CC BY
5университет ул. М. Турсунзаде 30, 734025, Душанбе Республика Таджикистан Тел: (+992 44) 620 42 06Е-mail: mulloev sharif@mail.ru
Галимова Мохинур. - Таджикский государственный институт культуры и искусств им. М. Турсунзаде, старший преподаватель кафедры иностранных языков. Телефон: (+992) 908-89-26-19. Е-mail: mohinur. galimova-40@mail.ru About authors:
Mulloyev Sharif Bokievich, Doctor of Philology, Associate Professor, Head of the Department of Print Media and PR RTSU. Contacts: tel. : + 93 - 500 - 57 - 50E-mail: mulloev sharif@mail.ru
Galimova Mohinur, Tajik State Institute of Culture and Arts. M. Tursunzade, senior lecturer of the Department of Foreign Languages. Phone: (+992) 908-89-26-19. E-mail: mohinur. galimova-40@mail.ru
МУЛО^ИЗА^ОИ С. АЙНЙ ОИД БА ЭТИМОЛОГИЯ ВА ВИЖАГЩОИ ЛЕКСИКАИ ЗАБОНИ ТО^ИКЙ (ДАР АСОСИ МУКОТИБОТИ УСТОД АЙНЙ ВА
А. ЛО^УТЙ)
Наимова Ф.
Донишгоуи миллии Тоцикистон Дар мукотиботи С. Айнй масъалахои забони точикй макоми мехвариро ишгол менамояд. Дар ин бобат устод Айнй бисёр чиддй ва бамавкеъ сухан рондааст. У хотиррасон мекунад, ки адибон бояд аввал забони халкро омузанд ва ба захираи лахчахо дар забони адабй диккат диханд, гузашта аз ин, забони асархои классикони точикро аз бар намоянд.
Хунари нависандагии устод Айнй аз осори гаронбахо, аз чумла аз мактубхои у ба хубй маълум аст. Дар онхо дониши мукаммал, тачрибаи кофй, фикрхои нав ба нав, табъи равшан, завки латиф ва тахайюлоти чолибро дар хар як мактуби у мушохида кардан мумкин аст. Дар номахое, ки дар ин макола тахлил хохем кард, устод Айнй дар масъалаи забон ба А. Лохутй бисёр мулохизахои чолиб баён намудааст. Адабиётшинос Х. Отахонова кайд мекунад, ки: «Мутолиаи мактубхои устод Айнй нишон медиханд, ки у дар номанависй низ бо хамон хисси масъулиятшиносй, ки дар асархои илмй ва адабиаш мушохида мекунем, машгул шудааст» [5, 150].
Устод Айнй барои инкишоф ва ташаккули забони миллии точик ахамияти калон додааст. У хамчун асосгузори адабиёти муосири точик бо эчодиёти гаронмояи худ дар инкишофи забони адабй ва адабиёт хидмати бузург намудааст. Дар ин бора дар китоби забоншинос С. Халимов маълумот пайдо кардем, ки муаллиф муборизаи устод Айниро дар бораи роххои инкишофи забони адабии точик таъкид карда чунин менависад: «Фаъолияти илмй, адабй ва чамъиятии асосгузори адабиёти советии точик дар замони советй хеле гуногун ва хаматарафа буда, барои инкишоф ва ташаккули забони миллии точик ахаммияти калон дошт. Вай дар замони мо бо эчодиёти худ дар инкишофи забони адабй ва адабиёти точик роли бузург бозидааст. Давраи фаъолияти Айнй давраи гузориши проблемами гуногуну мураккаби забони адабии точик ва халли онхо мебошад, ки худи вай дар хдлли онхо бевосита иштирок кардааст» [6, 26].
