gösterildiginden çok daha az oldugu belliydi.63 Devlet Özbekistan'a sahte belgelere göre pamuk ücreti verirdi. Bu paranin bir kismi devlet altyapisinin geliçimi için sarf edinir, iç ücreti olarak ödenen diger kismi ise alttan yukariya mçvet olarak verilirdi.64
Tüm bunlardan Reçidov'un haberi var miydi? Tabii ki bu denli büyük dolandirma cumhuriyet liderinin bilgisi diçinda olamazdi. Reçidov tüm bunlari bilse de65 önüne geçmesi mümkün degildi. Bu sahtekârliklardan Brejnev'in de haberi oldugu kuvvetle muhtemeldir. Brejnev için pamuk stratejik bir hammaddeydi. Onun için gerçekte pamugun ne kadar üretildiginden daha ziyade yüksek sayilarla diç dü$manlar, özellikle ABD karçisinda güçlü görünmek daha önemliydi.66 Reçidov'la iyi iliçkiler ise çogu çeye göz yummasina sebep olmaktaydi. Fakat çu da gerçekti ki, Reçidov, Brejnev'le her ne kadar iyi iliçkide olsa da cumhuriyete yüklenen imkânsiz mecburiyete karçi çikmaya kendisinde
60 Kolpakidze açik söylemese de Gürcistan ve Azerbaycan'i ima ettigini anlamak zor degil.
61 "KGB O'zbekistonga qarshi: tarixchi «paxta ishi» ning yashirin sabablarini ma'lum qildi", Kun.Uz (2019), eriçim 09.06.2022, https://kun.uz/uz/news/2019/05/21/kgb-ozbekistonga-qarshi-tarixchi-paxta-ishining-yashirin-sabablarini-malum-qildi.
62 "Vladimir Kaliniçenko ile sohbet".
63 Yuri Luçinski, "Massi Bistro Zabili Gdlyana i Ivanova i Voznenavideli Yeltsena", Lenta.ru (2015), eriçim 09.06.2022, https: //lenta.ru/articles/2015/05/18/luchinsky/.
64 "Vladimir Kaliniçenko ile sohbet".
65 "Jizn i Smert Çarafa Raçidova: Vospominaniya Liçnogo Komissara".
66 "Vladimir Kaliniçenko ile sohbet".
cesaret bulamamigti. Belki de bunun hifbir ige yaramayacagini biliyordu.
1984 yilinda Moskova'dan Özbekistan'daki davalari yürütmek ifin gönderilen Nikolay Kalinifenko o zamanlar yapilan incelemeler hakkinda göyle der:
Bepyil boyunca yapilanlarin ekonomik incelemesiniyaptim. Sadece bu süre iginde, sahteyazilan minimum pamukgöstergesi bep milyon tona ulapmipti. Devlet bütgesinden gergekte olmayan hammadde igin Merkez üg milyar ruble ödedi. Bunlarin 1,6 milyari Özbekistan'da olupturulan altyapiya harcandi: yollar, okullar, hastaneleryapildi. 1,4 milyari ürün üretilmedigi igin kimsenin almadigi ücretlerdi. Diger bir deyiple, bep yilda sahte raporlarla en az 1,4 milyar ruble devlet bütgesinden galindi. Bu para yukaridan apagiya rüpvet peklinde dagitildi.67
9 §ubat 1984'te Andropov vefat etti. Onun yerine gelen Konstantin £ernenko zamaninda da Özbekistan'da baglatilan sorugturmalar tüm hiziyla devam etti. 1984 yili Haziran'inda Tagkent'e MK Sekreteri Ligafev ve birkaf parti görevlisi Özbekistan SSC 16. Genel Kurulu ifin geldiler. Plenum'da Özbekistan'daki yolsuzluklar konuguldu ve tüm bunlarin müsebbibi olarak Regidov gösterildi.68 Onun yerine cumhuriyet Birinci Sekreteri olan inamcan Osmanhocayev, Regidov'u karalayan bir konugma yapti.69 Fakat gunu da söylemek gerekir ki Osmanhocayev'in kendisi de beg yil sonra Pamuk Davasi ile mahkemeye sevk edilecek ve 12 yil hapis cezasi alacaktir.70
Bir yil önce Regidov'a sadakatte yemin edenler, Kurul'da Regidov'u dürüst insanlari takip etmek, cumhuriyette eg-dost kayirmak ve rügvetfilik gibi illetlerin fogalmasina zemin yaratmakla sufladilar.71 Regidov'un bir zamanlar destek verdigi Rafik Niganov tam o siralarda "Ragidovgfina" [Regidovcilik] istilahini kullanmig,72 bu kelime "de-Stalinizasyon" gibi sonraki yillarda "Regidov'dan arindirma" anlamini almigti. Kurul Regidov'un naagini Tagkent'teki £agatay Mezarligi'na tekrar defnedilmesi hakkinda karar kabul etti.73 Akrabalarinin Regidov'un naagini kendi dogdugu yer olan Cizzah'da defnedilmesi talebi reddedildi.74
1986'da Regidov defnedildigi yerden gece vakti gizlice fikarilip taninan parti görevlileri ve Özbekistan geligimine katkida bulunan ünlü insanlarin defnedildigi Tagkent'teki £agatay mezarligina gömüldü. Bir geylerden korkmug olmalilar ki, mezarinin üstü kalin betonla kaplandi. Tam o saatten sonra Regidov'un ailesi ve yakin fevresi
0. 4.
