Научная статья на тему 'АГРАР СОҲА ИҚТИСОДИЁТИГА БИОХИЛМА-ХИЛЛИК ВА ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ТАЪСИРИ'

АГРАР СОҲА ИҚТИСОДИЁТИГА БИОХИЛМА-ХИЛЛИК ВА ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
62
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Биохилма-хиллик / ўсимликлар олами / ҳайвонот дунёси / Энергия алмашинуви / ҳаёт занжири / экология / антропик таъсир / антропоген таъсир. / Biodiversity / flora / fauna / Energy exchange / life chain / ecology / anthropogenic impact / anthropogenic impact

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Отамуродова, Д.А.

Ушбу мақолада инсоннинг ҳайвонот оламига антропик ва антропоген таъсирларига, ўсимликлар ва ҳайвонот оламининг биосферада моддалар айланма ҳаракатини таъминловчи катта биологик хилма-хиллик эканлигига тўхталиб ўтилган. Мақолада инсониятнинг олдида охири ҳалокатли тугаши мумкин бўлган бир қанча табиий офатларга ечим топиш масаласи турганлигига эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EFFECT OF BIODIVERSITY AND ECOLOGICAL FACTORS ON AGRICULTURAL ECONOMY

This article focuses on the anthropogenic and anthropogenic human impact on the animal world, as well as the fact that plants and animals represent a huge biological diversity that ensures the circulation of substances in the biosphere. The article focuses on the problem of finding solutions to a number of natural disasters that can turn into a disaster for humanity.

Текст научной работы на тему «АГРАР СОҲА ИҚТИСОДИЁТИГА БИОХИЛМА-ХИЛЛИК ВА ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ТАЪСИРИ»

АГРАР СОХД ЩТИСОДИЕТИГА БИОХИЛМА-ХИЛЛИК ВА ЭКОЛОГИК ОМИЛЛАРНИНГ ТАЪСИРИ

ОТАМУРОДОВА Д.А.

Термиз-мууандислик технология институти

d https://doi.org/10.24412/2181-2993-2023-2-151-159

Ушбу мацолада инсоннинг уайвонот оламига антропик ва антропоген таъсирларига, усимликлар ва уайвонот оламининг биосферада моддалар айланма уаракатини таъминловчи катта АННОТАЦИЯ биологик хилма-хиллик эканлигига тухталиб утилган. Мацолада

инсониятнинг олдида охири уалокатли тугаши мумкин булган бир цанча табиий офатларга ечим топиш масаласи турганлигига эътибор царатилган.

Калит сузлар. Биохилма-хиллик, усимликлар олами, уайвонот дунёси, Энергия алмашинуви, уаёт занжири, экология, антропик таъсир, антропоген таъсир.

В данной статье основное внимание уделяется антропогенному и антропогенному воздействию человека на животный мир, а также тому, что растения и животные представляют собой АННОТАЦИЯ огромное биологическое разнообразие, обеспечивающее круговорот

веществ в биосфере. В статье акцентируется внимание на проблеме поиска решения ряда природных катаклизмов, которые могут обернуться катастрофой для человечества.

Ключевые слова. Биоразнообразие, флора, фауна, энергообмен, жизненная цепь, экология, антропогенное воздействие, антропогенное воздействие

This article focuses on the anthropogenic and anthropogenic human impact on the animal world, as well as the fact that plants and animals represent a huge biological diversity that ensures the circulation of substances in the biosphere. The article focuses on the problem of finding solutions to a number of natural disasters that can turn into a disaster for humanity.

ABSTRACT

Keywords. Biodiversity, flora, fauna, Energy exchange, life chain, ecology, anthropogenic impact, anthropogenic impact.

Агар яшил барг бир неча йилга ишлашни тухтатса, Ер юзидаги барча жонзод, жумладан

инсоният уам нобуд булади (П.Костичев).

