CC BY
38SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 6 I 2021 _ISSN: 2181-1601
AFG'ONISTON QANDAY QILIB "NARKO EKSPORTER"GA AYLANDI?
Aziz Husan o'g'li Fayzullaev
TDSHU Sharq mamlakatlari tarixi va antropologiyasi kafedrasi o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Hozirgi davrda narkotik moddalar haqida gap ketsa, ko'z oldimizda asosiy gavdalanadigan obyekt Afg'onistonning afyun dalalaridir. Afg'oniston XX asrning son'ngi choragidan boshlab ushbu og'u yetishtirilishi bilan kengroq shug'ullanadigan bo'lsa, XXI asrning dastlabki o'n yilida dunyoning qaysidir ma'noda eng katta exporteriga aylandi. Ushbu maqolada aynan yuqorudagi gaplar kengroq izohlangan va narkotik moddalardan dunyo hamjamiyatining ko'rayotgan zarari ayrim davlatlar misolida yoritib berilgan.
Kalit so'zlar: Afg'oniston, narkotik modda, internet, noqoqnuniy savdo
HOW DID AFGHANISTAN BECOME A DRUG EXPORTER?
Abstract
When it comes to drugs today, We know the main target is Afghanistan's opium poppy. While Afghanistan has been growing this crop extensively since the last quarter of the 20th century, it has become the world's largest exporter in some ways in the first decade of the 21st century. This article explains the above in more detail and illustrates the harm that the world community suffers from drugs in the example of some countries.
Keywords: Afghanistan, drugs, the internet, trafficking
Bugungi kunda, insoniyat giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishi muammosini hal qilishning samarali usullarini izlamoqda. Bu muammo uzoq vaqtdan beri mavjud va eng yomoni alohida davlatlardan tashqariga chiqdi hamda butun dunyo uchun global muammoga aylanmoqda. Millionlab odamlar giyohvandlikdan aziyat chekmoqda, millionlab odamlar shunchaki o'lib ketishadi va narkotik maxsulotlari millionlab dollar foyda keltiradi va narkodillerlarning ishlari rivojlanmoqda. Jahon bozorlarini asosan afg'on afyuni egallagan. Endi, har bir sog'lom aql egasi "nima uchun aynan Afg'oniston" deb savol berishi tabiiy. Javob oddiy: katta miqyosda giyohvand moddalar savdosi bizning davrimizda eng foydali ishlardan biri sifatida qaralmoqda, ko'plab giyohvand moddalarni o'stiruvchi afg'onlar uchun - bu mashg'ulot o'zini va oilasini oziqlantirishning, moliyaviy ta'minotning yagona usuli va giyohvand moddalar savdosi ularga jalb qilinganlarga pul olib kelgunga qadar vositachilarga yuz
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 6 I 2021 _ISSN: 2181-1601
baravar ko'proq daromad keltirmoqda. Natijada unga qarshi kurashish juda qiyin bo'lib qolmoqda.
Dunyoning aksariyat mamlakatlarida noqonuniy giyohvand moddalarni ishlab chiqarish va iste'mol qilishning tez o'sishi so'nggi o'n yilliklardagi eng xavfli tendensiyalardan biridir. Jahon narkobiznesi, eng daromadli, eng kuchli va tarvaqaylab ketgan mafiya tuzilishiga ega. Giyohvandlikning keng tarqalishi muayyan davlatlar va xalqaro tashkilotlarning hukumatlari uchun tashvish tug'diradi. BMT ma'lumotlariga ko'ra, dunyodagi giyohvand moddalarning noqonuniy aylanishi 500 milliard dollarga yaqinlashmoqda va bu ko'rsatgichlari bilan rivojlangan Neft va kimyo sanoati bilan raqobatlashaoladigan darajaga yetmoqda1.
Ayni paytda, ayniqsa, Internetning cheksiz manbalari hatto uyda o'tirib ham giyohvand moddalarni qanday tayyorlash mumkinligi haqida batafsil ma'lumotni o'z
л
ichiga olganligi sababli, ushbu og'uning ommalashuvi jadallashdi .