D
z
- Ö
67 "Vladimir Kalinifenko ile sohbet". ^ S ^
68 Regidova & Komilov, $arof Rapidov, 319. ^ m
69 Rafik Niganov, "Nigde Davlenie Sentra Ne Bilo Stol Razrugitelnim kak v Uzbekistane", Gazeta.Uz (2020), erigim pi oS © 14.06.2022, https://www.gazeta.uz/ru/2020/12/23/nishanov/. 1691
70 "Skonfalsya Bivgiy Rukovoditel Uzbekistana", Radio Ozodlik (2017), erigim 14.06.2022, https://rus.ozodi.org/a/28375695.html.
71 Regidova & Komilov, $arof Rapidov, 320.
72 Özbekistan'in taninan internet yayini Gazeta. Uz'a verdigi sohbette Niganov bu kelimeyi Özbekistan'da o zamanlarda görülen otoriter yönetime ithafen söyledigini anlatir. Bununla birlikte Regidov hakkinda hep pozitif tutumda oldugunu belirtir: Rafik Niganov, "Nigde Davlenie Sentra Ne Bilo Stol Razrugitelnim kak v Uzbekistane", Gazeta.Uz (2020), erigim 14.06.2022, https://www.gazeta.uz/ru/2020/12/23/nishanov/.
73 Regidova & Komilov, $arof Rapidov, 324.
74 Regidova & Komilov, $arof Rapidov, 351.
baskiya maruz kalmaya baçladi.75 Hükümetin verdigi evde oturan eçi ve oglu Osmanhocayev'in özel talimati geregi oturdugu evden baçka bir ev verilmeden çikarildi. Diger çocuklarinin bazilarinin evleri geri alindi ve bazilari hiçbir esas gösterilmeden içten çikarildi. Eçi Hursend Gafurova'nin Gorbaçev'in eçi Raisa Gorbaçeva'ya durumu anlatarak ve yardim isteyerek yazdigi mektup cevapsiz birakildi. Devletin verdigi özel emeklilik nafakasi iptal edilerek, yerine en az emeklilik miktari belirlendi.76
Pamuk Içi kapsaminda 430 kolhoz ve sovhoz reisi, 1300 reis yardimcisi, 84 pamuk fabrikasi müdürü, 340 pamuk fabrikasi uzmani, 69 parti, iç içler ve savcilik görevlisi, Özbekistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Kazakistan, Gürcistan ve Azerbaycan'daki sanayi iççileri vardi. Toplamda 22 bin insan yargilandi. Bunlardan 600 kiçi çeçitli yöneticilerdi, 10 Sosyalistik Emek Kahramani vardi. 1813 Parti çaliçani görevden alindi.77
Bu davalarin bazilari epeyce ses çikardi. Özbekistan SSC Iç içleri Bakani Yardimcisi G. Davidov soruçturmalar sürerken intihar etti.78 Brejnev'in damadi bir zamanlar Iç Içleri Bakani yardimcisi olarak görev yapan Yuri Çurbanov da Pamuk Içi kapsaminda yolsuzluk suçlamasi ile 12 yillik hapisle cezalandirildi.79 Özbekistan Pamuk Sanayi Bakani Vahab Osmanov kurçuna dizildi.80
Özbekistan'da Reçidov'un güvendigi yöneticilerden Ahmadcan Adilov'un (19252017] davasi da oldukça ilginçtir. 1950'lerde Reçidov'un gözüne giren Nemengan'li Adilov, 1970'lerin sonlarinda Nemengan'in Pap bölgesindeki 40 bin kiçi çaliçan, 14 sovhoz ve 17 kolhozdan oluçan Tarimsal Sanayi Kompleksi reisi olmuçtu. Bu teçkilat bütün SSCB boyunca örnek bir teçkilat olup, kendisi birkaç parti kurultaylarinda delege olmuçtu. Reçidov'un yardimi ve kendi giriçimi ile sanayiyi köye getiren insan olarak taninan Adilov, Moskova' da Pamuk Içi davasinin en büyük figüranlarindan biri oldu. 1984'de hapse alinan Adiov, 8 yil Moskova hapishanelerinin birinde kaldi. Bu süre içinde hakkinda hüküm verilmedi, Pamuk Içi'nin diger figüranlari gibi daha önce aldigi devlet ödülleri iptal edilmedi.81
Adilov hakkinda hâlâ da çok çeliçkili iddialar bulunmaktadir. Onu Özbekistan ekonomisine büyük katkida bulunan giriçimci, devlet adami olarak görenlerle birlikte zalim, kanun tanimaz, ne pahasina olursa olsun maksadina eriçebilen insan olarak bilenler de bulunmaktadir. Taninmiç Özbek yazari Seyit Ahmet'in Cimcitlik [Sükünet] romanindaki baçkahraman Adilov'un prototipi ile yaratilmiçtir.82 §urasi ilginçtir ki, Adilov'un yargilandigi çogu suçun kaniti bulunamadi.
75 Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 325; "Video: Sayyora Rashidova otasi va Islom Karimov haqida", Kun.uz 2:33, (2019), eriçim 14.05.2022, https://kun.uz/uz/news/2019/02/08/video-sayyora-rashidova-otasi-va-islom-karimov-haqida.
