Научная статья на тему 'АГРОСАНОАТ КЛАСТЕРЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВЛАР'

АГРОСАНОАТ КЛАСТЕРЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВЛАР Текст научной статьи по специальности «Ветеринарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
кластер / кооперация / қўшилган қиймат / самарадорлик / агросаноат кластери / ёғ-мой кластери / балиқчилик кластери / узумчилик кластери

Аннотация научной статьи по ветеринарным наукам, автор научной работы — Болтаев Назарбек Нарзуллаевич

Мақолада аграр соҳада маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кластерли ёндашув асосида ривожлантириш, кластер сиёсатини амалга ошириш механизми жумладан, тизимда мавжуд муаммолар баён этилган ҳамда уларнинг ечимини топиш бўйича илмий ва амалий аҳамиятга молик ёндашувлар каби масалалар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АГРОСАНОАТ КЛАСТЕРЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВЛАР»

АГРОСАНОАТ КЛАСТЕРЛАРИНИ ТАШКИЛ ЭТИШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВЛАР

Болтаев Назарбек Нарзуллаевич

Узбекистан Республикаси ^ишлок хужалилиги Вазирлиги хузуридаги Озик -овкат ва кишлок хужалиги сохасида стратегик ривожланиш ва тадкикотлар халкаро маркази

таянч докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.11532310

Аннотация. Мацолада аграр соуада ма^сулотлар ишлаб чицаришни кластерли ёндашув асосида ривожлантириш, кластер сиёсатини амалга ошириш механизми жумладан, тизимда мавжуд муаммолар баён этилган цамда уларнинг ечимини топиш буйича илмий ва амалий ауамиятга молик ёндашувлар каби масалалар келтирилган.

Калит сузлар: кластер, кооперация, цушилган циймат, самарадорлик, агросаноат кластери, ёг-мой кластери, балицчилик кластери, узумчилик кластери.

Аннотация. В статье представлены такие вопросы, как развитие производства продукции в агропромышленном комплексе на основе кластерного подхода, механизм реализации кластерной политики, существующие проблемы в системе, а также научно-практические подходы к поиску их решения.

Ключевые слова: кластер, кооперация, добавленная стоимость, эффективность, агропромышленный кластер, масложировой кластер, рыбохозяйственный кластер, кластер виноградарства.

Abstract. The article presents issues such as the development of production in the agro-industrial complex based on the cluster approach, the mechanism for implementing cluster policy, existing problems in the system, as well as scientific and practical approaches to finding their solutions.

Key words: cluster, cooperation, added value, efficiency, agro-industrial cluster, oil and fat cluster, fishery cluster, viticulture cluster.

^ишлок хужалиги махсулотларини хул, дастлабки ва чукур кайта ишланган холда истеъмолчиларга етказиб бериш тизимини такомил-лаштириш, бу тизимда агросаноат кластерлари оркали кушилган киймат занжирини ривожлантиришнинг ахамияти ортиб бормокда.

"Кластер" тушунчаси нима ва унинг мохияти нимада? "Кластер" назариясининг куп кирралилиги, унга нисбатан турли хил илмий ёндашувлар шаклланишига сабаб булди. Википедияга кура "кластер" атамаси (инглиз тилидан cluster - тупланиш, гурух, даста) маълум хусусиятларга эга хамда мустакил бирлик сифатида караш мумкин булган бир хил тусдаги бир нечта элементларнинг ягона максад йулида бирлашуви, тупланиши хамда гурух маъноларида ишлатилади1.

Майкл Портерга кура "кластер - географик нуктаи-назардан бир жойда тупланган узаро боглик компаниялар (ишлаб чикарувчилар, хомашё етказиб берувчилар, хизмат курсатувчилар) хамда уларнинг фаолиятига алокадор ташкилотлар (илмий тадкикот муассасалари, технопарклар, тармок бирлашмалари) гурухи булиб, узаро чамбарчас богланган тармокларнинг ягона технологик занжирини ташкил этувчи интеграцион тузилмалар хисобланади. Улар бир вактнинг узида хам узаро хамкорликда фаолият олиб

1 https ://ru.wikipedia. Qrg/wiki/Кластер.