151

14 www.birunijournal .uz

КИРИШ (Introduction)

Инсон хаётини усимликлар олами ва хайвонот дунёсисиз тасаввур килиб булмайди. Бу икки мухим табиий компонент хаёт кобиги булган биосферада моддалар айланма харакатини таъминловчи катта биологик хилма-хилликнинг мавжудлиги билан ахамиятлидир. Хдйвонот оламига инсоннинг антропик (бевосита) ва антропоген (билвосита) таъсирларига тухталиб шуни очик эътироф этиш керакки, инсон хайвонот оламига зарурат ёки зарар нуктаи назаридан ёндошади, яъни гушт, сут, тери, жун, суягидан совга сифатида фойдаланиш зарурат нуктаи назаридан булса, йирткич, захарли, хунук, ёкимсиз хид таркатувчилари зараркунанда сифатида кириб ташланмокда. Табиат нуктаи назаридан ёндошадиган булсак, табиат бир бутунликда яралган булиб, улар бири иккинчисини тулдиради ёки биринчиси иккинчисига, иккинчиси учунчисига озика булиб хизмат килади.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ.

Манбаларда ёзилишича, XIX асрда яшаган денгизчилар денгиз сигирини факатгина ширин жигари учун улдириб, колган кисмини сувга улоктирганлар ва шу асосида, сунгги денгиз сигири 1870-1880 йиллар оралигида улдирганлиги гумон килинади. Ёки 1870 йилларда А^Ш даги Конзасс темир йули курувчилари бизонларни отиб ёки оммавий равишда жарлардан ташлатиб, уларнинг кай тарзда кийналиб улишини томоша килиш билан завкланишганлар. Хрзирги кунда уларнинг колган кисми махсус курикхоналарда сакланмокда ва "Кизил китоб"дан мустахкам урин эгаллаган. Яна бир тоифа одамлар ёки давлатлар зараркунанда, йирткич, захарли жониворларни йук килишган. Масалан, Хитой давлати утган асрнинг 60-70 йилларида галла экинларига зарар етказяпти деган уйда паррандаларни кириб юборганлари окибати жуда кимматга тушиб, 80-йиллардан бошлаб бутун Осиё китъасида чигирткалар купайиб деярли барча кишлок хужалиги экинларига жуда катта офат ёгдирган.

Ахолини озик-овкат, саноат хомашёлари, уй-жой, утин билан таъминлаш туфайли урмонлар сатхи кискариб бормокда. Утган минг йилликнинг бошларида сайёрамиз куруклик юзасининг деярли ярми урмонлардан ташкил топган булса, XX аср урталарига келиб бу курсаткич 27% ни, аср охирига келиб эса, ушбу киска муддатда (50 йил ичида) ер юзи ахоли сонининг 2 баробарга купайиши, урмонларга булган заруратнинг кескин ортиши, умумий урмонлар худуди 15% га кадар камайганлиги инсониятга катта ташвишлар келтириши аник ва равшан. Маълумки, урмонлар сайёрамиз упкасидир, упкага эса макон керак. Урмон махсулотлари инсон учун кенг куламли зарур воситадир. Бундан

152

www.birunijournal .uz

50-60 йил мукаддам урмонлардан 5-5,5 минг хил инсон учун эхтиёж ашёлари тайёрланган булса, XX аср охири-янги аср бошларига келиб 22 минг хилдан ортик турли-туман махсулот ёки буюмлар тайёрланмокда. Урмон яшаш воситаларининг энг катта зарар курган худудлари дарё водийлари хисобланади. Чунки уларни сувда окизиш йули билан ташиш ишларига сарфланадиган харажат арзонга тушади.

НАТИЖАЛАР.

Биохилма-хиллик - табиат томонидан яратилган турлар уртасидаги генетик фарклар ифодаси. У усимлик турлари хамда хайвон зотлари уртасидаги генетик фаркларни сахроларда, урмонларда. Зах худудларда, тогларда, кулларда, дарёларда ва кишлок хужалиги экинзорларидаги экотизимнинг ранг-баранглиги билан атроф-мухитни, табаррук замин (ер)ни инсоннинг ноёб маконига айлантирган хаётнинг турли-туман шакллари ва бир-бири уртасидаги узаро таъсирининг ифодасидир. Биз бугун кузатаётган биохилма-хиллик, табиий жараёнлар, фан техника. саноат тараккиёти ва албатта бир асрда 5-6 баробарга усиб бораётган инсон таъсири остидаги миллиардлаб йиллик эволюция натижасидир.

