Научная статья на тему 'АГРАР СОҲАДА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШНИНГ КОНЦЕПТУАЛ МАСАЛАЛАРИ'

АГРАР СОҲАДА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШНИНГ КОНЦЕПТУАЛ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
5
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бурханов Алишер Хаджимуродович

Кейинги йилларда Ўзбекистон иқтисодиётида жадал, сифат жиҳатидан янги таркибий ва бозор ислоҳотлари амалга оширилди, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тубдан қайта кўриб чиқилди, иқтисодий ўсишнинг янги, амалий омиллари жорий этилмоқда. иқтисодиётни чинакам ривожлантириш учун иқтисодиётни тартибга солишнинг эски институтлари ва эскирган воситалари иқтисодиётга таъсир кўрсатишнинг янги инновацион ва самарали шакллари ва усулларига ўз ўрнини бўшатиб бермоқда. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида “……. гектар ернинг рентабеллигини ҳозирги ўртача 2000 доллардан камида 5000 долларгача ошириш устувор вазифа ҳисобланади. Бунинг учун қишлоқ хўжалигига энг илғор илмий ишланма ва инновацияларни, жумладан, агротехнологиялар, сувни тежовчи технологиялар, биотехнологиялар, уруғчилик соҳасидаги ютуқларни кенг жорий этиш зарур” деб таъкидланади [1].

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АГРАР СОҲАДА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШНИНГ КОНЦЕПТУАЛ МАСАЛАЛАРИ»

УДК 338.43

АГРАР СОХДДА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШНИНГ КОНЦЕПТУАЛ МАСАЛАЛАРИ Бурханов Алишер Хаджимуродович

Гулистон давлат университети "Иктисодиёт" кафедраси доценти, иктисодиёт фанлари

номзоди, мустакил тадкикотчи e-mail: alisher892jentra@gmail.com https://doi.org/10.5281/zenodo.10931177

Кириш. Кейинги йилларда Узбекистон иктисодиётида жадал, сифат жихдтидан янги таркибий ва бозор ислох,отлари амалга оширилди, мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантиришнинг устувор йуналишлари тубдан кайта куриб чикилди, иктисодий усишнинг янги, амалий омиллари жорий этилмокда. иктисодиётни чинакам ривожлантириш учун иктисодиётни тартибга солишнинг эски институтлари ва эскирган воситалари иктисодиётга таъсир курсатишнинг янги инновацион ва самарали шакллари ва усулларига уз урнини бушатиб бермокда.

Хусусан, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга

Мурожаатномасида "....... гектар ернинг рентабеллигини х,озирги уртача 2000 доллардан

камида 5000 долларгача ошириш устувор вазифа х,исобланади. Бунинг учун кишлок хужалигига энг илгор илмий ишланма ва инновацияларни, жумладан, агротехнологиялар, сувни тежовчи технологиялар, биотехнологиялар, уругчилик сохдсидаги ютукларни кенг жорий этиш зарур" деб таъкидланади [1].

Мулох,аза ва мунозаралар. Ишлаб чикаришни диверсификация килиш, ер-сув муносабатларини яхшилаш, кулай агробизнес мух,ити ва юкори киймат занжирини яратиш, кооперация алокаларини ривожлантиришни куллаб-кувватлаш, бозор механизмлари ва ахборот-коммуникация технологияларини тармокка кенг жорий этиш, шунингдек, илм-фан ва кадрлар салох,иятини ошириш асосий максад сифатида белгилаб олинди.

Бозор муносабатларига утиш агрохужалик субъектларининг иктисодий муносабатларига давлат аралашувини истисно килади. Аммо амалиёт шуни курсатадики, тулик уз-узини тартибга солувчи иктисодий тизимлар мавжуд эмас.

Урганишлар шуни курсатдики, х,озирги вактда бозор шароитида кишлок хужалиги агросаноат мажмуасида ауцайдер булиб чикди ва бу тармокдаги иктисодий муносабатларни давлат томонидан куллаб-кувватланмасдан туриб, келажакда уни ривожлантириш мумкин эмас.

Бизнинг фикримизча, давлатнинг аграр тармокнинг иктисодий муносабатларига аралашуви, энг аввало, ишлаб чикарилаётган мах,сулотларга нарх сиёсатида, хусусий мулкни х,ар томонлама куллаб-кувватлашда хдмда иктисодий мунособатларни бозор тамойилларини амалга оширишда намоён булиши керак [7].