76 Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 350.
77 Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 328-329.
78 Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 330.
79 "Umer Osujdyonniy po Hlopkovomu Delu Zyat Brejneva", Lenta.Ru (2013), eriçim 09.06.2022, https://lenta.ru/news/2013/10/10/ churbanov /.
80 Zoloto dlya Partii, 35: 30, (2011), Eriçim 14 Eylül 2022, https://www.youtube.com/watch?v=2GLbTBheA8c
81 Timur Karimov, "Odilov Ahmadjan", Warheroes.Ru, eriçim 16.06.2022, https: //warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=18664.
82 Seyit Ahmet (1920-2007), bu romanini iyilik ve kötülük mücadelesi, Sovyet devri yöneticilerinin çirkinligi, siradan halkin hayat zorluklari hakkinda yazmiçtir. Roman tam da Pamuk Içi davalari sürdügü ve ses çikardigi 1986-87 yillarinda Özbekistan'in taninmiç edebi dergisi $ark Yildizi'nda ilk kez neçredilmiçtir.
Sovyetler ülkesini tam 13 ay yönettikten sonra 10 Mart 1985'te vefat eden Çernenko'nun yerine SSCB'nin son Genel Sekreteri Mihail Gorbaçev83 geldi. Tam da onun yönetimi yillarinda Pamuk Içi ile ilgili ilginç geliçmeler görülmeye baçladi. Andropov'u örnek alan Gorbaçev içini ekonomiyi iyileçtirmekle degil yolsuzlukla mücadeleyi sikilaçtirmayla baçladi.84 Gorbaçev de mevkiini saglamlaçtirmayi Özbekistan'da yolsuzluklari cezalandirmakla baçladi. Genel Sekreterlige atandiginin onuncu günü eski milletvekili ve Özbekistan Iç ïçleri Bakani Kahramanov tutuklandi.85 Bu olaydan sonra cumhuriyette kadro degiçimi ve görevden almalar yeni gûçle devam etti. Böylece kanun uygulayici kurumlardaki tasfiyeler, memlekette kolluk kuvvetlerin zayiflamasina sebep oldu. O devirde çeçitli suçlar çogaldi. Sadece 1984 yilinda Özbekistan'da 308 silahli baskin, 1406 çalma, 5 binden fazla ev ve daire hirsizligi gerçekleçti. Bu cumhuriyetteki yasa ve düzen kurumlarini itibarinin merkezinde tutan Reçidov zamanindan pek daha çoktu.86
Gorbaçev'in yönetime geldigi yil görevden alinmalar sadece Özbekistan'la sinirlanmadi. Yil sonuna kadar Orta Asya'nin baçka cumhuriyetlerinde büyük çapta degiçiklikler oldu. Böylece 2 Kasim'da, 1961'den beri iktidarda olan Kirgizistan Birinci Sekreteri Turdakun Usubaliyev, bir yolsuzluk skandalinin sonucu görevden alindi. Ardindan, 14 Aralik'ta Tacikistan Birinci Sekreteri, 1982'den iktidarda olan Rakhmon Nabiev görevinden gitti. Ayrica, 1963'ten beri görevde olan Türkmenistan Birinci Sekreteri Muhammetnazar Gapurov, 21 Aralik 1985'te yerini Saparmurat Niyazov'a verdi. Reçidov o zamana kadar hayatta olsa belki de meslektaçlariyla ayni kaderi paylaçacakti.87
1988 yilina kadar Pamuk Içi veya diger deyiçle "Özbek Içi" ile ilgili makaleler merkezî ve yerel basinda geniç çapta neçredilmekteydi. Bu davalari çözmede tüm Sovyet devletinden 200 kadar savci Özbekistan'a çekilmiçse de basindaki beyanatlari sebebiyle Gdlyan ve Ivanov en popüler ifçacilar olarak taninmiçti. ^öhretle birlikte bu savcilarin usulsüz soruçturmalari ile ilgili merkeze çok sayida çikayetler de gelmekteydi. Buna ragmen mûfettiçler Özbek Içinden siyasi kariyerleri yolunda verimli kullanmayi da bildiler.88
Pamuk Içi'ne yönelik tutum ayni yili Özbekistan Birinci Sekreteri Osmanhocayev'in tutuklanmasiyla degiçmeye baçladi. Osmanhocayev'in itiraf ettigi suçlarin biri KP MK Sekreteri Ligaçev'e rûçvet verdigi oldu. Bu bilgi 1989 yilinda Gdlyan ve Ivanov SSCB Halk Milletvekili oldugu zaman parti kurultayi kürsüsünden söylendi ve bütün Sovyetler Birligi
.... о
insanlari gözünde Pamuk Içi sadece Özbek Içi degil, Merkez Içi görünümünü aldi. ^
Ligaçev'e verilen suçlamalar kanitlanmadigi ve Osmanhocayev'in verdigi ifadeleri g
reddetmesinin ardindan merkezin düzenledigi özel komisyon Gdlyan ve Ivanov' un G r^
Э ° Ш О- 00 ©
83 Mihail Gorbaçev (1931-2022), 1952'de KP üyeligine kabul edildi. 1962'den baçlayip çeçitli parti görevlerini yapti. 1971'de SSCB KP MK üyesi oldu.