Усимликлар олами - ер юзидаги минглаб завод, фабрикаларнинг дакика сайин хавога тутун ва турли хил чикинди газларни чикариши, нами кочган ерни шудгор килинишидан кутарилган чанг-тузон, шунингдек инсон ва хайвонларнинг нафас олиши жараёнида ажралиб чикадиган карбонат ангидрид газининг узлаштирилишида, биосферада моддалар айланма харакатининг тартибли боришида усимликлар оламининг хиссаси бенихоя каттадир.

Хайвонот дунёсининг - табиатдаги урни шунчалар бекиёски, у табиатнинг озика занжирида асосий иштирокчи, моддалар алмашиниши жараёнида вакил. Сайёрамизда яшил усимликларни продуцент, яъни анорганик моддалардан органик моддалар яратувчи автотроф (организмларнинг фотосинтез ёки хемосинтез йуллари билан хаво ва тупрокдаги анорганик моддалардан фойдаланиб озикланиши) организмлар деб урганилса, хайвонот оламини консумент яъни, фотосинтез ёки хемосинтез йули билан тупланган тайёр органик моддаларни истеъмол килувчи гетеротроф (тайёр органик моддалар хисобига хаёт кечирувчи оргнизмлар. Уларга барча хайвонлар текинхур усимлик турлари замбуруглар хамда куплаб микроорганизмлар киради) организмлар сифатида урганилиб, уларнинг хар бирини биосферада моддаларнинг айланма харакатида узининг экологик ахамиятига эга. Бир суз билан айтганда усимлик. Хдйвон ва тупрок модда. Энергия алмашинувида фаол иштирок этувчи. Биосферадаги мувозанатни тартибга солиб турувчи. Инсон

153

хаёти учун тенгсиз озика, хомашё ва гузаллик манбаидир. Усимлик хайвон ва тупрок тугайдиган яшаш воситаси булиб, сайёрамиз ахолисининг деярли барча эхтиёжини кондирувчи асосий манба дори-дармон, оксил, кислород, куёш энергиясини кимёвий энергияга айлантирувчи ягона воситадир. Усимликлар ер шарини яшил олам билан ураб турувчи, тупрокка озика берувчи, атроф-мухит, сув хавзаларининг гидрологик режимини тартибга солиб турувчи, ахоли саломатлиги учун гигиеник мухит яратувчи асосий омиллардан биридир. Усимликлар вакили хисобланган бугдой ва шоли улуг неъмат табаррук нон булса, шакаркамиш, канд лавлаги, стевия-канд, ловия, нухат, мош эса хаёт омили хисобланмиш оксилдир.

Усимлик ва хайвонлар хаёт занжирида мустахкам богланган булиб, географик кобикда кимёвий элементларнинг миграциясида чексиз ахамият касб этади.Ушбу соха мутахассисларининг берган маълумотларига кура ер шаридаги тирик моддалар умумий огирлигининг 99% и усимликлар дунёси ташкил этади. Усимликлар дунёсининг асосий кисми яшил урмонлардан иборат булиб, кислород билан нафас олувчи организмларнинг "тириклик фабрикасидир".

Табиатда усимликлар дунёсининг мохиятини инкор этмаган холда хайвонот оламининг ахамияти унданда мухим булиб, куйидаги холатларда уз ифодасини топади.

1. Табиатда моддалар алмашиниш жараёнининг асосий иштирокчиси

2. Табиат мувозанатини саклаб турувчи.

2. Озика занжирининг фаол вакили.

3. Озик-овкат, кийим-кечак, дори-дармон учун хомашё.

4. Оксил, ёг, сут, катик ишлаб чикарувчи.

5. Транспорт воситаси, дехконнинг кумакчиси.

6. Из топар, хонадонларимиз курикчиси.

7. Инсон манфаати учун илмий тадкикот манбаи.

8. Эстетик завк, хурсандчилик манбаи.