боришади, хам маълум даражада ракобатчилар саналади". Портер кластерга хос бешта хусусиятни ажратиб курсатади:

1. Кластернинг ядросини ташкил этувчи хужалик юритиш субъектларининг географик жихатдан бир худудда тупланиши.

2. Бир-бирига ухшаш иктисодий фаолият турларида юкори ракобат мухитининг мавжудлиги.

3. Кластерга кирувчи фирмаларнинг горизонтал ва вертикал жихатдан кооперацияси (узаро хамкорлиги) натижасида худудда тараккий этган инфратузилма шаклланиши.

4. Консолидациялашган маркетинг стратегияси ва бренднинг юзага келиши (умумий ривожланиш стратегияси).

5. Кластернинг тегишли сохаларида инсон капиталининг "юкори сифати" шаклланиши2.

Ер ва сув ресурслари чекланган Узбекистон шароитида кишлок хужалигига инновацион ёндашилмаса, сохада йиллар давомида йигилиб колган муаммоларни бартараф этиб хам, юкори махсулдорликка эришиб хам булмайди. Шундай экан, кишлок хужалигида кенг куламли аграр иктисодий ислохотларни амалга ошириш оркали ишлаб чикаришда юксак иктисодий самарадорликка эришиш лозим. Олий таълим ва илмий-тадкикот муассасалари билан хамкорлик, илм-фан ютуклари, инновацион технологияларни жорий килиш, инсон ресурсларини ривожлантириш масалалари янги ташкил этиладиган агрокластерлар, кооперативлар ва сохадаги бошка йирик корхоналар фаолиятини ташкил этишда лицензия ва рухсат этиш тартиб-таомиллари шартларидан бири этиб белгиланади3. Бу уз навбатида, сон жихатдан усиб бораётган мамлакат ахолисининг чексиз эхтиёжларини чекланган ресурслар хисобига кондириш ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлашда мухим ахамият касб этади. Кейинги йилларда кишлок хужалиги сохасида амалга оширилаётган кенг куламли ислохотларимизда асосий эътиборни сув ва ер ресурсларидан окилона фойдаланиш, ишлаб чикаришга замонавий технологияларни фаол жорий этиш, хужалик ва корхоналарнинг моддий-техник базаси ва кадрлар салохиятини мустахкамлаш, энг мухими, дехкон ва фермерларнинг огирини енгил килишга каратмокдамиз. Шу максадда 800 дан зиёд агрокластерлар ташкил этилди. Бугунги кунда пахта ва галланинг 100 фоизи, мева -сабзавот махсулотларининг 60 фоиздан ортиги айнан улар томонидан етиштирилмокда.

Бу йил дала мехнаткашларига 10 минг 500 дан ортик юкори унумли техника ва агрегатлар етказиб берилди. Сохага ракамлаштириш жараёнлари, томчилатиб сугориш технологиялари, инновациялар жадал кириб бормокда. Чулланиш, ерларнинг шурланиши ва деградациясига карши курашиш, тупрок унумдорлигини оширишга алохида ахамият берилмокда. Х,озирги кунгача 500 минг гектар майдонда сувни тежайдиган технологиялар жорий этилиб, 3 миллиард куб метр сув иктисод килингани ва карийб 1 миллион гектар ернинг сув таъминоти яхшилангани ана шундай саъй-харакатларимиз натижасидир. Жорий йилда кушимча равишда 100 минг гектар ер фойдаланишга киритилиб, озик-овкат экинлари экилгани, мевали бог ва токзорлар барпо этилгани юртимизда озик-овкат хавфсизлиги ва нархлар баркарорлигини таъминлашга хизмат килади.

2

Портер М. Конкуренция / Майкл Э. Портер; пер. с англ. - М.: Вильямс, 2006. - 256 с.