Юкорида айтиб утганимиздек, кишлок хужалиги мах,сулотларини сотишдан тушган маблаглар ишлаб чикариш харажатларини копламаслиги ёки уларга эквивалент булиб колаётган вазият давлатдан зудлик билан катъий чоралар куришни такозо этади.

Шу билан бирга, бозор муносабатлари шароитида давлат томонидан тартибга солиш директив хусусиятга эга эмас, балки имтиёзли кредитлаш, нарх сиёсати, соликлар, субсидиялар, экспортни ривожлантириш чора-тадбирлари, импорт тизими ва бошкалар оркали амалга оширилишини х,исобга олиш керак.

Бугун х,ар бир сохдда инновация ва изланишлар янги ютукларга эришиш, соглом ракобат мух,итини яратишда мух,им омил булмокда. Хусусан, мамлакатимизда кишлок хужалиги сохдсини исло^ килиш, кишлок хужалигида замонавий усуллардан окилона фойдаланиш ижобий самаралар бермокда. Кейинги йилларда жах,он амалиётида синовдан утган ва иктисодиётни ривожлантиришда катта ахдмиятга эга булган бозор муносабатлари ва амалий тажрибани изчил жорий этишга катта эътибор каратилмокда. Улардан бири кластер тизими булиб, эндиликда бу тизимнинг иктисодиётимизнинг пахтачилик, тукимачилик ва енгил саноати сохдсида фаолиятини йулга куйиш масаласи устувор вазифа сифатида белгиланган.

Агросаноат мажмуаси иктисодий фаолиятнинг турли томонларини бирлаштирган йирик тармоклараро ва куп функцияли тизимдир. Бирок агросаноат мажмуасида содир булаётган жараёнларни тулик англаш, бу жараёнларни ташкил этиш ва бошкаришни тулик асослаш учун агросаноат мажмуасининг тузилишини тулик тушуниш мух,им ахдмиятга эга.

Узок вакт давомида аграр (кишлок хужалиги) сектори кишлок хужалигига хизмат курсатувчи тармоклардан, шу жумладан озик-овкат мах,сулотларини сотишдан алох,ида куриб чикилди, аммо ХХ асрнинг 70-йилларига келиб, бу гоялар тугади, чунки бугунги кунда кишлок хужалиги хом ашёсининг асосий кисми. саноатда кулланилади, кайта ишланади ва кенг тармок инфратузилмасига эга булган ихтисослаштирилган савдо тармоклари оркали истеъмолчиларга етказиб берилади.

Юкори ривожланган мамлакатларда озик-овкат комплексининг товар мах,сулоти таннархида кишлок хужалигининг улуши 20-30 фоиздан ошмайди, товар мах,сулоти таннархининг ярмидан купи мах,сулотни таксимлаш ва истеъмолчиларга етказиб беришга тугри келади.

2022-йилда ялпи ички мах,сулот таркибида кишлок, урмон ва балик хужалигининг улуши 25,1 фоизни ташкил этди. ^ишлок, урмон ва балик хужалигида банд булганлар улуши 23,4 фоизни ташкил этади.

400000

100000

• Кишлок хужалик мадсулотлари, млрд.сум • Усимликчилик, млрд.сум

♦ Чорвачилик, млрд.сум

1-расм. Кишлок хужалиги махсулоти ишлаб чикариш ^ажми динамикаси тахлили

Муаллиф ишланмаси.

Мах,сулот ишлаб чикариш хджмининг тахлили х уки буйича кишлок хужалиги ишлаб чикаришини миллиард сумга курсатади, у = 15572х - 3Е+07 регрессив формула буйича, хджмнинг ижобий усиши кузатилади. Шунингдек, корреляция коэффициенти Р2 =

0,8343 га тенг [1-расм]. Тах,лил натижалари шуни курсатадики, кишлок хужалигида мах,сулот ишлаб чикариш хджмининг усиш тенденциялари ишончлилик даражаси юкори.