Бундан 65 миллион йиллар илгари динозаврлар йукотилган даврлардан бошлаб инсон уз кули билан улкан фожиа (катастрофа) лар яратмокдалар. Турларнинг йуклиб бориши ортга кайтариб булмайдиган ходисадир, шундай экан озик-овкат, дори-дармон ва бошка минглаб биологик ашёларга карамлигимизни инобатга олганда, бу билан биз хаётимизга келажагимизга каттадан-катта хавф-хатар яратмокдамиз. Яна бир диккат билан уйлаб куринг-чи, биохилма-хиллик инсон учун яна кандай тухфалар ато этади:

1. Х,аво ва сувни тозаловчи, турли хил чикиндиларни зарарсизлантирувчи.

2. Озик-овкат махсулотлари, ёкилги, кийим-бош ва курилиш материаллари.

154

/

3. hk^hmhh TapTuSra conyBnu, SapKapopnamTupyBHu, coa-carnuH ®oö.

4. CyB TomKHHnapn, maMon KynuHu TapTuSra conyBHH, uccuK-coByKgaH

acpoBHH K&ftKOH.

5. ^opn-gapMOH, amam BOCHTacH.

6. 03hk Mogganap afinaHumuHH TamKun этyвнн, TynpoKKa O3HKa SepyBnu aroHa TaÖHHH MaHSa.

7. MagaHHH Ba эcтетнк 3aBK.

Xynnac, xaÖBOHOT onaMHHHHr axaMuaraHuHr SeSaxo экaнпнгнгa TyxTanuö myHgafi xynoca KunaMro: fflyHgafi экaн, ^unnap, öynSapcnap, KapKugoHnap, naHganap, Kuraap, Typnu-TyMaH Kymnap HyKonuö SopaeTraHu, ypMOHnap, öoTKOK^HKnap, Map^OH Koanapu Ba SomKa KynnaS coh-c8hokch3 экoтнзмпapнннг HypaS, TaHa33ynra M3 TyTuS, HyKonuö SopaeTraHnuru xap Sup hhcohhh cepraKnaHTupMOFH no3HM. ^yn cymoHu - 40 MHHr, ypMOH moxu-Hynöapc ep W3uga 4-6 MHHr goHa aTpo^uga KonraHnuru SronapHu oroxnuKKa gatBaT этagн.

Arapga, OHa-TaSuaT ycuMnuK Ba xaÖBoHoT Kam$ этмaгaнga эgн, ep W3ugaru Sapna ÖHHonapHH gopuxoHanapra aHnamupraHHMroga x,aM HHcoHuaTHHHr gopu-gapMoHra SynraH эxтнe^пapннн KoHgupa onMaraH Synap эgнк. ^eMaK, oHa-тa6нaтнн ycuMnuK Ba xaÖBoHnapcro TacaBByp этнm MyMKuH эмac.

MYXOKAMA.

MHcoHHuHr ycuMnuK Ba xaÖBoHoT onaMura TatcupuHu uKKura SynuS ypraHaMu3: 1) u^oSufi; 2) canSufi.

Hwoöuü mabcupu цуüидагmардан uöopam;

1. YcuMnuK Ba xauBoHnapHu aBaönaS-acpam.

2. HyKonuö SopaeTraH TypnapHu KynafiTupum.

3. YpMoHnapHu TuKnam, кyкaпaмзopпamтнpнm.

4. YcuMnuK Ba xauBoHnapHu MagaHufinamTupum (xoraKunamTupum), cepxpcun HaB Ba 3oTnapHu aparam.

5. YcuMnuK Ba xaÖBoHnapgaH oKunoHa ^oöganaHum ucTetMon ypHuHu Konnam nopa-TagSupnapuHu y3 BaKTuga aManra omupum Ba x,oKa3onap.

Caxöuü mabcupu цуüидагm,ардан uöopam:

MHcoHHuHr ycuMnuKnap Ba xafiBoHoT onaMura canSufi Tatcupu x,aM uKKura öy^uHagu: 1) SeBocuTa; 2) SunBocura.