^айдхои устод Айнй доир ба хамаи пахлухои забон умуман, масъалахои назарявии забоншиносй хеле хуб ба назар мерасанд. Уро дар адабиёти муосир хамчун забоншиноси бехамто муарифй намудаанд. Фаъоляти суханварй, суханофаринй ва забоншиносии С. Айниро мухаккикон борхо мавриди омузишу тахкик карор додаанд. Дар ин хусус як гурух олимону нависандагон ва мутарчимони сохаи забону адабиёт изхори акида кардаанд, ки дар байни онхо маколахои И. С. Брагинский, С. Ш. Табаров, М. С. Осимй, М. Турсунзода, Б. Н. Ниёзмухаммадов, Р. А. Амонов, М. Ш. Шукуров, В. А. Асрорй, Р. Хошим, А. Сайфуллоев, Р. Гаффоров, Х. Отахонова, А. Махмадаминов, Ш. Рустамов ва дигарон ахаммияти махсус доранд, ки дар онхо ба хидматхои таърихии С. Айнй дар сохаи забон бахои сазовор дода шудааст. Рисолахои Н. Маъсумй «Очеркхо оид ба инкишофи забони адабии точик» (1959) ва С. Халимов «Садриддин Айнй ва баъзе масъалахои инкишофи забони адабии точик» (1974) асархои яклухти монографй мебошанд, ки афкори илмй дар онхо як навъ чамъбаст шуда, кариб хамаи сохахои
фаъолияти С. Айниро доир ба инкишофи забону услу6и бадей ва забоншиносй дар бар гирифтаанд.
Мукотибаи С. Айнй барои омухтани хаёти шахсй, акидахои адабию забоншиносии y, ки дар рухияи баланди ватандустиву ифтихори миллй офарида шудаанд, чолиби диккат мебошад. У дар номахояш ба адибони точик барои пешгирй ва мухофизати забони адабии точик аз нуксу хатохои чиддй ва таъйин намудани рафти инкишофи минбаъдаи он маслихатхои судманди амалй додааст. «Яке аз сохахои хеле мухимми фаъолияти илмии устод Айниро, - кайд мекунад адабиётшинос А. Махмадаминов, -тадкики забони адабии хозираи точик ташкил медихад. Муборизаи у барои инкишофи забони точикй ва демократй кунонидани он ба дигаргунихои азиме, ки баъди револютсияи Октябр дар хаёти сиёсй, иктисодй ва мадании халки точик ба вучуд омадаанд, сахт алокаманд мебошанд» [3, 36].
Мухимтарин хусусияти номахои С. Айнй ба А. Лохутй низ дар хамин аст, ки мулохизахои устод Айнй дар бораи масъалахои забон ахаммияти хоса доранд. Устод Айнй ба масъалаи омухтани забони халк, истифода аз захираи лахчахо дар забони адабй, фаро гирифтани забони осори классикии адабиёти точик ва дурусту бамавкеъ истифода бурдани калимахо, нигох доштани тозагй ва риояти табиати миллии забони точикй ва ба коидахои он таваччухи бештар зохир менамояд. У дар яке аз номахояш ба А. Лохутй дар таърихи соли 1940 аз забоншиносоне, ки ба навиштахои устод Айнй эродхои беасос гирифтаанд, шикоят карда, онхоро ба зери танкиди сахт мегирад ва аз чумла менависад: «...Дар катори эътирозхои сиёсии беасосаш эътирози забонй хам кардааст ва ба ин далел овардааст, ки муаллиф дар 72 сахифа, 124 тавзех додааст. Ва хол он ки он эзоххои ман бештар дар бораи калимахое мисли нешбанд, навбар, поёноб ва рагбанд барин калимахо буданд, ки онхоро дехконони бесавод медонанд, аммо чавонони «саводи сиёсинок» намедонанд. (Тахрири забонй карда чанд мисраъро вайрон хам кардааст) » [4, 123].
