Научная статья на тему 'АГЕНТЛИК ШАРТНОМАСИНИ АНГЛО-САКСОН ҲУҚУҚИ ОИЛАСИ МИСОЛИДА ЎРГАНИШ'

АГЕНТЛИК ШАРТНОМАСИНИ АНГЛО-САКСОН ҲУҚУҚИ ОИЛАСИ МИСОЛИДА ЎРГАНИШ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
69
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — О. Ш. Аннакулов

Буюк Британияда агентлик ҳуқуқи савдо ҳуқуқининг таркибий қисми бўлиб, бизнеснинг узлуксиз ишлаши учун зарур бўлган асосий қоидалар тўпламини ташкил қилади. Агентлик ҳуқуқи, биринчи навбатда, умумий қонунлар ва камроқ даражада қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «АГЕНТЛИК ШАРТНОМАСИНИ АНГЛО-САКСОН ҲУҚУҚИ ОИЛАСИ МИСОЛИДА ЎРГАНИШ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

АГЕНТЛИК ШАРТНОМАСИНИ АНГЛО-САКСОН ХУКУКИ ОИЛАСИ

МИСОЛИДА УРГАНИШ

Буюк Британияда агентлик хукуки савдо хукукининг таркибий кисми булиб, бизнеснинг узлуксиз ишлаши учун зарур булган асосий коидалар тупламини ташкил килади. Агентлик хукуки, биринчи навбатда, умумий конунлар ва камрок даражада конун хужжатлари билан тартибга солинади.

1986 йилда Эвропа хамжамиятлари уз-узини иш билан таъминлайдиган тижорат агентлари буйича 86/653/ЭЕК директивасини кабул килди. Буюк Британияда бу 1993 йил "Тижорат агентлари тртрисида"ги низомда миллий конунчиликка киритилган. Шундай килиб, тижорат агентлиги муносабатларидаги агент ва директорлар умумий конунларга хам, тижорат агентлари тугрисидаги Низомга хам буйсунадилар.1

Тижорат агентлари тугрисидаги низом агентлардан уз фаолиятини амалга оширишда "вазифа ва виждонан" харакат килишларини талаб килади. Кенг камровли равишда директорлардан узларининг тижорат агентлари билан "муносабатлар"ида "вазифа ва виждонан" харакат килишлари талаб килинади. Ушбу мажбуриятнинг конун хужжатларида "вазифа ва виждонан" харакат килиш таърифи мавжуд булмаса-да, у директорлар ва агентлардан "халоллик, очиклик ва битимнинг бошка томонининг манфаатларини хисобга олган холда" харакат килишларини талаб килади. Иккита "меъёрий курсатмалар" ушбу хулк-атвор стандартини аниклаштиришга ёрдам беради:

Биринчидан, халоллик ва ошкораликни ифода этган холда, тижорат агентлари ва директорлар уз келишувларини бажаришда узаро хамкорлик килишлари керак. Виждонли хатти-харакатлар хар бир томон уз битимларини амалга оширишда бир-бирига ёрдам бериш учун фаол харакат килишини талаб килади. обструктив хулк-атвордан тийилиш Бирок, томонларнинг виждонан харакат килган-килмагани хамкорликнинг ахлокий ёки метафизик тушунчасига асосланиб белгиланмаслиги керак, бу бахолаш хакикий тижорат агентлик муносабатларини холисона бахолашга асосланиши керак. талаб килинадиган хамкорликнинг интенсивлиги шартнома шартларига ва тегишли тижорат амалиётига караб узгаради.

1 https://en.wikipedia.org/wiki/Law_of_agency

О. Ш. Аннакулов

Тошкент давлат юридик университети магистранти

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Иккинчидан, тижорат агентлари ва директорлар узларининг агентлик муносабатларидаги носимметрикликлардан бошка томоннинг конуний умидларини бузадиган тарзда фойдаланмасликлари керак. Шу муносабат билан, хатти-харакатлар Мажбуриятни бузадими ёки йукми, муносабатларнинг барча жихатларини хисобга олган холда хар томонлама бахоланиши керак; мухим фактлар хар бир томоннинг шартномавий ва тижорат таъсирини, уларнинг шартномада курсатилган обЪектив ниятларини ва куриб чикилаётган секторнинг бизнес амалиётини уз ичига олади. Шунга карамай, ушбу терговнинг бошлангич аксиомаси шундан иборат булиши керакки, бу тижорат муносабатлари булиб, уларда мутахассислар узларига ишонишлари ва уз манфаатларини кузлашда эркин булишлари керак. Танкидий жихатдан, бу онтологик адолатга, адолатли савдога ёки тижорат агентлари ва директорларини бериш ва олиш уртасидаги мувозанатга эришишга каратилган бахо булмайди.