MHcoHHuHr xy^anuK ^aonuaTu SunaH Sofhuk SynraH SunBocura Tatcupnapra антропоген OMrnmp geßunagu. Hhcoh aHTponoreH oMunnapu Tatcupu oKuSaraga TupuK MaB^ygoTnapra SeBocura Tatcup этнS eKu ynapHuHr amam mapomuHu УзгapтнpнS, KeHr TapKanumura eKu KupunuS KeTumura caSaSnu Synumu MyMKuH.

155

www.birunijournal .uz

Инсоннинг бевосита яшаш зарурати нуктаи-назаридан табиатга тугридан-тугри курсатадиган таъсирига антропик таъсирлар дейилади. Булар куйидагилардан иборат:

а) бевосита яшаш эхтиёжларини кондириш учун экин экиш, ов килиш, балик ушлаш, утин, курилиш ёки бошка максадлар учун урмонларни кесиш, ут уриш, канал ва ариклар казиш. Сув омборлар куриш, янги ерлар очиш ва хоказолар;

б) усимлик ва хайвонларни маданийлаштириш;

в) серхосил, сермахсул усимлик навлари ва хайвон зотларини яратиш;

г) бошка табиий минтакаларда серхосил, сермахсул нав ва зотларни табиий ареаллардан кучириб келиш ва адаптация вилиш.

Бир тоифа инсонлар шахсий манфаат ёки ишкибозлик нуктаи назаридан хам чиройи, териси, ширин гушти, кимматбахо суяги, ёкимли хониши, сержило патлари учун овлаган булсалар, яна бир тоифа жохил ва разил одамлар уларни азоблаб завкланиш учун кийнокларга солган ва улдирганлар.

Урмонлардан пала-партиш фойдаланиш куйидаги салбий окибатларга сабаб булади:

1. Тупрокнинг сув ва шамол эрозияси тезлашади.

2. Дарё ва кулларнинг сув сатхи кескин камайиб булокларнинг "кузи" юмилади.

3. Водийларда йиллик довуллар сони кескин ошади.

4. Чул худудларда чул урмонларининг кесилиши окибатида шамол ва буронлар таъсиридан унумдор тупроклар кум остида колиб кум кучиш хавфи кескин ошди.

5. Урмонлар бузилиши, пайхон килиниши билан унда (дарахтларда) яшовчи хайвонот олами, айникса, паррандалар деярли уз худудларини тарк этиб куплари нобуд булмокда.

Кучли ёгингарчиликлардан кейин йигилган сув тупламлари химоясиз ерларда тупрокни ювиб жуда катта сув окими селларни пайдо килади. Бу каби сув тошкинлари хозирги кунга келиб Америка, Европа, Осиё китъаси давлатларининг аксарияти учун одатий холга айланиб колди. Бунинг сабаби эса аник ва равшан. БМТ маълумотларига кура, бевосита антропоген омиллар туфайли хайвон ва усимлик турлари табиий суръатдагига нисбатан 50 -100 баробар тезрок йуколиб бормокда, карийиб 34 минг турдаги усимликлар ва 5200 турдаги хайвонлар, жумладан, паррандаларнинг саккиздан бир кисми, океандаги рифларнинг ярмидан купроги йуколиб кетиш хавфи остида турибди (2000 й.).

156

www.birunijournal .uz

Биласизми?

Бир гектар урмон 16-18 млн/м3 хавони тозалаб, шунга мос равишда СО2 ни ютиб чикаради". Шу сабабли хам урмонлар хавоси шахар хавосидан 200250 баробар тоза хисобланади. Бир дона лайнер хавода уртача 8-8,5 соат давомида харакатланса 50-75 тонначага кислород истеъмол килади. Шунча кислородни 8-8,5 соатда ишлаб чикишни 25-50 минг гектарли урмон уддалайди, ёки 1 гектар урмон 150-200 минг ахоли яшайдиган уртача бир шахар хавосини тозалаб туриш имкониятига эга. |