^ишлок хужалиги озик-овкат ва енгил саноат учун асосий мах,сулот ва хомашё етказиб берувчиси булиш билан бирга, мамлакатнинг озик-овкат ва иктисодий хавфсизлигини таъминлайди, мамлакатнинг импорт килинадиган озик-овкат мах,сулотларига карамлигини бартараф этади. Шу боис озик-овкат мах,сулотларини импорт килиш иктисодий жихдтдан фойдали булса-да, ривожланган давлатлар кишлок хужалигини куллаб-кувватлаш учун турли воситалардан кенг фойдаланмокда. Масалан, А^Шда фермерларни давлат томонидан куллаб-кувватлаш уларнинг даромадларининг 30% ни ташкил этган булса, Японияда бу курсаткич 66%, Норвегияда 77%, Швейцарияда 80% ни ташкил килади. Шу билан бирга, мамлакатимизда кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларини давлат томонидан куллаб-кувватлаш 10 фоизни ташкил этиб, айрим озик-овкат мах,сулотлари буйича импортга богликлик белгиланган меъёрдан бир неча баравар юкори.

Шунингдек, мамлакатимиз кишлок хужалиги ва озик-овкат саноатида мамлакатимиз ах,олисининг бешдан бир кисми банд булиб, ушбу тармокларнинг мамлакатимиз ялпи ички мах,сулотидаги улуши карийб 23 фоизни ташкил этади, чакана савдо айланмасининг карийб 51 фоизи озик-овкат мах,сулотларига кушилган х,иссага тугри келади. Мамлакат ах,олисининг карийб 50 фоизи кишлок жойларда, 21 фоизи эса шахдр атрофи худудларида истикомат килаётган шароитда агросаноат корхоналари ах,оли бандлигини таъминлашда х,ал килувчи урин тутади.

Купгина тадкикотчи ва экспертларнинг фикрича, агросаноат интеграциясининг икки тури мавжуд булиб, биринчиси кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларининг шартномалар асосида бошка сохдларда фаолият юритаётган корхона ва ташкилотлар билан хдмкорлигини назарда тутса, иккинчиси эса, агросаноат интеграциясини таъминловчи алох,ида корхоналарнинг ресурслари ва имкониятларини бирлаштириш учун ташкилий тузилмадир..

Интеграциялашган муносабатларнинг биринчи шакли купчилик хорижий мамлакатларда кенг таркалган булса, интеграциялашган муносабатларнинг иккинчи шакли агросаноат мажмуасининг махдллий корхоналари учун купрок мос келади. Бошка томондан, агросаноат мажмуасида фаолият юритувчи махдллий ва хорижий корхоналар учун вертикал интеграция хам характерлидир, бу эса бир турдаги махсулот таркибий кисмини ишлаб чикарувчи корхоналарнинг узаро интеграциялашувида намоён булади.

Бунда корхоналарнинг ишлаб чикариш жараёнлари изчил бирлаштирилса, яхлит тузилма иштирокчиларининг трансакция харажатлари камаяди. Кластер ёндашувидан фойдаланиб, вертикал интеграциялашган корхоналарнинг самарадорлигини янада оширишимиз мумкин.

Хусусан, ушбу сохдда тадкикот олиб борган россиялик мутахассис - И. Н. Горетовнинг фикрича, кластер ёндашуви вертикал интеграциялашган корхоналар манфаатларига тулик мос келади ва шунинг учун кластер ёндашуви корхоналарда кластерга кириш учун катта иштиёк уйготади [3].

Мамлакатда 2022-йилда кластерлар томонидан ишлаб чикарилган 3 миллион 800 минг тонна пахта хомашёсидан 1,3 миллион тонна (34 фоиз) тола ишлаб чикарилади.

Айни пайтда кластерлар 1,9 миллион тонна тола ишлаб чикариш кувватига эга булиб, етиштирилган пахта хомашёси мавжуд кувватнинг 58 фоизини (705 минг тонна ёки тола ишлаб чикариш кувватининг 42 фоизини ташкил этади) таъминлайди [4].

Сохага илм-фан ютуклари, инновациялар ва илгор технологиялар жорий этилиши натижасида 2016-2021-йилларда пахта хосилдорлиги 26,4 ц/га. дан 32,7 центнерга (+6,6 ц/га) ошди. 2022-йилда ялпи хосил 3,5 миллион тоннага етди.

Бунинг учун кластерлар томонидан 5,4 триллион сумлик 21,4 минг дона юкори унумли техника ва агрегатлар харид килинди ва бу оркали кишлок хужалиги техника парки янгиланди. 83,4 минг гектар пахта майдонида сувни тежайдиган технологиялар жорий этилди, 30,3 минг гектар ер фойдаланишга кайтарилди.