84 Gucciolla, "The Crisis of Soviet Power in Central Asia", 317.
85 Gucciolla, "The Crisis of Soviet Power in Central Asia", 317.
86 Reçidova & Komilov, $arof Raçidov, 338.
87 Gucciolla, "The Crisis of Soviet Power in Central Asia", 334.
88 Andrey Sidorçik, "Simvol Perestroyki. Kak Gdlyan Stal Sovetskim Komissarom Katani", AiF ("2020), eriçim 17.06.2022,
https://aif.ru/society/history/simvol_perestroyki_kak_telman_gdlyan_stal_sovetskim_komissarom_kattani.
yürüttügü davalari kontrol etmek ifin Özbekistan'a gönderildi. Komisyon davalarda 50k sayida yasa ihlallerini tespit etti ve müfetti^lerin kendilerine kar§i yasa ihlali ifin dava afildi. Gdlyan ve Ivanov savciliktaki görevlerinden alinmalari ile birlikte milletvekili dokunulmazligi kaldirilmami^ti. Onlara afilan dava Agustos 1991'e kadar sürdükten sonra "siyasi durumdaki degi^iklik" nedeniyle kapatilmi^tir.89
Görüldügü gibi Pamuk I§i SSCB'de ortaya fikan yolsuzluklari afiga fikaran tek olay degildi. Pamuk I^i'nin Özbekistan di^indaki diger cumhuriyetlerde olan yolsuzluk operasyonlardan90 iki §ey ayirt etmekteydi. Özbekistan'daki yolsuzluklar merkezi memnun etmek, onunla feli^memek ifin, Moskova'nin istegine kar§i fikilamadigindan yapilmi^tir. ^üphesiz bu yolsuzluklardan kendi ekonomik yarari ifin faydalananlar da olmu^tu, fakat asil sebep diger yolsuzluk davalarinda oldugu gibi kazanf elde etmek degildi. Diger taraftan Özbekistan'daki davalar diger davalardan daha büyük olmamasina ragmen daha sesli ge^mi^ti. Özbekistan adeta yeni genel sekreter ve onun izleyicileri tarafindan ba^kalarina ders vermek, gözünü korkutmak ifin sefilmi^ti.
6) Re^idov'un aklanmasi
1989 yilinda Özbekistan tüm SSCB gibi Perestroyka ve Glastnost91 fikirleriyle if-ifeydi. Tam o zaman devletin fe^itli bölgelerinde fe^itli provokasyonlar sonucu etnik fati^malar fikmaya ba§lami§ti. Özbekistan da bunun gibi provokasyonlardan uzakta kalmadi. Mayis ayinda Fergana bölgesinde ba^layan Ahiskali-Özbek fati^masi sonucunda fok sayida Ahiska Türkü Özbekistan'dan tahliye edildi. Osmanhocayev'den sonra Özbekistan'da Birinci Sekreter olan Rafik Ni^anov Moskova'ya fagirildi, onun yerine cumhuriyeti 27 yil yönetecek olan Islam Kerimov92 geldi. Kendisi Re^idov devrinde siyasi kariyer yapan Kerimov, daha Sovyetler devleti yikilmadan, cumhuriyet merkeze bagliyken Re^idov'un aklanmasi ifin hareketler ba^latti.93
Tüm bunlar devam ederken bölgede pamuk üretiminde bir azalma oldu mu? Görüldügü kadariyla Özbekistan ba§ta olmak üzere pamuga ihtisasla^an üf Orta Asya cumhuriyeti (Tacikistan ve Türkmenistan] hälä pamuk yeti^tirmede devletin ihtiyaflarini kar^ilamaktaydi. Sovyet döneminin sonunda, pamuk, üf güney cumhuriyetinde ekilen tüm topraklarin %46'sini i§gal etmekle birlikte birfok ilfede bu pay %70'in üzerindeydi. Özbekistan'in sulanan arazisinin %60'ina pamuk dikiliyordu. Güney Orta Asya o zaman da bir pamuk plantasyonuna dönü§mü§tü.94
89 "Simvol Perestroyki".
90 Azerbaycan ve Gurcistan'daki olaylar, Balik I§i, Sofi-Krasnodar I§i, 1982'de olan MosGosTorg Iji (ticaretteki yolsuzluklar), 80'lerin sonunda Kazakistan'daki Otomobil Iji vs.
91 Glastnost (Afiklik) ve Perestroyka (Yeniden Yapilandirma) Gorbafev'in gerfeklejtirdigi toplumu demokratiklejtirme girijimi ve yaptigi siyasi-ekonomik reformlarin genel adi. Ulkenin tekrardan kalkinmasi ifin bajlatilan bu reformlar 1991'de SSCB'nin yikilmasina engel olamamasi ile birlikte devletin dagilmasini hizlandirmijtir.
92 Islam Kerimov (1938-2016): 1966'da GosPlan (Devlet Planlama Tejkilati)'da siyasi kariyerine bajladi. 1983-86 yillari Maliye Bakani, 1986'da GosPlan Reisi olarak falijti. 1986-89'da Kajkaderya Vilayet Birinci Sekreteri olarak gorev yaptiktan sonra Uzbekistan SSC Birinci Sekreteri olarak gorev aldi. 24 Mart 1990'da OzSSC Ali Sovyet Sesyonunda Cumhurbajkani olarak sefildi. Ozbekistan bagimsizligini kazaninca 1991'de tekrar Cumhurbajkani olarak sefildi ve 2016 yilindaki vefatina kadar cumhuriyeti yonetti.