Усимликлар дунёси инсон учун шифобахш хусусиятга эга булиб, уртача бир гектардаги кенг баргли урмонлар 4 -5 кг, нина баргли урмонлар 7 -8 кг шифобахш моддалар ажратиб урмон ва атроф-мухит хавосидаги инсон учун зарарли микроорганизмларни зарарсизлантирса, урмон дарахтлари ва япроклари эса хаводаги ифлос чикинди газлар, чанг заррачаларини узида ушлаб колади. Усимликларнинг инсон учун яна бир мухим хусусияти - фитонцидлар ишлаб чикарувчи хисобланиб, бу каби моддалар касаллик кузгатувчи бактерияларни йук килиб, хавонинг мусаффо булишини таъминласа, яна бир турлари инсоннинг асаб, юрак, меъда-ичак аъзоларига малхам булувчи моддалар ишлаб чикаради. Олма, терак фитонцидлари грипп вирусларини, карам, саримсокдан чиккан шифобахш моддалар эса сил касаллиги таркатувчи микробларга кирон келтиради.

Хрзирги даврга келиб, илмий тиббиётда ишлатилаётган дори-дармонларнинг деярли ярми усимлик ва хайвонлардан олинмокда. Биргина минтакамизга хос булган жийда, чилон жийда, дулона, ёнгок бодом, чаканда арча, анзур пиёзи, зира, ипор, равоч, харрон ва яна куплаб доривор усимликлар турли хил антропоген таъсирлардан камайиб бораётган булса, яна бир катор мумай пул илинжисида юрган, тиббиёт мактаби якинидан утмаган сохта шифокор ёки тадбиркорлар табиат ато этган доривор усимликларни йук килмокда. Саноат, транспорт, шахарлар чикиндилари зарарли таъсиридан усимликлар ва хайвонот оламининг тикланиш кобилияти йуколиб бормокда ёки атроф-мухитнинг ута ифлосланганлиги сабабли уларни тозалашга улгурмаяпти. Чунки уларнинг узи кислотали ёмгирлар, смоглар таъсиридан кучли зарарланмокда ёки болта дамига тушиб инграмокда, танасидан жудо булмокда, кичкинагина экосистема борлигини йукотмокда. Бирок, шуниси ачинарлики, хар бир усимлик узига хос хусусиятга эга эканлигини яхши урганмаган "сохта табиб'лар мушугини хеч ким пишт демаяпти. Натижада касалликка тугри келмайдиган доривор усимликларни истеъмол килиш хам бошка хил

157

www.birunijournal .uz

муаммоларни келтириб чикариши табиийдир. Шу уринда илонни захарли деб дуч келган жойда улдиришга харакат киламиз, лекин унинг фойдали томонлари хакида уйлаб куряпсизми? Унинг захари, гушти билан канчадан канча касалликларни даволаяпмиз. Иккинчидан кайсиси захарли-ю кайсиси захарсиз эканлигини яхши билмаймиз-ку. Ер юзида 2500 тур илонлар мавжуд булиб, уларнинг ундан бир кисмигина захарлидир. Афсуски битта захарлиси учун 9 та захарсизи хам кириб ташланмокда. Тахминий хисобларга кура, илонларнинг деярли ярим тури куриниши ёкимсиз булганлиги ёки билиб билмай, у захарли, чакса улдиради деган тушунчалар билан уйламай нетмай имкони булса улдириб куя коламиз. Илонлар камайган жойларда эса сичконлар купайиб кетади. Аксарият, махаллий паррандалар эрта бахорда ёзда хашаротларни кириб фойда келтирса, кузга бориб, богдаги меваларни истеъмол килгани учун зарарли паррандага айланиб баъзи холларда палахмоннинг тошига дучор буладилар.

Биологик рангбаранглик жамиятнинг иктисодий-ижтимоий, экологик ва маданий, эстетик эхтиёжларини кондиришнинг улкан манбаи хисобланиб, усиз жамият баркарор ривожлана олмайди. Аксарият холатларда, биоранг-баранглик атамаси остида усимликлар, хайвонлар ва микроорганизмларнинг гоят кенг турлари англашилади. XX аср охирига келиб, БМТ маълумотларига кура, биорангбарангликнинг 1,75 миллиондан ортик турлари аникланган булиб, уларнинг аксарияти хашаротлардир. Тахмин килинаётган турлар сони 3-100 миллион атрофида булиб, олимлар хозирча 13 миллион тур бор, деб хисобламокдалар. Усимлик турларига нисбатан хайвон турлари деярли турт баробар куп булиб, улар икки миллион атрофида, жумладан, умурткалилар: 36000 атрофида, уларнинг ярмидан купроги баликлар, колган 0,1% и сут эмизувчилар, 9,0% га якини малюскалар, 75-76% ини эса хашаротлар ташкил