Агентлик, конунда, бир шахс ёки томон (агент) бошкасини (агентни) унинг урнига харакат килиш учун жалб килганда мавжуд булган муносабатлар -масалан, уз ишини бажариш, товарларини сотиш, уз бизнесини бошкариш. Шундай килиб, агентлик хукуки агентнинг комитент номидан учинчи шахс билан муомала киладиган хукукий муносабатларини тартибга солади. Ваколатли агент конуний равишда учинчи шахсга нисбатан ушбу асосий шахс учун харакат килишга кодир. Демак, агент оркали шартнома тузиш жараёни икки томонлама муносабатларни уз ичига олади.2

Бир томондан, вакиллик хукуки хужалик бирлигининг ташки ишбилармонлик алокалари ва турли вакилларнинг вакилнинг хукукий позициясига таъсир килиш ваколатлари билан боглик. Бошка томондан, у вакил ва агент уртасидаги ички муносабатларни хам тартибга солади ва шу билан вакилга маълум мажбуриятларни юклайди (мехнаткорлик, бухгалтерия хисоби, виждонли ва бошкалар). Иккала муносабатлар тулик мос келиши шарт эмас. Шундай килиб, агентнинг бегона шахслар билан ишлашдаги самарали ваколатлари у уз директори олдида килмаслик мажбуриятига эга булган операцияларга тааллукли булиши мумкин ва бу "куринадиган ваколат" сифатида тавсифланган вазиятга олиб келиши мумкин.

Юкоридаги низомнинг 204-моддасига асосан, агентларнинг учта кенг тоифаси мавжуд:

2 Loewenstein, Mark, Agency Law and the New Economy (November 1, 2017). 72 Bus. Law. 1009 (2017); U of Colorado Law Legal Studies Research Paper No. 17-18, p.1014-1015

3 https://en.wikipedia.org/wiki/Law_of_agency

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Универсал агентлар директор номидан харакат килиш учун кенг ваколатларга эга, масалан: улар ишончномага эга булиши мумкин (фукаролик хукуки юрисдикцияларида мандат деб хам аталади) ёки профессионал муносабатларга эга булиши мумин.

Бош агентлар узлуксиз вакт давомида бир катор операцияларни амалга ошириш учун янада чекланган ваколатларга эга.

Махсус агентлар чекланган вакт оралигида факат битта операцияни ёки маълум бир катор операцияларни амалга ошириш хукукига эга.

Агентлик ваколати

Уз вакили томонидан берилган ваколатлар доирасида харакат киладиган агент, учинчи шахсларга нисбатан узлари яратган мажбуриятлар буйича комитентни боглайди. Инглиз конунчилигига кура, агент ваколатлари хам амалга ошириш доирасига кура бир канча турларга булинади.4 Жумладан:

Х,акикий ваколат

Хдкикий ваколат икки хил булиши мумкин. Ёки директор агентга аник ваколат берган булиши мумкин ёки ваколат назарда тутилган булиши мумкин. Ваколат консенсуал келишув асосида юзага келади.Агар агент, коида тарикасида, узининг хакикий ваколатлари доирасида харакат килган булса бирок, принтсипиал ушбу ваколат доирасидан ташкарида харакат килса, у шартномани бузган хисобланади ва учинчи шахс олдида жавобгар булади. Бундай холда, ваколатнинг назарда тутилган кафолатини бузганлик учун учинчи томон принтсипиалдан товон олиш хукукига эга. Хдкикий ваколатни ифодалаш агентга директор номидан иш олиб бориши мумкинлиги аник айтилганлигини англатади.

Кузда тутилган хакикий ваколат

Кузда тутилган хакикий ваколат, шунингдек, "одатий ваколат" деб хам аталади, бу агент узининг аник ваколатларини окилона амалга ошириш учун зарур булганлиги сабабли эга булган ваколатдир. Шундай килиб, уни агент томонидан эгаллаб турган лавозимига кура хулоса килиш мумкин. Масалан, шериклар фирмадаги бошка шерикларни мажбурий мажбуриятга олиш хукукига эга булиб, уларнинг жавобгарлиги биргаликда ва бир нечта булиб, корпорацияда эса уз лавозимига кура карор кабул килиш хукукига эга булган барча рахбарлар ва юкори лавозимли ходимлар корпорацияни боглаш хукукига эга. Кузда тутилган хакикий хокимиятнинг бошка шаклларига одатий хокимият киради. Шунингдек, тасодифий ваколат, бунда агент аник ваколатни бажариш учун зарур ва

4 Schmitthoff C. M. Select Essays on International trade Law (Dordrecht - Boston - London: Martinus Nijhoff Publishers / Graham & Trotman. - 1988. - 807 p.), 15.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

тасодифий булган бошка вазифаларни бажариш учун хар кандай ваколатга эга булиши керак. Бу заруратдан ортик булмаслиги керак

Агентнинг учинчи шахс олдидаги жавобгарлиги

Агар агент хакикий ёки зохирий ваколатга эга булса, агентлик уртасидаги муносабатлар ва директорнинг шахси ошкор этилса, агент бундай ваколат доирасидаги харакатлар учун жавобгар булмайди. Агар агентлик ошкор этилмаган ёки кисман ошкор килинган булса, агент хам, принтсипиал хам жавобгар булади. Агар агентнинг хакикий ёки куринадиган ваколатига эга булмаганлиги сабабли принтсипиал богланмаган булса, тахмин килинган агент ваколатнинг назарда тутилган кафолатини бузганлик учун учинчи шахс олдида жавобгар булади.