Eski an'analarga ko'ra, afyun ishlab chiqarish uchta hududga qaratilgan edi, ular: Oltin yarim oy (Afg'oniston, Pokiston va Eron), oltin uchburchak (Myanma, Tayland va Laos) va Markaziy Amerika (Kolumbiya, Venesuela, Boliviya) Hindiston, Eron va boshqa bir qator Osiyo davlatlaridan farqli o'laroq, afyun Afg'oniston uchun an'anaviy madaniy o'silmlik emas edi. Hatto Badaxshonda ham, cheklangan miqyosda opium mamlakatning boshqa hududlariga qaraganda ancha kech yetishtirila boshlangan, ya'ni XVIII asrdan boshlab yetishtirildi. Agar XX asragacha Afg'onistonda afyun ishlab chiqarish o'ta sekin sur'atlarda o'sgan bo'lsa, so'nggi chorak asrda u juda katta sakrashni amalga oshirdi, natijada Afg'oniston dunyodagi eng katta afyun ishlab chiqaruvchi
"5
markaziga aylandi .
Afg'onistonda ko'knori yetishtirish asosan janubiy viloyatlarda to'plangan, mamlakatning markazida va shimolida joylashgan ba'zi viloyatlar ko'knorisiz zonaga aylangan. 2008 yilda ko'knori etishtirilgan maydonning uchdan ikki qismi ya'ni 100000 ga dan ortiq hududlar janubdagi birgina Helmand viloyatida joylashgan edi. Ekin yetishtirishning pasayishi, ko'knori ekinlarini yo'q qilishning chora tadbirlari natijasida, 2007 yildagi 19047 gektardan 2008 yilda 5480 gektargacha kamaytirildi. Ammo buning o'zi ham juda yuqori ko'rsatgich hisoblanadi4. Hozir Afg'oniston geroin ishlab chiqarish bo'yicha dunyoning asosiy markazidir. 2017 yilgacha So'nggi ikki yilda mamlakatda ko'knori dalalarining 80% paydo qayta bo'ldi. Transmilliy jinoiy guruhlar ko'magisiz bu mumkin emas edi. Afg'onistondagi giyohvand moddalar savdosi bugungi kunda dunyo mafiyasining bir qismiga aylangan. Aynan tashqi ko'mak yordamida mamlakatda giyohvand moddalar laboratoriyalari tarmog'i joylashtirildi, ularning soni 1979 yildan
1 Всемирный доклад о наркотиках 2009 год. Резюме. [Электронный ресурс] // URL: http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2009/Executive_summary_Russian.pdf (дата обращения 21.02.2011)
2 ООН оценивает оборот наркотиков в мире в $500 млрд. URL: http://www.rian.ru/world/20100204/207681774.html
3 Опиаты. URL: http://www.narkotiki.ru/heroin.html
4 ISAF commander congratulates Ministry of Interior for likely world's largest seizure of narcotics. [Электронный ресурс] // URL: http://www.nato.int/isaf/docu/pressreleases/2008/06-june/pr080611-246.html
beri yuz baravarga o'sdi. Giyohvandlik biznesi, eng konservativ hisob-kitoblarga ko'ra, davlatga har yili 10 dan 18 milliard AQSh dollarigacha foyda keltiradi, bundan tashqari, ushbu foydaning atigi 4 foizi mamlakatning o'zida qoladi, qolgan qismi xorijiy banklarning offshor hisob raqamlarida5.
Bir qarashda, bunday keskin vaziyatning sababi Afg'oniston ichidagi ziddiyatlar tufaylidek ko'rinadi, ammo qurolli qarama-qarshilikdan tashqari Afg'onistonda giyohvand moddalar ishlab chiqarish hajmining o'sishi uchun boshqa zarur shartlar ham bor edi, shu jumladan bu yuqorida ham bayon qilingan ya'ni 70-yillarning oxiridagi ichki mojaro va undan keyingi Sovet aralashuvi masalalarini ham aytib o'tish mumkin. Masalan, 1970-yillarda giyohvand moddalar ishlab chiqarishni bosqichma-bosqich cheklash yoki to'xtatish mintaqaning o'sha paytdagi ikki yirik afyun etkazib beruvchilari - Turkiya va Eron tomonidan to'xtatilgan edi. Giyohvand moddalarni ishlab chiqarish va savdosiga nisbatan ushbu davlatlarning pozitsiyasining keskinlashishi, global miqyosda afyunga bo'lgan talab davom etayotgani va o'sib borayotgani, Afg'onistonni ko'knori bozorning afyun va uning hosilalariga bo'lgan ehtiyojini qondirishi mumkin bo'lgan muammolardan biriga aylantirdi. Bunday sharoitda qurolli mojarolar va uning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy oqibatlari, jumladan, mintaqaviy miqyosda Afg'onistonda afyun ishlab chiqarishni kengaytirishga kuchli turtki bo'ldi6.