Агросаноат мажмуасини стратегик ривожланиш нуктаи назаридан ташкилий-иктисодий механизми хужалик юритувчи субъектларнинг самарали фаолият юритиши учун шарт-шароит яратишга кумаклашувчи давлат бошкаруви ва куллаб-кувватлашнинг махсус чора-тадбирларини уз ичига олади. Ушбу чора-тадбирлар ишлаб чикариш хажмининг усишини, жумладан, инновацион технологиялардан фойдаланишни рагбатлантириш, унинг ракобатбардошлигини оширишга каратилган. Шу муносабат билан агросаноат мажмуасини стратегик ривожлантиришнинг ташкилий-иктисодий механизмини икки блокга булиш мумкин (2-расм):

Биринчи блок - ташкилий механизм булиб, хукукий тартибга солиш, институционал мухит, ташкилий-ишлаб чикариш тузилмаси, функциялари, бошкарув усуллари ва шакллари, ахборот таъминоти ва бошкалар;

Иккинчи блок - иктисодий механизм, жумладан субсидиялар, имтиёзли соликка тортиш, молиялаштириш ва кредитлаш ва бошкалар.

Бозор бекарорлиги ва иктисодиётдаги трансформацион жараёнлар шароитида агросаноат мажмуининг хужалик юритувчи субъектларини самарали ривожлантиришни ташкилий-хужалик механизмини такомиллаштирмасдан, хужалик манфаатларига таъсир этувчи объектив белгиланган ва узаро боглик элементлардан ташкил топган доимий ривожланиб борувчи тизим булмасдан туриб агросаноат ишлаб чикаришини баркарор ривожлантириш мумкин эмас.

2-расм. Агросаноат мажмуининг ташкилий-иктисодий механизмларини асосий элементлари

Муаллиф ишланмаси.

Трансформация жараёнлари хар хил узгариш суръатларига эга ва шунинг учун ривожланиш конунидан келиб чикиб, агросаноат комплексининг ташкилий-иктисодий механизмини узгартиришнинг куйидаги шаклларини ажратиб курсатишимиз мумкин:

1) эволюцион - узлуксиз-боскичма-боскич онтогенез;

2) ташкилий-иктисодий механизмнинг янги шаклланишига инкилобий - спазматик суброгация;

3) ислохот - кирувчи элементларнинг асосий хусусиятларини саклаб колган холда уй хужалигини, хужалик бошкарувини, иктисодий сиёсатни амалга оширишнинг йуналишлари ва усулларини тизимли равишда инверциялаш хисобига ташкилий-иктисодий механизмни узгартириш [3].

Замонавий ижтимоий-иктисодий шароитда трансформация агросаноат комплексининг ташкилий-иктисодий механизми ривожланишининг мукаррар векторидир, чунки у элементларнинг хусусиятлари, уларнинг муносабатлари ва нисбатларининг узгариши билан бирга келади, бу эса янги сифат холати суброгацияни келтириб чикаради. Узгартириш объектив-субъект характерига эга булиб, у объектив иктисодий конунлар ва субъектлар томонидан бошланган, маълум тезлик ва узгаришлар векторида содир буладиган узгаришларда намоён булади [5].

Х,озирги вактда инновацион фаолиятга шарт-шароитлар яратиш учун потенсиал имкониятларни шакллантириш ва уни бахолаш масалалари иктисодий адабиётларда мавжуд маълумотларга эътибор берилмокда, аммо мавжуд маълумотлар аксарият холда бир хил талкинга эга булмай турлича, баъзан эса карама-каршидир. Фикримизча, инновацион фаолиятни ривожлантириш потенсиалини яратилган шарт-шароитдан келиб чикиб, иктисодиётни модернизация килиш асносида инновацион махсулотларни ишлаб чикиш, таркатиш ва улардан фойдаланиш учун ресурслар, технологик, тижорат ва бошкарув ваколатлари йигндисини тушунилиши керак. Инновацион ривожланиш потенсиалини бахолашда - минтакада макроиктисодий, инфратузилмавий, кадрлар ва натижавий курсаткичлар гурухларини тахлил килиш оркали амалга оширилиши таклиф этилади [10].