Агентнинг директор олдидаги жавобгарлиги

Агар агент хакикий ваколатсиз харакат килган булса, агент келиб чикадиган хар кандай йукотиш ёки зарар учун принципиалга етказилган зарарни коплаши шарт. Худди шунингдек, агар агент берилган ваколатлар доирасида харакат килган булса, принципиал агентга муносабатлар давомида килинган харажатлар микдорини тулаши керак

Вазифалар

Агент принтсипиалга бир катор мажбуриятларга эга. Буларга куйидагилар киради:

□ агентлик шартларида белгиланган топширик ёки вазифаларни бажариш мажбурияти;

□ уз вазифаларини эхтиёткорлик ва эхтиёткорлик билан бажариш;

Агент комитент олдидаги мажбуриятларга мос келмайдиган хар

кандай янги мажбуриятларни кабул килмаслиги керак.

Бунинг эвазига, принципиал агент музокаралар олиб боришга ваколатли булган битимлар билан боглик барча маълумотларни тулик ошкор килиши керак.5

Тугатиш

I. Ички агентлик муносабатлари келишув асосида бекор килиниши мумкин.

II. Агентлик фаолиятидан воз кечган агент томонидан;

III. Шартнома буйича агентлик мажбуриятларини бажариш оркали.

Шу билан бир каторда, агентлик куйидаги холатларга мувофик тугатилиши мумкин:

5 https://en.wikipedia.org/wiki/Law_of_agency

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

□ Томонлардан бирининг улими билан;

□ Иккала томоннинг аклдан озиши билан;

□ Х,ар бир томоннинг банкротлиги (туловга лаёкатсизлиги) билан;

Хулоса килиб айтишимиз мумкинки, агенлтлик муносабатларини тартибга

солиш ва ушбу фукаровий муносабат турини урганиш буйича роман-герман хукук тизимига нисбатан англо-саксон хукуки тизимида кенгрок тушунчалар ёритилган хамда уларнинг хар бирига юзасидан алохида изохлар келтирилган. Бирок, китъа хукукида хусусан, миллий фукаролик конунчилигимизда агентлар фаолиятининг тартибга солиниши етарли нормалар билан камраб олинмаган. Яъни, агентлар фаолиятини тартибга солишда фукаролик конунчилигимизда мавжуд воситачилар фаолиятини тартибга солишга каратилган умумий коидалар татбик етилиши белгиланган. Шуни такидлаш керакки, инглиз хукукида агентлик фаолиятига фукаролик муносабатларининг алохида таркибий кисми сифатида каралиб унинг тартибга солиниши алохида конун хужжатлари доирасида амалга оширилади. Бу еса уз-узидан ушбу фаолиятнинг бугунги кун бизнес жамиятида урни алохидалигини хамда ушбу фаолият юзасидан келиб чикадиган низоли холатларнинг етарли тарзда хукукий асосда хал этилишини англатади. Гарчи шундай экан, ушбу хукук оиласидаги агентлар фаолиятини тартибга солишга каратилган конун хужжатларининг мазмун-мохияти хамда миллий конунчилигимизга мувофик ёки мувофик эмаслиги буйича изланишлар олиб бориб, ушбу хукук оиласи амал киладиган давлатлар конунчилигидаги ижобий томонларини миллий конунчилигимизга имплементация килиш юзасидан ишлар олиб борилса максадга мувофик буларди.

1) W. Mueller-Freinfels, Legal Relations in Agency Law: Authority and Commercial Accuracy Am. J: Comp.lav V .13 1964 p. 195

2) Алфёрова Л.М. Несостоятельность (банкротство) физических лиц: тенденции развития механизма банкротства граждан: Монография. - М.:Статут,2018.

3) W. Mueller-Freinfels, Legal Relations in Agency Law: Authority and Commercial Accuracy Am. J: Comp.lav V .13 1964 p. 195

4) Шершеневич Г.Ф. Наука гражданского права в России. - М.: Статут, 2003

5) Barry Nickles, Introduction to Roman Law, 1965, p. 201

6) F.H. Lawson, The Roman Love Reader, (1969) p. 103

Фойдаланилагн адабиётлар:

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.