93 "Video: Sayyora Rashidova otasi va Islom Karimov haqida", Kun.uz 2:33, (2019), erijim 14.05.2022, https://kun.uz/uz/news/2019/02/08/video-sayyora-rashidova-otasi-va-islom-karimov-haqida.
94 Khalid, Central Asia, 319.
Özbekistan bagimsizliga kavuçtuktan sonra Reçidov ve Özbekler Içi ile suçlananlar aklandilar. Aklanmalar Regidov'un daha önce defnedildigi Tagkent'teki o merkezi meydanda onun heykelinin açilmasi ile baçlatildi. Tagkent'teki en merkezi caddeye onun adi verildi. 1992 yilinda Özbekistan Cumhurbaçkani ve Bakanlar Kurulu Baçkani Kerimov'un "§eref Regidov'un 75. yildönümüne hazirlik ve kutlamalarin gerçekleçmesi hakkinda" karari imzalandi.95 1 9 9 2 yili Kasim'inda Reçidov'un Cizzah çehrinde gerçekleçen 75. yaç dönümünde cumhuriyetin birinci Cumhurbaçkani Islam Kerimov, yaptigi konuçmasiyla resmi olarak Reçidov'u akladi.96 Konuçmasinda Kerimov, Regidov'un 75. yildönümünü kendisi gibi mütevazi bir çekilde gerçekleçtirmeyi teklif ettigini söylemektedir. Bu teklifini açiklayan Cumhurbaçkani, Reçidov'a fazla itibar göstererek olayin çahsa tapinma boyutuna getirilmemesine özen gösterilecegine içaret etmiçtir. Çünkü Sovyetlerden kalan aliçkanlik; insani hayattayken yükseklere çikarmak, öldügünde ise yapilabilen en agir suçlamalarin yapilmasindan kurtulma zamani geldiginin altina çizmiçtir. Reçidov'u aklamakla sadece önemli tarihi çahsi degil, suçlamalara maruz kalan Özbek halkini da aklayacaklarini söyleyen Kerimov, hem Reçidov'a itibarini geri kazandirdi, hemde Pamuk Içi kurbanlari olan binlerce kiçiyi akladi. 1994'te Reçidov'a ölümünden sonra Aliçir Nevai Devlet ödülü verildi. Onun adi çok sayida mahalle, okul, cadde ve sokaklara verildi.97
Pamuk Içi ile yargilananlarin aklanmasi ile birlikte medyada zamaninda oldukça ses yapan bazi mahkûmlarin sonraki takdiri ilginçti. Bunlardan Reçidov'dan sonra Cumhuriyette birinci sekreter olup 1989'de rü^vet ve yolsuzlukla suçlanan Osmanhocayev 12 yillik hapis cezasina mahkûm edilmiçti. 1990'da hapisten azad edilmesine ragmen tamamiyla aklanmayan yönetici sadece Cumhurbaçkani Kerimov'un vefatindan sonra 18 Kasim 2016'da aklandi. "Ozodlik" radyosuna verdigi söyle^ide Osmanhocayev aklanmasinin bu kadar uzun sürmesiyle ilgili ?öyle demiçtir:
25 yildir bugünü bekliyorum. Bu dava neden yillarca sürdü? Bu sadece eski liderlerin kendileri tarafindan bilinir. Aklanmam sadece benim için degil, "Özbek (pamuk) davasinda" da adaletin tesisidir. Aslinda bu olay çok kötü ve yanliç bir çeydi. Bu karar için bugünün liderlerine ^ükranlarimi sunuyorum.98
Diger bir yargilanan önemli kiçi Ahmedcan Adilov'un sonraki hayati Osmanhocayev'inkinden daha da dramatik olmuçtu. 8 yil Moskova hapishanesinde soruçturmasi süren Adilov'un dava içi 1991 yilinda Özbekistan'a taçindi ve Kerimov'un ^
Cumhurbaçkanlik seçimlerine yakin hapisten çikarildi. Bu olay basinda geniç çapta tj
Q ^
< S ±
--э ° T
95 Islam Kerimov, "Çeref Reçidov'un 75. yildönümüne hazirlik ve kutlamalarin gerçeklenmesi hakkinda", Özbekistan
pi œ ©
Cumhbaçkam Bünyesindeki Bakanlar Kurulu Karari, sayi 267, 06.06.1992, "Ç.R. Reçidov'un Dogumunun 75. 1731 Yildönümünün Hazirlanmasi ve Geçirilmesi Hakkinda Kabine karar verir: "1) Cizzah, Semerkant, Sirdarya, Taçkent illerinin, cumhuriyetin yaratici aydinlarinin ve genel halkin, ünlü devlet adami, yazar Çeref Reçidoviç Reçidov'un 75. dogum yildönümünü geniç çapta kutlama önerileri kabul edilsin; 2) Jübile komisyonunun terkibi onaylansin. Komisyonun, Reçidov'un dogumunun 75. yildönümüne hazirlanmak ve onu kutlamak için önlemler geliçtirmesine ve uygulamasina izin verilsin."