3 а

Аграр сохада илм-фан, таълим ва ишлаб чикаришни интеграция килиш оркали сифат ва самарадорликни оширишнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-216 2023 йил 7 июль

Мазкур зарурат давлатимиз рахбарининг эътиборидан четга колмади. ^ишлок хужалигида фермер ва дехконларнинг манфаатдорлигини ошириш борасидаги урганиш ва изланишларимиз давом этмокда. Сохага илгор технологиялар ва кластер тизими жорий этилмокда4. Шу боисдан, "давлатимиз рахбарининг гояси асосида сунгги йилларда кишлок хужалигида махсулот етиштириш ва уни кайта ишлашнинг занжирли усулига асосланган кластер тизими пайдо булди"5 . Шу боисдан, мамлакат кишлок хужалиги сохасида хом ашё етиштиришдан тортиб тайёр махсулот ишлаб чикаришгача булган барча жараёнларни узида мужассамлаштирган агрокластер усулини жорий этишга алохида устунлик берилмокда.

^ишлок хужалиги сохасидаги кластер усули бу - "уругни ерга кадашдан бошлаб, ундан юкори ва кушимча кийматли махсулот ишлаб чикариш, тайёр махсулотларни ички бозорга ва экспортга йуналтиришгача булган ишларни бирлаштирувчи тизим"6 хисобланади. Х,озирги вактда дунёнинг куплаб ривожланган давлатлари жумладан, А^Ш, Германия, Франция, Италия каби давлатларида бу тизим кулланилиб юкори иктисодий самарадорликка эришиб келинмокда. Бундан куриниб турибдики, бугунги кунда кластер иштирокчилари томонидан кишлок жойларига замонавий ва ихчам инновациялар билан куролланган саноатни олиб киришда жонбозлик курсатаётган, сохада йигилиб колган муаммоларни хал этишда ташаббускор хамда одамларнинг иш билан бандлигини таъминланишдаги етакчи куч ва субъектлардан бири булиб бормокда.

Ривожланган давлатлар аграр сохасига эътибор каратадиган булсак, кооперация ва кластер тизими асосида махсулот етиштириш, уни кайта ишлаш, саклаш ва ички хамда ташки бозорларга сотиш тизими яхши йулга куйилган. Шундай экан, бозор иктисодиёти тамойилларига утишда мазкур кластер усули аграр тармокни ривожлантиришда мухим омиллардан бири булиб колмокда. Бирок, мамлакатимизда етиштирилаётган айрим турдаги кишлок хужалиги махсулотларининг халкаро стандартлар ва хавфсизлик талабларига тулик жавоб бермаслиги, озик-овкат ишлаб чикарувчилар ва экспортёрлар орасида узаро муносабатлар тугри йулга куйилмаганлиги мамлакатнинг экспорт салохиятини ошириш ва янги бозорларни очишда тускинлик килмокда7. Бундан ташкари, халигача агрокластерларнинг хукукий макоми белгиланмаганлиги, уларни ташкил этишнинг ягона ёндашуви мавжуд эмаслиги, кластерлар билан давлат уртасидаги узаро муносабатлар етарли даражада тартибга солинмаганлиги, кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари билан кластерларнинг фаолиятидаги бир-биридан фарк килувчи вазифалари алохида-алохида ажратиб берилмаганлиги (гуёки бир хиллик мавжуддек) ва агрокластерларни ташкил этишнинг метадологияси мамлакатимиз олимлари томонидан етарли даражада урганилмаганлиги соха мутахассислари ва олимлари олдига каттадан-катта вазифарни куймокда. Демак, ечимини кутиб турган бундай вазифалар олдимизда турган экан, бунинг узи катта муаммодир.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги «Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган стратегиясини тасдиклаш тугрисида»ги ПФ-5853-сон Фармонининг кабул килиниши эса, юкорида таъкидлаб утилган хамда сохадаги айрим муаммоларни бартараф этиш масаласида

4 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси, Халк сузи, 24 январь 2024 й.