Дар идомаи хдмин нома сухан дар бораи калимаи «даханмард» меравад ва устод шарх медихад, ки: «...Ин калима хам мисли калимахои боло дар хеч лугат набуда, танхо дар дахони мардум хаст, яъне тамоман халкй аст, пеш аз ин навиштахои ман дар адабиёт нагузаштааст ва маънияш: «даханмард - одаме аст, ки касони дар атрофаш буда ба гапи вай медароянд ва дар вакти лузум у аз тарафи онхо монанди як вакили расмй гап задан мегирад. «Даханмард» аз «даханкалон» фаркнок аст. Даханкалон хамеша сифати салбии одамро баён мекунад, аммо даханмард гохо дар маънии салбй ва гохе дар маънии эчобй меояд. Акнун намедонам, ки ман бо ин рахбарони забони точик чй кор кунам. Инхо забони адабии классикро надонанд ва забони зиндаи халкиро надонанд ва мачбур кунанд, ки «чизе навис, ки ман фахмам», дар ин сурат вой бар холи ман ва монанди ман» [4, 123].
Устод Айнй ба мукобили афкору акидаи баъзе забоншиносон баромада ба ин восита ба А. Лохутй хушдор медихад, ки забони адабии классикй ва дар баробари он забони зиндаи халкро аз худ кардан зарур аст. У дар бахсу мунозирахо хамчун чамъиятчии фаъол, муборизи мумтоз, донандаву химояткунандаи забони миллй буд, ки дар номахояш доир ба ин масъала бо адибони точик маслихатхои судманд додааст. «Яке аз нависандагоне, ки дар ибтидои асри XX, - кайд мекунад адабиётшиноси Мухаммадчони Шакурй, -дар пеш бурдани ин протсеси мухимми таърихй фаъолона иштирок кардаанд, устод Айнй буд. Айнй бо он асархои назмию насрии давраи аввали эчодиёташ, ки як кисмашонро дар охири асри XIX ва аксарашонро дар ибтидои асри XX таълиф кардааст, аз шохрохи хамин протсеси таърихй кадам задааст.
Дар ин асархои у, аз як тараф, кушиши то хадди имкон сода кардани забону услуб дида шавад, аз тарафи дигар, истифодаи бисёр калимаю иборахои одии гуфтугуй, таркибхои забони зинда, таъбиру мачозхои халкй мушохида мегардад. Дар байни он шеърхои Айнй, ки то имруз чоп шудаанд, ягон шеъре, ки услубан мураккаб ё тумтароке дошта бошад, нест. Х,амаи шеърхои у хеле содаву табий ва самимй буда, аз баъзеи онхо хатто оханги гуфтугуи мукаррарй ба гуш мерасад» [7, 124].
Оре, хак ба чониби устод М. Шакурй аст, ки забони тамоми асархои адабй, илмй ва публитсистии устод Айнй дар равияи сода ва оммафахм навишта шудаанду дар
инкишофи забони миллии точик накши калон бозидаанд, ки дар байни онхо дар мактубхояш низ доир ба ин масъала мулохизахои судманд баён намудааст.
Тамоми номахои устод Айнй ба А. Лохутй иттилоот ва андешахои бисёр чолиб дар боби адабиёт, тачрибахо ва корхои адабии нависанда, таърихи эчоди асархои у мебошанд, вале дар миёни онхо масъалахои марбут ба забон бисёр чиддй ва чойгохи махсусе доранд. Адабиётшинос Х. Отахонова зикр мекунад, ки «Аз номахои устод Садриддин Айнй садои дили инсонй шунида мешавад, ки лахзахои аз гами миллат, пешрафту фарханг ва маданият фориг набудааст. Ин садо гохе хашмгин ва музтариб ба гуш мерасад ва гохе ризояти нависандаро ифода мекунад» [5, 150].
С. Айнй хамчун сарвари ахли илму адаб дар мавридхои мувофик доир ба масъалахои чудогонаи лугатшиносй, овозшиносй ва сарфу нахв, услубшиносй ва забони нависандагони чудогона, муносибати забони адабй ва шева, тозагии забон ва маданияти нутк, макоми забони адабй дар чамъият фикрхои пуркимат гуфтааст.