96 Islam Kerimov, XalqmizmmgOta¡;qalbFarzamdi (Taçkent: Özbekistan Neçriyati, 1992), 3-21.
97 Sharof Rashidov, O'zbekiston Milliy Entsiklopediyasi (Taçkent: Davlat Milliy Nashri, 2004), 263.
98 "Skonçalsya Byvçiy Rukovoditel Uzbekistana", Radio Ozodlik, (2017), eriçim 16.06.2022, https://rus.ozodlik.org/a728375349.html.
0. 4.
bildirildi.99 Fakat fok gefmeden Adilov ile Kerimov'un arasinda ziddiyet olujtu. Adilov'un oglu babasinin Emir Timur Adalet Partisi adinda bir muhalif parti afma girijimini gerilimin esas sebebi olarak gostermektedir.100
1992 yilinda aklanan Adilov 1993'te 5 ton gubre hirsizligi sufuyla tekrar 4 yil hapis cezasina mahkum edildi. Bir yil sonra, daha hapisteyken, Sovyet doneminde ijledigi suflar nedeniyle on yil daha ceza eklendi. Fakat daha sonra da fejitli suflamalarla yargilanan Adilov'un ceza suresi uzatilmaya devam etti.101 2008 yilinda Uluslararasi Toplulugun Kerimov'a siyasi mahkumlar meselesinde yaptigi baski sonucu 82 yajinda azat edildi ve 2017'de vefat etti.102
Kerimov zamaninda Rejidov'un anavatani olan Cizzah'taki bir ilfeye onun adi verildi.103 Daha once gorevlerinden alinan focuklari ij yerlerindeki gorevlerini tekrar elde ettiler.104 Baski altina alinan aile tekrardan itibara kavujtu. Fakat bu da afiktir ki, Kerimov, Pamuk Ijinden kendi konumunu guflendirmek ifin kullanmijtir. Kendine rakip olabilecek siyasetfileri tamamiyla aklamamak veya uzakta saklamakla makamini guflendirmeye falijmijtir.
Sonuf
Yaptigimiz falijma sonucunda pamugun Turkistan tariminda ehemmiyet kazanmasi surecinde bolgenin bajina ne tur sorunlar aftigi sarih bir jekilde goruldu. Pamuk uretimi once £arlik Rusya'si, daha sonra Sovyetler Birligi tarafindan dayatildi. Daha once pamuk yetijtirilmij olsa da bu hammadde orani digerlerine nazaran azdi, kalitesi de dunya pazari ile rekabet edemezdi. Rusya'nin Turkistan'i ijgal etmesi ve uygun tur pamugun burada ekilmesiyle pamuk gitgide yayginlajmaya yuz tuttu.
Pamuk ifin toprak ihtiyaci Turkistan'daki varlikli toprak sahiplerinin mallarina el koymakla karjilandi. Bunun akibetinde fogu kiji fejitli zulumlere maruz kaldi. Hapis ve surgunden kafinan fok sayida yerli ahali diger devletlere gof etmeye mecbur kaldi. Hayvan sahipleri el konulmak istenilen hayvanlari devlete vermek yerine kesmeyi tercih ettiklerinden bolgede kitlik meydana geldi. Sovyet donemi iktisadi reformu olan kolektiflejtirme sonucu ortak fiftlikler ortaya fikti. Bu fiftliklerde agirlikli olarak pamuk ekilerek bolge diger gidalar ifin bajka cumhuriyetlere bagimli hale getirildi.
Iklimsel olarak pamuk uretimine pek de uygun olmamasina ragmen Ozbekistan dunyanin en fok pamuk ureten bolgelerinden birine donujtu. Buna sebep fol ve kurak
99 Anvarjon Ahmatjonov, "Islom Karimov va Ahmadjon Odilov O'rtasidagi Ziddiyat", Qiyofa (2022), erijim 16.06.2022, https://www.youtube.com/watch?v=hxkLbuDzsRU.
100 "Islom Karimov va Ahmadjon Odilov O'rtasidagi Ziddiyat".
101 Timur Karimov, "Odilov Ahmadjan", Warheroes.Ru, erijim 16.06.2022, https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=18664.
102 "V Uzbekistane v Vozraste 92 let Skonfalsya Stareyjiy Eks-Politzaklyuchenniy Ahmadjon Adilov", Radio Ozodlik (2017), erijim 16.06.2022, https://rus.ozodlik.org/a/28760635.html.
103 "Jizzax Tumani §arof Rajidov Nomi bilan Ataldi", Gazeta.Uz (2016), erijim 07.06.2022, https://www.gazeta.uz/oz/2016/12/22/jizzax/.
104 Kizi Sayyora Rejidova'nin hatirasina göre, §eref Rejidov'un aklanmasi ardindan 1991'de annesi Hursend Gafurova Cizzah'ta ejinin adina halka pilav dagitmijtir. Bu etkinlikten haberdar olan Kerimov, ayni gün Cizzah'a gelip Rejidov'un eji ve focuklariyla görüjmüj. Sayyora Rejidova'nin Kimya Enstetüsü müdürlügünden alindigi ve bajka bir yerden ij aradigini ögrenen Kerimov, Rejidov'un kizinin eski görevini geri almasi ifin yardim etmijtir. "Video: Sayyora Rashidova otasi va Islom Karimov haqida", Kun.uz 2:33, (2019), erijim 14.05.2022, https://kun.uz/uz/news/2019/02/08/video-sayyora-rashidova-otasi-va-islom-karimov-haqida.
topraklarin tarlalara dönü^türülmesi oldu. Çok sayida kanallar yapilarak pamuk üretilmesi için gerekli olan su temin edildi. Diger yandan pamugun verimli türlerini üretmek için de devlet düzeyinde içler yapildi.
