CC BY
104AHOLI TURMUSH DARAJASINI OSHIRUVCHI KO'RSATKICHLARGA
TA'SIR QILUVCHI OMILLAR
Babanazarova Sevara
SamISI, "Iqtisodiy tahlil va statistika" kafedrasi katta o'qituvchisi Xo'jahmedov Ulug'bek Anvar o'g'li
SamISI "Marketing-320" guruh talabasi ulugbekshakh@gmail.com, +998935873222
Annotatsiya: Ushbu maqola turmush darajasining tanlangan ko'rsatkichlarining tushuntirish kuchini baholashga, ularning farqlari va munosabatlarini ta'kidlashga qaratilgan. Bizning asosiy maqsadimiz - turmush darajasini baholashda ta'sir qilishi mumkin bo'lgan omillarni o'rganishdir.
Kalit so'zlar: Aholi statistikasi, turmush darajasi, ko'rsatkichlar, hayot sifati, farovonlik.
Аннотация: В данной работе ставится цель оценить объяснительную силу отдельных показателей уровня жизни, выделить их различия и взаимосвязь. Наша главная цель - предложить факторы, которые следует учитывать при оценке уровня жизни.
Ключевые слова: Статистика населения, уровень жизни, показатели, качество жизни, благосостояние.
Annotation: This paper aims to assess the explanatory power of selected indicators of living standards, to highlight theirdifferences and their relationships. Our main objective is to suggest factors that should beincluded in the assessment of living standards.
Key words: Population statistics, living standards, indicators, quality of life, well-being.
Kirish. Har bir mamlakat qanday siyosiy va ijtimoiy harakatlarni amaliyotga joriy etishidan qat'iy nazar ularning yakuniy maqsadi xalq manfaatlari, aholi turmush darajasini yaxshilash, yetakchi mamlakatlar safidan joy olishga qaratiladi. Davlatning boyligi va turmush darajasi nafaqat ishlab chiqarish samaradorligiga, balki boshqa omillarga ham bog'liq. Shu sababli, YalM mamlakatning umumiy rivojlanishini baholashning yagona kompleks ko'rsatkichi bo'lmasligi kerak.
Adabiyotlar sharhi. O'zbekiston Respublikasi aholisining turmush darajasi va farovonligini o'rganish maqsadida, davlat statistika organlari tomonidan har yili uy xo'jaliklarida tanlama usulda kuzatuvlar o'tkaziladi. O'z navbatida, uy xo'jaliklarida kuzatuv o'tkazish uslubiyoti Jahon Banki va Birlashgan Millatlar Tashkiloti Yevropa Iqtisodiy Komissiyasining tavsiyalariga asoslangan bo'lib, O'zbekiston Respublikasining barcha hududlarida o'tkaziladi. Bir yil davomida respublika bo'yicha 10 000 dan ortiq uy xo'jaliklarida, jumladan Qoraqalpog'iston Respublikasi bo'yicha 588 ta, Andijon 780 ta, Buxoro - 648 ta, Jizzax - 492 ta, Qashqadaryo - 828 ta, Navoiy - 516 ta, Namangan - 756 ta, Samarqand - 936 ta, Surxondaryo - 720 ta,
Sirdaryo - 432 ta, Toshkent - 840 ta, Farg'ona - 936 ta, Xorazm - 624 ta va Toshkent shahrida 912 ta uy xo'jaliklarida kuzatuv o'tkaziladi. 2017 yilda o'tkazilgan uy xo'jaliklari tanlama kuzatuvlarida 53 mingdan ortiq aholi qamrab olingan bo'lib, o'rtacha bir uy xo'jaligiga 5,1 kishidan to'g'ri kelganini ko'rsatdi. Jami kuzatilgan aholidan 50,4 % ni erkaklar va 49,6 % ni ayollar tashkil etdi.
Tahlil va natijalar. Aholi umumiy daromadlari tarkibida ishlab chiqarishdan kelgan tushumlar ulushi 71,5 foizni, shundan 69,3 foizi mehnat faoliyatidan olingan, 2,1 foizi shaxsiy iste'mol uchun ishlab chiqarilgan shaxsiy xizmatlardan olingan daromadlarni tashkil etgan.
"Aholi turmush darajasi" muhim iqtisodiy kategoriya bo'lib, murakkab, ko'pqirrali jarayonni aks ettiradi. Shuning uchun ham aholi turmush darajasini aks ettirish uchun ko'rsatkichlar tizimidan foydaliniladi. Bu ko'rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
• aholining daromadlarini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar;
• aholining xarajatlarini aks ettiruvchi ko'rsatkichlar;
• daromadlarini differensiyallash, kambag'allik darajasi va uning chegarasi singari ko'rsatkichlar kiradi.
"Turmush darajasi" tushunchasi va ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatkichlar tizimini rivojlantirishda Birlashgan millatlar tashkiloti sezilarli hissa qo'shdi. 1960 yilda BMTning ishchi guruhi global miqyosda turmush darajasini aniqlash va o'lchash tamoyillari haqida hisobot tayyorladi. Bu keng qamrovli tizimni yaratish yo'lidagi dastlabki qadam edi. BMTning xalqaro statistika sohasidagi turmush darajasi ko'rsatkichlarining oxirgi versiyasi 1978-yilda ishlab chiqilgan va 12 ta asosiy yo'nalishni qamrab olgan.