Устод Айнй ба навкаламон тавсия медихад, ки забони адабии классикиро омузанд ва дар баробари ин забони халкро аз худ намоянд. у хамеша гамхору фидокори чавонон ва умуман мардум буд. Аз хамин сабаб китобе тартиб доданй мешавад ва устод дар вакти тартиб додани ин китоб, яъне «Лугати нимтафсилии точикй барои забони адабии точик» мактубе ба А. Лохутй фиристода, кайдхои худро барои омодасозии ин кор чунин менависад: «Медонед, ки дар дасти точикони Осиёи Миёна ду - се лугат хаст, машхуртарини онхо <^иёс» ва «Бурхони котеъ» аст. Аммо чавонон, хатто арабидонхои онхо хам аз ин лугатхо фоида бурдан наметавонанд, зеро тартиб бисёр кухна ва лугатхо бо чизхое, ки харгиз даркор намешаванд, пуранд. Бинобар ин, барои кофта ёфтани як лугати матлуб варакхоро гардонидан ва сахифахоро хондан лозим меояд, аммо чавононе, ки дар замони охир саводнок шудаанд ва арабиро намедонанд, аз он лугатхо хеч фоида бурда наметавонанд. Бинобар ин, хостам, ки ба асоси хамон лугатхои кухна як лугати точикй ба точикй бо усули замонй тартиб дихам. Корро ба ин тартиб пеш гирифрам: Аз лугатхои кухна хар чизеро, ки мурда буд ва ба забони мо даркор намешавад, партофтам, чизхои даркориро гирифтам. Чизхои даркорй хам ду кисманд: як кисми онхо барои тахрир ва мутолиаи адабиёти имруза ба кор мераванд ва кисми дигарашон барои мутолиа ва фоида бурдан аз адабиёти классикй. Медонед, ки ба ин сабаб хеле лугатхои арабй ва форсии кадим, ки дар адабиёти классикй хастанд, гирифта мешавад ва манбаи дигари ман халк аст. Х,ар кадом бобро ба забони халк, ки то хол дар ягон лугат дида нашудааст, аммо миёнаи мардум зинда ва дар гуфтушунид аст, пур мекунам.
Дар тафсили лугатхои кухна хам маънии кухнаашро, ки дар адабиёти классикй ва дар забони имруза нест, партофтам ва он маънихояшро, ки имруз зинда аст, гирифта истодам» [4. 30 - 31].
Устод Айнй вокеан донандаи бехамтои забони адабиёти классикй ва забони зиндаи халк буд, ки дар лугати худ калимахоро бо тамоми нозукихояш маънидод кардаасту ба А. Лохутй дар номаи мазкур изхор намудааст.
Устод Айнй бештар ба А. Лохутй дар номахояш масъалахои забонро бисёр чиддй маънидод намудааст. Аз як номаи С. Айнй (21 июли соли 1946) ба А. Лохутй маълум мешавад, ки байни Лохутй ва бархе аз эрониёни мукими Маскав бар сари калимаи «чангара» мубохиса ба амал омадааст. Онхо калимаи мазкурро сирф точикй шуморида ва исрор доштанд, ки ин вожа хеч иртиботе ба форсии Эрон надорад. С. Айнй дар як номаи якунимсахифагй ба А. Лохутй чунин кайд мекунад: «Факир ин гуна эътирози он касонро шунида тааччуб кардам. Х,арчанд дар «Шохнома» ва дар дигар ашъори шоирон ва устодони форсизабон диданам, ин калимаро дар ёдам нест, аммо бо далелхои раднопазир исбот карда метавонам, ки ин калима моли холиси умуми форсизабонон аст.
Далели ман ба тарзи зерин аст: чойи инкор нест, ки калимаи «чанг», ки решаи калимаи мазкур аст, аз рузи баромадани форсии чадид то имруз хам дар Эрон ва хам дар Турон кор фармуда шуда омадааст. Инчунин муштакоти ин калима, масалан «чанговар», ки исми сифатии мусбати ин калима аст, инчунин «чанггох», ки исми макон аст ва инчунин «чангчуй», ки исми сифатии манфии ин калима аст, умумианд.
Акнун мо калимаи «чангара» - ро тахлил карда мебинем: «чангара» монанди коргар исми сифатии умумии ин калима аст, ки тамоман ба коидаи забони форсй мувофик аст ва хар касеро, ки чанг мекунад, «чанггар» гуфтан мумкин аст.