Pamuk üretimindeki hatalar bölgede büyük çevresel facia yaratti. Kazakistan ve Özbekistan'in paylaçtigi Aral gölü sulamada kullanilan suyun göle ulaçmamasi nedeni ile kurumaya yüz tuttu. Bu sorunu tarim topraklarinin düzensiz sulanmasi neticesinde Aral bölgesinde ortaya çikan çevresel sorunlarin yani sira ekonomik sorunlarin da büyümesi bölgede hoçnutsuzlugun artmasina kapi açacagi ihtimalini dogurdu. Bunun yani sira açiri ilaçlamalar neticesinde ahalide saglik sorunlari da görülmeye baçladi.
Pamuk üretimi Sovyetler döneminde siyasi bir meseleydi. Pamuk üretimine karçi söz etmek, ekme veya toplamayi reddetmek acimasiz cezalandirilirdi. Bu sebepten uygunsuz hava çartlarinda bile tarladaki içler devam etmek zorundaydi. Hasat zamaninda pamuk toplamakla alakasiz olanlar bile tarlalara pamuk toplamaya götürülürdü. Çocuk emeginden faydalanilir, çogu zaman okullar pamuk hasadi bitene kadar tatil olurdu.
Özbekistan'da pamuk üretimi ile bagli tarihî sûreç Sovyetler Birligi'nin ekonomide cumhuriyetleri ne denli harcayabildigi, kendi elleriyle yolsuzluklara kapi açabildigini gösterdi. Yanliç planlama uygulamalari, merkezin ne pahasina olursa olsun pamuk üretme talebi dolayli yollara baçvurmaya sevk etti. Bunun neticesinde yok olani var olarak gösterme, çogaltip yazma, rûçvet ve yolsuzluklar ortaya çikti.
Özbekistan, Andropov tarafindan tüm SSCB'deki yolsuzluk olaylari ile mücadelede seçtigi bir ülkeydi. Kendisi istihbarat teçkilatindan gelen Genel Sekreter, tüm Sovyetler Birligi'nde olup biten yolsuzluklardan haberdardi. Özbekistan'daki yolsuzluklar diger cumhuriyettekilerden daha büyük olmamasina ragmen cumhuriyet görselli bir cezalandirma için seçildi. Burada olan çok sayida yolsuzluk davalari "Pamuk Içi" olarak dönemin basinina yansidi. "Pamuk Içi" Sovyetler tarihindeki en büyük ekonomik ve siyasi skandal oldu.
Özbekistan'in seçilmesinde, yolsuzluk oraninin ne denli büyük olmasindan ziyade, Andropov'un Reçidov'un çahsina olan sürtü^menin sebep oldugu da Sovyet tarihinde yöneticilerin hami-ast iliçkisinin önemini göstermektedir. Önce Krusçev, sonra Brejnev'in himayesinde olan yöneticinin Andropov ile iyi geçinemediginden baçinin belaya girdigi açiktir. Öyle olmasiyla birlikte Reçidov'a karçi hareketler sadece onun ölümünden sonra gerçekleçtirilebildi. 0
Bunun yani sira Reçidov'un pamukla ilgili hüzünlü hayat hikayesinin rejimin kendi g
sadik adamlarini bile göz kirpmadan yok edebilecegi, yok etmede de bir gösteri ^ z
yapabilecegini görmekteyiz. Reçidov'un hayati ayni anda Sovyet dönemindeki birçok g S «
hayatin da bir aynasi gibidir. Sovyet rejimine sadakat gösteren, ona hizmet eden, faydali 02 œ ®
I75l
olan çok sayida kiçiler rejim tarafindan yutuldugu ve harcandigini Reçidov'un hayat 1 1 hikayesi bir kanit olarak gösterir.
Pamuk Içi'nin Özbekistan diçindaki diger cumhuriyetlerde olan yolsuzluk operasyonlardan ayirt eden husus, Özbekistan'daki yolsuzluklar merkezi memnun etmek, onunla çeliçmemek için, özellikle Reçidov'un Moskova'nin istegine karçi çikamadigindan yapildigidir. ^üphesiz, bu yolsuzluklardan kendi ekonomik yarari için faydalananlar da
olmugtu, fakat asil sebep diger yolsuzluk davalarinda oldugu gibi kazanf elde etmek degildi.
Pamuk Skandali Özbekistan ifin bir milli davaya dönügtü. Özbekistan'in SSCB bünyesindeki son Birinci Sekreteri ve bagimsizliktan sonra ilk Cumhurbagkani Kerimov, bu olaydan kendi prestiji ifin faydalanmayi bilmig. Regidov bagta olmak üzere pamuk
davasi ile karalananlar aklanmigtir.
^ ^ ^
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye bagkasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. fikar fati^masi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fatigmasi olmadigini beyan etmektedir. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAKfA
Abduxoliqov, irismat. Men Bilgan $arof Aka. Tagkent: Akademnashr, 2018.
Ahmatjonov, Anvarjon. "Islom Karimov va Ahmadjon Odilov O'rtasidagi Ziddiyat." QiYOFA (2022). Erigim 16.06.2022. https://www.youtube.com/watch?v=hxkLbuDzsRU.