5 https://xs.uz/uzkr/post/agroklasterlar-barcha-birdek-manfaatdor-bolgan-kelajakni-yaratadi.

6 https ://xs.uz/uzkr/po st/klaster-agrar-sektorning-aso sij -osish-nuqtasi.

7

https://yuz.uz/news/respublika-oziq-ovqat-sanoatini-jadal-rivojlantirish-hamda-aholini-sifatli-oziq-ovqat mahsulotlari-bilan-tolaqonli-taminlashga-doir-chora-tadbirlar-togrisida

дастуруламал булиб хизмат килиши тайин. Мазкур карорга кура, тегишли вазирлик ва идоралар билан биргаликда агрокластерларни ташкил этиш, уларга ер майдонларни ажратиш, улар фаолиятининг асосий кафолатларини ва куллаб-кувватлашни назарда тутувчи тартиб ва таомилларни ишлаб чикиш вазифаси юклатилган. Ушбу вазифаларнинг ижросини таъминлаш максадида Узбекистон Республикаси ^ишлок хужалиги вазирлиги томонидан Норматив-хукукий хужжатлар лойихалари мухокамаси порталига 2021 йил 13 март куни Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Агросаноат кластерлари макоми ва уларнинг фаолиятини ташкил этиш тартиби тугрисида"ги карори хамда унинг иловаси билан "Агросаноат кластерлари макоми ва уларнинг фаолиятини ташкил этиш тартиби тугрисидаги НИЗОМ" лойихаси умумхалк мухокамаси учун жойлаштирилди.

Мазкур Низом лойихасида "агросаноат кластери"га - бир ёки бир неча юридик ва жисмоний шахслар гурухи томонидан замонавий технологиялардан фойдаланган холда кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш, кайта ишлаш, саклаш, тайёр махсулот ишлаб чикариш ва реализация килиш буйича кушилган киймат занжири яратишни илмий, инновацион усуллар асосида амалга ошириладиган фаолият шакли - дея таъриф берилган.

Фикримизча, асосий тушунча сифатида мазкур таърифни куйидагича тахрир килиш керак деб хисоблаймиз. Яъни, агросаноат кластери- бу географик жихатдан бир худуд (ёки минтака)да жойлашган хамда бир ёки бир неча юридик ва жисмоний шахслар гурухи томонидан бозор (ихтиёрийлик) тамойиллари асосида узаро бирлашиб замонавий технологиялардан фойдаланган холда кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш, кайта ишлаш, саклаш, тайёр махсулот ишлаб чикариш ва реализация килиш буйича кушилган киймат занжири яратишни илмий ва инновацион усуллар асосида амалга ошириладиган фаолият шакли, - деб кайта тахрир килиниши керак. "Агросаноат кластери"га берилаётган таърифни бундай куринишда тахрир килишга булган сабаб шуки, дунё амалиётида кластерлар ихтиёрийлик тамойилларига асосланган холда узаро бир ёки бир неча хужалик юритувчи субъектларнинг географик жихатдан бир худуд (ёки минтака)да жойлашган мустакил хужалик юритиш шаклига айтилади.

Шундай экан, мазкур Низом лойихасида берилган мева-сабзавот, галлачилик, пахта-тукимачилик, пиллачилик, чорвачилик, шоличилик каби бошка кластерларга берилган таърифларни хам таклиф этаётган таърифга мослаштириб чикилса максадга мувофик буларди. Бундан ташкари, мазкур Низом лойихаси билан агросаноат мажмуида фаолият юритиши мумкин булган хамда тадкикотчи ва мутахассислар томонидан тегишли вазирлик ва идораларга илмий янгилик сифатида тавсия этилаётган яна куйидаги агросаноат кластерларига яъни картошкачилик, усимлик мойи (ёки ёг-мой), баликчилик, узумчилик ва бошка номлар билан номланувчи агрокластерларга хам таъриф бериб утиш керак деб хисоблаймиз. Бизнинг фикримизча, ушбу агрокластерларни куйидагича таъриф бериш максадга мувофикдир. Масалан:

Усимлик мойи (ёки ёF-мой) кластери - бу географик жихатдан бир худуд (ёки минтака)да жойлашган хамда бир ёки бир нечта мустакил юридик ва жисмоний шахслар томонидан бозор (ихтиёрийлик) тамойиллари асосида узаро бирлашиб ишлаб чикаришнинг замонавий технологияларидан фойдаланган холда мойли экинларни етиштириш ва купайтириш ёки шартнома асосида хом ашёни сотиб олишдан уни дастлабки кайта ишлаш, улардан олинадиган турли хилдаги юкори кушилган кийматга эга булган бирламчи ва иккиламчи ёг-мой махсулотларини ишлаб чикариш ва чукур кайта ишлаш, кадоклаш, саклаш, ташиш ва сотиш, уругчилик ишларини ривожлантириш, паррандачилик учун озука

базасини яратишгача булган йуналишларда мустакил фаолият юритувчи хамда ягона технологик занжирда кушилган кийматни яратувчи янги хужалик юритиш тизимини шакллантириш усули;

Баликчилик кластери - бу географик жихатдан бир худуд (ёки минтака)да жойлашган хамда бир ёки бир нечта мустакил юридик ва жисмоний шахслар томонидан бозор (ихтиёрийлик) тамойиллари асосида узаро бирлашиб балик етиштириш ва бокишнинг замонавий технологияларидан фойдаланган холда балик ва балик махсулотларини етиштириш ва купайтириш ёки шартнома асосида хом ашёни сотиб олишдан уни дастлабки кайта ишлаш, улардан олинадиган турли хилдаги юкори кушилган кийматга эга булган иккиламчи балик махсулотларини етиштириш ва чукур кайта ишлаш, кадоклаш, саклаш, ташиш ва сотиш баликчиликни ривожлантириш учун озука базасини яратишгача булган йуналишларда мустакил фаолият юритувчи хамда ягона технологик занжирда кушилган кийматни яратувчи янги хужалик юритиш тизимини шакллантириш усули;

Узумчилик кластери - бу географик жихатдан бир худуд (ёки минтака)да жойлашган хамда бир ёки бир нечта мустакил юридик ва жисмоний шахслар томонидан бозор (ихтиёрийлик) тамойиллари асосида узаро бирлашиб ишлаб чикаришнинг замонавий технологияларидан фойдаланган холда узум етиштириш ва купайтириш ёки шартнома асосида хом ашёни сотиб олишдан уни дастлабки кайта ишлаш, улардан олинадиган турли хилдаги юкори кушилган кийматга эга булган иккиламчи узум махсулотларини ишлаб чикариш ва чукур кайта ишлаш, кадоклаш, саклаш, ташиш ва сотиш, уругчилик ишларини ривожлантириш, паррандачилик учун озука базасини яратишгача булган йуналишларда мустакил фаолият юритувчи хамда ягона технологик занжирда кушилган кийматни яратувчи янги хужалик юритиш тизимини шакллантириш усули;

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, агарда юкорида агрокластерларга берилган таърифда келтирилган тартиб ва таомилларга асосланиб томонлар фаолият юритадиган хамда ишни ташкил этадиган булса ишлаб чикарувчи ва истеъмолчилар уртасидаги узаро манфаатдорлик алокалари бироз яхшиланиши хамда уларнинг моддий манфаатдорлиги амалдаги холатидан кура юкори даражада таъминланган булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. https://ru.wikipedia.org/wiki/Кластер.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги ПФ-5853-сон Фармони билан тасдикланган "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мулжалланган Стратегияси".

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 07 июльдаги "Аграр сохада илм-фан, таълим ва ишлаб чикаришни интеграция килиш оркали сифат ва самарадорликни оширишнинг кушимча чора-тадбирлари тугрисида" ги П^-216-сон карори.

4. Портер М. Конкуренция / Майкл Э. Портер; пер. с англ. - М.: Вильямс, 2006. - 256 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.