^оидаи дигаре дар забони форсй хаст, ки мувофики он хар гох исм ё сифати умумиро ба як чиз ё ба ягон гурух махсус кардан хоханд, дар охири он калима часпаки «а» ё «ак»-ро мечаспонанд. Чунончи, «девор», ки маънии маълум дорад, вакте ки вайро ба асотираи даруни чох ё ба давродаври кух махсус кардан хостанд, «девора» гуфтанд, ки мо хеч гох аз ин калима маънии «девор» - и маълумро намефахмем ё ин ки калимаи «оташгир» ба хар чизу ба хар касе, ки кобилияти оташро гирифтан дошта бошад, содик меояд. Вакте ки хостанд ин калимаро ба олати оханини маълуми оташбардор махсус кунанд, бо иловаи «ак» «оташгирак» гуфтаанд. Инчунин калимаи «тар» ба хар чизе, ки тарй обият дошта бошад, рост меояд. Вакте ки мардум хостаанд ин калимаро ба сабзавоти махсус хос кунанд, «тара» гуфтанд.
Монанди ин калимаи «чангара», ки маънии умумии «чангкунанда» дошт, хостанд ба касе, ки бебоист (ё бо сабабхои сохта) бо одамон чанг мекунад ва хамеша барои чанг сабабхо омода менамояд, хос гардонданд, ба ин калима часпаки «а» илова намуда «чангара - чанг - гара» гуфтанд.
Мувофики коидаи дигари забони форсй, ки хар гох дар калимахои мураккаб ду харф аз як чинс ё харфи кариб алмахрач дар як чо ояд, яке аз онхоро хазф мекунанд. (Чунончи, сафедор ба маънои дарахти маълум, ки дар асл сафеддор буд, ё ин ки «ягона», ки дар асл «як - гона» буд) яке аз харфхои «г» - ро хазф карда «чангара» гуфтанд ва аз ин калима маънии чангкунандаи манфй - бадро ифода намуданд (точикон ин калимаро чунон ки ба одами чангчуй ба маънои манфиаш кор мефармудаанд, инчунин ба хурус, ба тагал (куч) ва монанди ин гуна паррандагон ва хайвонот хам, ки зиёда чангдуст бошанд, кор мефармоянд).
Дар хар хол ин гуна калимахоро, ки хеч набошад хамаи муштокоташ дар адабиёт ва гуфтугузори хамаи форсизабонон кор фармуда мешаванд ва сохташ тамоман мувофики коидаи забони форсй аст, аз оилаи забони форсй бароварда партофтан - дониста ё надониста, забони худро танг кардан аст.
Ман дар тааччуб мондам, ки шумо то хол китобчаи «Дар бораи Фирдавсй ва «Шохнома» - и у» навиштаи маро надидаед. Ман дар охири ин китобча як кисм лугатхоеро, ки баъзе эрониён лугатхои махсуси точикй медонанд, аз «Шохнома» ёфта дарч кардаам, ки аз назар гузарониданаш бефоида нест. Ба ин муносибат ба ин китобча як нусха ва инчунин аз «Муканнаъ» ва «Темурмалик» ном китобчахое, ки дар айёми Ч,анги Бузурги Ватанй чоп шуда буданд, як нусхагй бо бандерол ба хидмат фиристодам. Умед аст, ки кабул фармоед» [4, 117- 119].
Устод Айнй дар ин номааш ба Лохутй исбот намудааст, ки забони точикй аз забони форсй дида содатар аст. У калимахоро чудо - чудо оварда маънояшонро шарх додааст ва дар охир китобхои таълифкардаи худро, ки дар анчоми онхо якчанд лугати форсй ва точикиро шарх додааст, ба А. Лохутй тавсия намудааст.
Ба ин тарик, мукотиботи С. Айнй, алалхусус мактубхои у ба устод Лохутй ба сифати яке аз сарчашмахои муътамади омузиши афкори забоншиносии адиб аз хар чихат арзишманд мебошанд.
АДАБИЁТ
1. Айнй С. Ба А. Дехотй // Шарки сурх. - 1962. - № 12. - С. 94 - 100.