Bugungi kunda ham mazkur xalqaro tashkilot tomonidan dunyo aholisi turmush darajasini oshirish va kambag'allikdan aziyat chekayotgan mamlakatlarga ko'maklashish maqsadida qator ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Jumladan, BMTning Bosh assambleyasida 2000 yilda qabul qilingan "Ming yillik rivojalanish dasturi" hamda 2015 yilda tasdiqlangan "2030 yilgacha mo'ljallangan Barqaror rivojlanish maqsadlari dasturi" bevosita dunyo mamlakatlari aholisini iqtisodiy-ijtimoiy qo'llab-quvvatlash, shuningdek, ekologiya buzilishining oldini olgan holda, aholining salomatligini asrashga qaratilgan muhim tadbirlar sirasiga kiradi.
Biroq, istisnosiz hamma tomonidan qabul qilinadigan o'rnatilgan ta'rif yo'q. Turmush darajasi va unga bog'liq bo'lgan hayot sifatini baholash usullarida juda ko'p fundamental farqlar mavjud. Shunga qaramay, ulardan faqat ba'zilari haqiqiy ishonchlilikka ega. Siz boy bo'lishingiz mumkin, lekin siz qanoatlanmaysiz. Siz mamnunsiz, lekin siz o'zingiz xohlagan hayot tarzini olib borolmaysiz. Siz shunday hayotga ega bo'lishingiz mumkin, lekin baxtli emassiz. Siz baxtli bo'lishingiz mumkin, lekin sizga boshqa narsalar etishmayapti. Xulosa qilib aytganda, turmush darajasining predmeti juda murakkab. Turmush darajasining eng ko'p qo'llaniladigan ko'rsatkichi aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulotdir.
Ko'pgina iqtisodchilar aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o'sishini eng muhim maqsad deb bilishadi. Yalpi ichki mahsulot hech qachon farovonlikni o'lchash uchun mo'ljallanmagan. Turmush darajasi atamasi inson yoki xalq yashaydigan va
ular yaratishga yordam beradigan sharoitlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Ushbu kontseptsiya asta-sekin turli xil ta'riflarni ishlab chiqdi, ular asosan ma'lum bir ta'rif yaratilgan fan tomonidan belgilanadi. Izchillik hatto intizom ichida ham mavjud emas. Turmush darajasi ko'pincha hayot sifati va farovonlik bilan bog'liq va ba'zan chalkashtirib yuboriladi. Hayot darajasi masalalari bilan shug'ullanadigan asosiy fanlar birinchi navbatda iqtisod, keyin sotsiologiya va psixologiyadir. Iqtisodiy nuqtai nazardan, turmush darajasi asosan davlat darajasida (daromad, iste'mol va ishsizlik) moddiy shartlar bilan o'lchanadi.
Aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot umumiy turmush darajasini xalqaro taqqoslash uchun eng ko'p qo'llaniladi. Ushbu ko'rsatkich bo'yicha jiddiy tanqidlar asta-sekin professional hamjamiyat ichida to'planib bordi. Bu aholining jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM aholining real ahvolini to'g'ri ko'rsatmaydi, chunki u odamlar hayotiga ta'sir etuvchi ko'p narsalarni aks ettirmaydi va aksincha, odamlar hayotiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan narsalarni o'z ichiga oladi, degan asosiy g'oyaga asoslanadi. Binobarin, tanqidni tanqid qilish intellektual kurashga olib keladi. Shu sababli ko'pincha yangi ko'rsatkichlar yaratiladi. Bu esa jon boshiga yalpi ichki mahsulot o'zining kuchli mavqeini saqlab qolish imkonini beruvchi noxush siklni yo'qotadi. Yalpi ichki mahsulot, albatta, ishlab chiqarishning juda muhim ko'rsatkichidir.
Xulosa va takliflar. Asta-sekin turli xil muqobil indekslar ishlab chiqildi. XX asrning ikkinchi yarmi farovonlik ko'rsatkichi sifatida YaIMning bahsli masalalarini hal qilish zarurati bo'yicha munozaralar davri bo'ldi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, OECD, Jahon banki, Evropa Ittifoqi, shuningdek, boshqa turli tashkilotlarning faoliyati asosida yangi ko'rsatkichlar tuzildi. Qaysidir ma'noda, bular jon boshiga to'g'ri keladigan YaIMning zaif tomonlarini to'ldiradi yoki uni butunlay almashtiradi. Bunday munosabat ushbu maqolani yozishga turtki bo'ladi. Ushbu maqola turmush darajasining tanlangan ko'rsatkichlarining tushuntirish kuchini baholashga, ularning farqlari va munosabatlarini ta'kidlashga qaratilgan. Bizning asosiy maqsadimiz -turmush darajasini baholashda hisobga olinishi kerak bo'lgan omillarni taklif qilishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. U.Xudayberdiyev, A.Xoliqulov, S.Babanazarova. Aholi turmush darajasi statistikasi. Darslik.- Statistika, 2014.-Samarqand. 86-bet.
2. Полякова Виктория Владимировна Шаброва Нина Васильевна. ОСНОВЫ ТЕОРИИ СТАТИСТИКИ, 2015.
3. DANUBE: Law and Economics Review, 6 (3), 175-188