Geroinning Afg'onistonga ko'chirilishining sabablari quyidagilardan iborat:
1) Arzonlik. 2000-yillarning boshlarida Bangkokda bir kilogramm geroin 10 ming dollarga tushgan bo'lsa, Afg'oniston-Pokiston chegarasida xuddi shu dori 650 dollarga tushgan.
2) Siyosiy beqarorlik. Sovet qo'shinlari chiqarilgandan so'ng, mamlakat siyosiy tartibsizlikka tushib qoldi. NATOning tinchlikni saqlash uchun "doimiy erkinlik" operatsiyasi Afg'onistonga tinchlik va osoyishtalik keltirmadi, aksincha. Koalitsiya qo'shinlari kiritilgandan keyin 9 yil davomida mamlakat anarxiyaga tushib qoldi. 2000 yilda toliblar dunyo tan olinishi umidida ko'knor plantatsiyalarini yo'q qilishga urindilar, bu 2001 yilda afyun ishlab chiqarilishining sezilarli pasayishiga olib keldi, ammo AQShda 11 sentyabrdagi terakt va koalitsiya qo'shinlari kiritilgandan keyin urinishlar chippakka chiqdi va plantatsiyalar kengaytirildi (40 baravar oshdi). Bir necha tonna geroin Afg'onistondan Kosovoga, u yerdan esa butun G'arbiy Yevropaga boradi. NATO tinchlikparvar kuchlari giyohvand moddalar biznesining muammolariga ko'z yumishadi, ularning asosiy vazifasi mamlakatdagi siyosiy vaziyatni hal qilish ekanligini tushuntirishadi. Ammo giyohvand moddalar koalitsiya kuchlari egallagan hududlardan Evropa bozorlariga havo yo'llari orqali yetqazilayotganligi haqida taxminlari mavjud edi.
5 UNODC World drug report 2009. URL: http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2009/WDR2009_eng_web.pdf
6 Степанова, E. A., Роль наркобизнеса в политэкономии конфликтов и терроризма . [Электронный ресурс] // URL: http://ww.imemo.ru/ru/publ/2005/05001.php
3) Qashshoqlik. Bu sabab avvalgi sabab bilan uzviy bog'liqdir. Doimiy siyosiy tartibsizlik, harbiy to'qnashuvlar, bombardimon va boshqalar mamlakatni to'liq iqtisodiy charchash holatiga olib keldi. Afg'oniston aholisining aksariyati qashshoqlik chegarasida yashaydi va oilalarini boqishning yagona usuli (o'rtacha afg'on oilasi o'n bir kishi) o'z dalalarida ko'knor etishtirishdir. Ular har qanday qishloq xo'jaligi ekinlari uchun afyun xom ashyosi kabi ko'proq yoki hatto bir xil foyda olishmaydi.
Jahon geroin bozori 55 milliard dollarga baholangan. Asosiy iste'molchilar AQSh, Afg'oniston (90 foiz etkazib berishni hisobga olgan holda), Rossiyada, Eronda va G'arbiy Evropada jamlangan bo'lib, ular butun dunyoda ishlab chiqarilgan barcha geroinning yarmini iste'mol qiladi.
Afg'oniston dunyodagi eng katta afyun ishlab chiqaruvchisi bo'lsa-da, ushbu giyohvand moddalarning 2 foizidan kamrog'i bu erda musodara qilinadi. Ushbu sohada etakchi o'rinlarni Eron va Turkiya egallab turibdi, ular 2008 yilda dunyoda musodara qilingan geroinning yarmidan ko'pini tashkil qilgan. Boshqa mamlakatlarda noqonuniy transport vositalarining oldini olish darajasi ancha past. Shimoliy yo'lda Markaziy Osiyo mamlakatlari o'zlari orqali Rossiyaga olib o'tilgan 90 tonna geroinning atigi 5 foizini olib qo'yishadi. O'z navbatida, Afg'onistonda ishlab chiqarilgan geroinning 20 foizini iste'mol qiladigan Rossiya o'z hududiga kiradigan giyohvand moddalarning atigi 4 foizini musodara qilmoqda. Bolqon yo'lida vaziyat yanada yomonroq, Janubiy-Sharqiy Yevropaning ayrim mamlakatlari, shu jumladan Yevropa Ittifoqiga a'zo davlatlar geroinning 2 foizidan kamrog'ini o'z hududlariga kirib borganlarida musodara qilishadi
n
xalos .