Asqarov, Ahmadali. Özbekistan Halklari Tarihi. Tagkent: Fan negriyati, 1993. Gordon, Dmitri. "Vladimir Kalinifenko ile sohbet." V GOSTYAH U GORDONA (2004). Erigim 30.05.2022. http://www.gordon.com.ua/tv/kalinichenko/.
Gucciolla, Ricardo Mario. "The Crisis of Sovyet Power in Central Asia: 'The Uzbek Cotton Affair' (1975-1991)." Yayinlanmamig Doktora Tezi, Lucca, IMT School for Advanced Studies, 2017.
"Jizzax Tumani §arof Ragidov Nomi bilan Ataldi." GAZETA.UZ (2016). Erigim 07.06.2022. https://www.gazeta.uz/oz/2016/12/22/jizzax/.
Kanlidere, Ahmet. "idil-Ural ve Orta Asya'da Kültürel ve Toplumsal Dönügüm (1800-1991)." Ötüken'den Kirim'a TürkDünyasi Kültür Tarihi. Ed. A. Kanlidere & i. Kemaloglu. istanbul: ^ Ötüken Negriyat, 2020.
ö Karimov, Timur. "Odilov Ahmadjan." WARHEROES.RU. Erigim 16.06.2022. < g https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=18664.
R ■ © Kerimov, islam. "$eref Regidov'un 75. yildönümüne hazirlik ve kutlamalarin gerfeklegmesi |76| hakkinda." Özbekistan Cumhbapkani Bünyesindeki Bakanlar Kurulu Karari.
(06.06.1992). sayi 267. Kerimov, islam. Xalqimizning Otapqalb Farzandi. Tagkent: Özbekistan Negriyati, 1992.
"KGB O'zbekistonga qarshi: tarixchi «paxta ishi» ning yashirin sabablarini ma'lum qildi." KUN.UZ (2019). Erigim 09.06.2022. https://kun.uz/uz/news/2019/05/21/kgb-ozbekistonga-qarshi-tarixchi-paxta-ishining-yashirin-sabablarini-malum-qildi.
Khalid, Adeeb. Central Asia; A New History from the Imperial Conquest to Present. Princeton: Princeton University Press, 2021.
Luçinski, Yuri. "Massi Bistro Zabili Gdlyana i ivanova i Voznenavideli Yeltsena." LENTA.RU (2015). Erijim 09.06.2022. https://lenta.ru/articles/2015/05/18/luchinsky/.
Muhammadkulov, Sadullo. "Jizn i Smert parafa Rajidova: Vospominaniya Liçnogo Komissara." (2017). Erijim 14.09.2022. https://uz.sputniknews.ru/20171105/Rashidov-vospominaniya-komissara-6747573.html.
Nijanov, Rafik. "Nigde Davlenie Sentra Ne Bilo Stol Razrujitelnim kak v Uzbekistane." GAZETA.UZ. (2020). Erijim 14.06.2022,
https://www.gazeta.uz/ru/2020/12/23/nishanov/.
Orakov, D. & A. Çarapov. Özbekistan Tarihinden Universal Kollanma. Tajkent: Akademnajr, 2019.
Rejidova, Gulnara & Doniyor Komilov. Çarof Rapidov: Inson Davr Közgusida va Davr Inson Taqdirida. Tajkent: Tasvir, 2017.
"Ribnoe Delo Samiy Gromkiy Korruptsionniy Skandal v SSSR." DiLETANT (2010). Erijim 07.06.2022. https://diletant.media/articles/35829694/.
"Sayyora Rashidova otasi va Islom Karimov haqida." KUN.UZ (2019). Erijim 14.05.2022. https://kun.uz/uz/news/2019/02/08/video-sayyora-rashidova-otasi-va-islom-karimov-haqida.
Sharof Rashidov. O'zbekiston Milliy Entsiklopediyasi. Tajkent: Davlat Milliy Nashri, 2004.
"Skonçalsya Bivjiy Rukovoditel Uzbekistana." RADiO OZODLiK (2017). Erijim 14.06.2022. https://rus.ozodi.org/a/28375695.html.
Çaropov, Abdulla. Özbekistan Tarihinden Üniversal Kullanma. Tajkent: Akademnajr, 2019.
Togan, Zeki Velidi. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakin Tarihi. istanbul: Enderun, 1981.
"Umer Osujdyonniy po Hlopkovomu Delu Zyat Brejneva." LENTA.RU (2013). Erijim 09.06.2022. https://lenta.ru/news/2013/10/10/churbanov/.
Usmanov, K. Vatan Tarihi. Tajkent: Çark nejriyati, 2016.
"V Uzbekistane v Vozraste 92 let Skonçalsya Stareyjiy Eks-Politzaklyuchenniy Ahmadjon Adilov." RADiO OZODLiK (2017). Erijim 16.06.2022.
https://rus.ozodlik.org/a/28760635.html.
Zufarov, K. A. Uzbekskaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika. Tajkent: Özbek Sovyet
o
Ansiklopedisi Nejriyati, 1981. ^
Zvyaginsev, Aleksandr. "Kurortnaya Drama." KOMMERSANT (2011). Erijim 08.06.2022. §
https://www.kommersant.ru/doc/1646828. ° g ^
§ ctf © |77|
^ ^ ^