2. Лохутй А. Номахо (мураттиб ва муаллифи тавзехот Х. Отахонова). -Душанбе: Адиб, 2004. -112с.
3. Махмадаминов А. Андешахои С. Айнй доир ба забони точикй // Садриддини Айнй - олим. -Душанбе: Истеъдод, 2010. - 64с.
4. Мукотибаи Садриддин Айнй ва Абулкосим Лохутй ( Бо сарсухани М. Осимй, ба чоп тайёркунанда ва муаллифи тавзехот Х. Отахонова). -Душанбе: Деваштич, 2003. - 140с.
5. Отахонова Х. Чанд масъалаи забон дар мактубхои устод Айнй // Цашнномаи Айнй. Цилди IX. -Душанбе: Дониш, 2002. - 150 - 161с.
6. Хдлимов С. Садриддин Айнй ва баъзе масъалахои инкишофи забони адабии точик. - Душанбе: Ирфон, 1974. - 136 с.
7. Шукуров М. Айнй ва забони халк //Садои Шарк. - 1967. - № 5. - 124 - 135с.
РАЗМЫШЛЕНИЯ АЙНИ ОБ ЭТИМОЛОГИИ И ОСОБЕННОСТЕЙ ЛЕКСИКИ ТАДЖИКСКОГО ЯЗЫКА (НА ОСНОВЕ ПИСЕМ АЙНИ К ЛАХУТИ)
Во многих письмах С. Айни к А. Лахути важное место занимают обсуждение вопросов таджикского языка. В статье подвергаются филологическому разбору рассуждения Айни о норме языка художественного произведения, особенностей художественной речи, языкового фонда, этимологии слов и словосочетаний, полисемантичности слов, мастерство художника слова в отношении литературного языка и ее сочетания с разговорным языком, необходимости составления толковых словарей, бережном отношении к традиционной культуре народа, к классическому литературному языку. По мнению автора статьи, подробное исследование перечисленных вопросов касательно языка художественных произведений, имеют большое научно-теоретическое и практическое значение для литературоведческой науки.
Садриддин Айни, будучи главою литераторов и художников слова, обращает их внимание на глубокое изучение лексикологии, фонетики и морфологии, стилистики языка и культуре речи. Наставления и рекомендации Айни о литературном языке имеют актуальное значение и в наши дни.
Ключевые слова: письмо, хуодожественная речь, литературный язык, мастерство писателя, классическая литература, стиль, подражание, форма, содержание, традиция, культура.
AINI'S REFLECTIONS ON THE ETYMOLOGY AND TAJIK LANGUAGE FEATURES VOCOBULARIESTAJIK LANGUGE (BASED ON AINI'S LETTERS TO LAHUTI)
An many letters from S. Aini to A. Lahuti an important place taks on discussion of the issues of the Tajik languge. The article is focusec on stonconrts philological analysis of the Aini's reasoning about the language standarts of the work art, the features of artistic speech, the linguistic foundation, the etymology of words and word combinotions, polysemontic word, in the artistic words relation to the literary language and its combination with the speaking language, importance for of compiling explanatory dictionaries, and carefulattitude to the traditional culture of the people, and to the classical literary language. According to othor's opinion, a detailed study of the selected questions concerning the lanuage of art works, have great scientific, theoretical and practical significance for literary scholarship.
Sadriddin Aini, as the head of writers and words artists, pays their attention to a profound study of lexicology, phonetics and morphology, language stylistics and speech culture. The instructions and recommendations of Aini about the literary language is actual in our days.
Keywords: Writing, artistic speech, literary language, writer's skill, classical literature, style, imitation, form, content, tradition, culture.
Сведение об авторе:
Наимова Фарзона - аспирант кафедра теория и литература новый персидско-таджикский литературы Таджикский национальный университет, e-mail: naimzoda89@mail.ru Тел +(992)987343254
Aboutthe author:
Naimova Farzona - post-graduate student of the theory and literature of the new Persian-Tajik literature Tajik National University, e-mail: naimzoda89@mail.ru Phone: + (992)987343254