Хулоса. Бизнинг фикримизча, кейинги йилларда дунёнинг купгина мамлакатларида, жумладан, Узбекистонда хам амалга оширилаётган бозор иктисодий ислохотлари Смит томонидан икки юз йилдан купрок мукаддам ишлаб чикилган "Ракобатнинг куринмас кули" тушунчаси билан бевосита богликдир. Хужалик юритувчи субъектлар тадбиркорлари учун мехнат унумдорлигини ошириш учун моддий манфаатдорлик асосий рол уйнайди.

Х,озирги вактда бозор шароитида кишлок хужалиги агросаноат мажмуасида ауцайдер булиб чикди ва бу тармокни давлат томонидан куллаб-кувватламасдан туриб, келажакда уни ривожлантириш мумкин эмас.

Бизнинг фикримизча, давлатнинг аграр тармокнинг иктисодий муносабатларига аралашуви, энг аввало, ишлаб чикарилаётган махсулотларга нарх сиёсатида бозор тамойилларини амалга оширишда намоён булиши керак.

Шу билан бирга, бозор муносабатлари шароитида давлат томонидан тартибга солиш директив хусусиятга эга эмас, балки имтиёзли кредитлаш, нарх сиёсати, соликлар, субсидиялар, экспортни ривожлантириш чора-тадбирлари тизими оркали амалга оширилишини хисобга олиш керак.

Агросаноат комплексида хужалик юритувчи субъектларни хукумат ва минтакавий даражада куллаб-кувватлаш механизмлари ва воситаларини доимий равишда тизимли такомиллаштириш (молиявий лизинг; инфратузилма объектларини тайёрлашда моддий ва молиявий ёрдам; ахборот-маслахат хизматлари ва кадрлар тайёрлаш тизимини яратиш; ва бошкалар.). Шунингдек, кредитлаш ва субсидиялаш тизимини такомиллаштириш -хужалик юритувчи субъектларни кредитлаш буйича ихтисослаштирилган худудий фондларни ташкил этиш; моддий-техникавий ва айникса инновацион ускуналарни сотиб олиш харажатларини коплашни куллаб-кувватлаш зарур.

Инновацион махсулотларни илгари суриш учун, айникса, кичик ва урта корхоналар учун грантларни куллаб-кувватлаш; кишлок хужалигида иш бошлаган дехкон (фермер) хужаликларига, шу жумладан, хужалик юритиш учун грантлар бериш, шунингдек, оилавий чорвачилик фермаларини куриш харажатларини субсидиялаш кабилар.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2020 йил 29 декабрь куни Олий Мажлисга йуллаган Мурожаатномаси. www.gov.uz.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасининг 2022-2026 йилларда инновацион ривожлантириш стратегиясида тугрисида"ги 06.07.2022 йилдаги ПФ-165-сон Фармони. Lex.uz.

3. Горетов И.Н. Теоретические и практические аспекты интеграции в АПК // Актуальные проблемы. гуманитарных и естественных наук. 2009. № 10. С. 110.

4. Кластеры и кооперации. Министерства сельского хозяйства Республики Узбекистан, agro.uz

5. В.В. Карпова, В.В. Алещенко, Кластерный подход к развитию агропромышленного комплекса Омской области / Новосибирск: изд-во СО РАН, 2014. - 416 с

6. Бурханов А.Х. ва бошкалар, Монография "Узбекистонда таълим, фан ва ишлаб чикаришнинг узаро хамкорлигини таъминлашда интеграцион тузилмалар фаолиятини кенгайтириш йуллари", 2019 г. 112 с.

7. Бурханов, А. (2023). СУЩНОСТЬ И ОСОБЕННОСТИ НОВЫХ ЭКОНОМИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ В СЕЛЬСКОМ ХОЗЯЙСТВЕ. International Journal of Economics and Innovative Technologies, 77(2), 166-179.

8. Новиков В.М. Организационно-экономический механизм инновационного развития сельского хозяйства //Автореф. дис. на соис. уч. степ. д.э.н. Воронеж, 2013.

9. .Узбекистон Республикаси Президенти хузуридаги Статистика агентлиги маълумотлари. www. stat.uz.

10. Бурханов, А. (2023). ИННОВАЦИЯ-ГЛАВНЫЙ ФАКТОР ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ И ДОХОДОВ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА. Innovatsion texnologiyalar, 50(02), 121-129.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.