Nasha (Kannabasis) Afg'onistonda ham yetishtiriladi. U ishlab chiqarish hajmi bo'yicha Marokashdan keyin ikkinchi o'rinda turadi. Ushbu xulosalar turli mamlakatlarga kirib kelgan nasha kelib chiqishi to'g'risidagi ma'lumotlarga asoslanib qilingan. Shuningdek, 2008 yilda Afg'onistonda (236,8 tonna) katta kanop partiyasi
o
tutib olindi . Afg'onistonda nasha ishlab chiqarish to'g'risida aniq ma'lumotlar mavjud emasligiga qaramay, ba'zi ekspertlarning fikriga ko'ra afg'on plantatsiyalari hajmi tezlik bilan Marokashga yaqinlashmoqda9.
Afg'oniston haqida gapirganda, Rossiya masalasiga to'xtalib o'tmaslikning iloji bo'lmaydi. Rossiya Federatsiyasida geroin iste'mol qilish hajmi yiliga 15000 tonnani tashkil etadi. Bu barcha Evropa davlatlari birgalikda iste'mol qilgan ko'rsatgichdan ko'ra ko'proqdir. Rossiya Federatsiyasidagi o'nta giyohvand kishidan to'qqiztasi geroin iste'mol qiladi va Rossiyadagi barcha geroinlar Afg'onistonda yetishtiriladi. Ma'lumki, giyohvand moddalar savdosi giyohvandlikni ko'paytiradi, giyohvandlik esa o'z
7 United Nations Information Service. Всемирный доклад о наркотиках 2010 года свидетельствует о переходе на новые наркотики и новые рынки. URL: http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2010/WDR2010-PR-Russian.pdf
8 Всемирный доклад о наркотиках 2009 год. Резюме. [Электронный ресурс] // URL: http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2009/Executive_summary_Russian.pdf (дата обращения 21.02.2011)
9 The Opium Economy in Afghanistan: An International Problem. UNODC Report. URL: http://www.unodc.org/pdf/publications/afg_opium_economy_www.pdf
navbatida jinoyatchilikni ko'paytiradi, ammo bu ham Afg'onistondan Federatsiya uchun kelib chiqadigan asosiy xavf emas. Asosiy xavf quyida ya'ni Yiliga 30-40 ming kishi giyohvandlikdan vafot etadi, giyohvand moddalar tufayli Rossiyada o'lim darajasi 12 foizga oshdi. Arkadiy Mamontov o'zining "Geroin" hujjatli filmida mavjud vaziyatni genotsid deb ataydi10 va u bilan rozi bo'lmaslik mumkin emas, chunki geroin ko'plab rus fuqarolarining hayotini olib ketadi va buni hech kim tasodif deb ayta olmaydi11.
REFERENCES
1. Всемирный доклад о наркотиках 2009 год. Резюме. [Электронный ресурс] // URL:
http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2009/Executive_summary_Russian.pdf (дата обращения 21.02.2011)
2. ISAF commander congratulates Ministry of Interior for likely world's largest seizure of narcotics. [Электронный ресурс] // URL: http://www.nato.int/isaf/docu/pressreleases/2008/06-june/pr080611 -246.html
3. UNODC World drug report 2009. URL: http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2009/WDR2009_eng_web.pdf
4. The Opium Economy in Afghanistan: An International Problem. UNODC Report. URL: http: //www.unodc. org/pdf/publications/afg_opium_economy_www. pdf
5. United Nations Information Service. Всемирный доклад о наркотиках 2010 года свидетельствует о переходе на новые наркотики и новые рынки. URL: http://www.unodc.org/documents/wdr/WDR_2010/WDR2010-PR-Russian.pdf
6. Степанова, E. A., Роль наркобизнеса в политэкономии конфликтов и терроризма . [Электронный ресурс] // URL: http://ww.imemo.ru/ru/publ/2005/05001.php
7. ООН оценивает оборот наркотиков в мире в $500 млрд. URL: http://www.rian.ru/world/20100204/207681774.html
8. Опиаты. URL: http://www.narkotiki.ru/heroin.html
10 https://youtu.be/211AWcOXY Q YouTube'da "Geroin. Arkadiy Mamontovning filmi" ni tomosha qiling
11 Опиаты. URL: http://www.narkotiki.ru/heroin.html