этади. Курукликда яшовчи жониворлар умумий хайвонлар турининг 9093% ига тенг булиб, колган 7-10% и сувда яшовчи жониворларга тугри келади.

Биласизми

Сунгги ярим асрда балиц тутиш беш баробар ошди. Жауон океанидаги балицчилик билан шузулланувчи хужаликларнинг 70% и батамом ишдан чиццан ёки улардан уаддан ташцари куп фойдаланилмоцда. Усимлик ва уайвон турлари табиий жараёнга нисбатан 50-100 баробар тезроц йуцолиб бормоцда.

Табиатшуносларнинг гувохлик беришларича, сунгги бир асрда, хар йили хайвонларнинг уртача бир тури йук булиб кетганлиги эътироф этилмокда. Ер юзида умурткасизлар жуда кенг таркалган булиб, умумий биомассанинг 95% ини ташкил этади.

158

www.birunijournal .uz

ХУЛОСА (Conclusion)

Бизнинг маданий тафаккуримиз узимизнинг биологик мухитимизга чукур сингиб кетган усимликлар ва хайвонлар бизнинг оламимиз тимсоллари хисобланади. Улар байрокларда, хайкалларда ва бошка рамзларда уз аксларини топганлар. Инсон узини улар ёрдамида тасаввур этади. Урмонлар салмогининг камайиши билан, табиатда азот баланси бузилмокда, хавода кислород камаймокда, озон катлами муаммоси тез-тез тилга олинмокда. Инсонда янгидан-янги касаллик турлари купаймокда, энг ачинарлиси, упка, жигар саратон касаллиги сунгги 10 йилликларда кескин ортмокда.

Мутахассислар гувохлик беришларича, сайёрамизнинг кайси худудларида урмонлардан режасиз, пала-партиш фойдаланилган булса, уша жойларда дарё сувларининг режими кескин узгарган, кул сувлари саёзлашиб, хатто куриб колишига сабаб булган, тез-тез хавфли сув тошкинлари ва селлар кузатилган.

Сайёрамизда ахолининг кескин купайиши, фан-техника тараккиёти, кишлок хужалигида янгидан-янги ерларнинг узлаштирилиши, шахар ва шахарлар сатхининг кенгайиши, саноат иншоатлари сонининг ортиб бориши билан, авваламбор, ёввойи усимликлар бутунлай йук килиниб, уларнинг урнини маданий усимликлар, уй-жой, саноат иншоотлари эгалламокда, хайвонот олами нобуд булмокда.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Кишлок хужалигида янгидан-янги кимёвий пестицидларнинг кулланилиши билан айни худудга хос булган махаллий парранда ва хайвонларнинг кескин камайиб кетиши ёки нобуд булишига сабаб булмокда. Хулоса киладиган булсак, инсониятнинг олдида долзарб масала кундаланг турибди - охири халокатли тугаши мумкин булган бир канча табиий офатларга ечим топиш масаласи турибди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Каримов И.А "Узбекистан XXI аср бусагасида хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари". "Узбекистон" 1997 йил.

2. Баркарор инсоният тараккиёти инсон хукуклари интеграцияси - БМТ, Нью-Йорк, 2000.

3. БМТнинг миллий маърузаси, Тошкент., 2003.

4. Демографический ежегодник Узбекистана - Ташкент., 2004.

5. Зокиров X. X., Кулдошева Ш. А. Табиатни мухофаза килиш ва ундан окилона фойдаланиш: Дарслик. - Янги Нашр., 2011.

6. Зокиров Х.Х. Табиий ресурслардан окилона фойдаланиш. Дарслик. Сурхон Нашр-2020.

159

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.