Научная статья на тему 'ҚАДИМГИ ҲИНД ФАЛСАФАВИЙ МАНБААЛАРИ ВА ТАДҚИҚОТ УСЛУБЛАРИ'

ҚАДИМГИ ҲИНД ФАЛСАФАВИЙ МАНБААЛАРИ ВА ТАДҚИҚОТ УСЛУБЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
460
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ведачилик / Упанишадлар / пали / самхит / веданта

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Тимур Абдувалиевич Мадалимов

Мақолада қадимги Ҳиндистонда мавжуд бўлган манбаалар ва тадқиқотлар қисман ўрганилган. Асосан Ведачилик ва унинг китоблари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚАДИМГИ ҲИНД ФАЛСАФАВИЙ МАНБААЛАРИ ВА ТАДҚИҚОТ УСЛУБЛАРИ»

КАДИМГИ ХИВД ФАЛСАФАВИЙ МАНБААЛАРИ ВА ТАДЦЩОТ УСЛУБЛАРИ

Тимур Абдувалиевич Мадалимов

Тошкент давлат транспорт университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Маколада кадимги Х,индистонда мавжуд булган манбаалар ва тадкикотлар кисман урганилган. Асосан Ведачилик ва унинг китоблари тахлил килинган.

Калит сузлар: ведачилик, Упанишадлар, пали, самхит, веданта

КИРИШ

Кадимги Х,индистон узок утмишга эга булиб, фалсафий тараккиёт жихатидан Кадимги Рим ва Юнонистон билан бемалол бахслаша олади. Тадкикотлар шуни курсатадики, Х,индистондаги деярли барча фалсафий китоблар санскрит тилида ёзилган. Бир неча китоблар инглиз тилига таржима килинган булсада, лекин хали мухокама килинмаган ишлар талайгина. Энг кизиги шундаки таржима килинган асарларда жуда куплаб галисликлар мавжуд. Санскрит тилидан килинган таржималарда чалкашлик жуда куп булгани учун европалик файласуф-таржимонлар асосан Пали тилидан килинган таржималардан фойдаланишган. Чунки унинг тили содда ва санскрит тилига караганда осонрок эди. Бирок Пали тилида ёзилган адабиётлар факатгина Буддизм даври мактабларини тулик камраб олган эди.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Х,инд фалсафасини куйидаги даврларга булиб урганишади:

1.Ведалар даври (милоддан аввалги 1500-милоддан аввалги 600 йй). Ушбу давр Орий халкларининг Хдндистонга бостириб келиши билан боглик булиб, бу даврда шу юртда брахманизм дини етакчи эди.

2. Эпик давр (миллоддан аввалги 600 й - 200 й). Бу давр Упанишадлар билан бошланиб, даршана билан тугайди. Бу даврнинг узига хослиги шундаки, Махабхарата ва Рамаяна эпослари оркали инсонлар ва худолар уртасидаги муносабат курсатилиб утилган. Бундан ташкари буддизмнинг келиб чикиши, кейинчалик Астика ва Настика мактабларининг булиниши шу давр мохиятини билдиради.

3. Кейинги давр сутралар даври (милодий 200 йиллардан бошланади.) хисобланади. Бу даврга келиб фалсафани бир тизимга келтириш муаммоси пайдо булди. Асосий масалалардан бири дунёни онтологик ва гнеосологик тушуниш янгича куринишда яьни скептик куринишда вужудга келди.

Энг кадимги хинд манбааларидан бири - Ведалар хисобланади. Ушбу мукаддас китоблар туплами хинд-европа оиласига кирувчи халкларда жуда хам машхурдир. Лекин унинг аник пайдо булиш санасида иккиланишлар жуда куп. Макс Мюллер фикрича, ведаларнинг келиб чикиши милоддан аввалги 1200 йил деб тахмин килинади, Б. Тилак эса мукаддас китобларни 4000 йиллик тарихга эга деб билган. Лекин энг сунгги тадкикотлар шуни курсатадики, ведалар Х,индларнинг узи Ведаларни огиздан-огизга утиб келган халк эпослари эканлигига ишонишмайди. Улар худолар томонидан донишмандларга мадхия куринишида вахий булиб тушган деб хисоблашади. Ведаларни урганиш -кадимги хинд тафаккурини урганиш каби мухимдир. Биз уларни ярим афсона ва аллегорияларга бой деб хисоблашимиздан катьий назар, улар хинд-орий халкларининг кейинги дунёкарашида ахамиятга эга эди. Веда матнлари Х,индистонда илк намуналари пайдо булиши Орийларнинг шу диёрга кириб келиши билан боглик.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ведаларнинг самхити икки кисмга мантр ва чханд даврларига булинади. Биринчи даврда гимнлар яратилган булиб, унда касидалар ва тангрига аталган мадхлардан иборат эди.

Иккинчи даврда(мантр) эса гимнлар тупланган ва системалаштирилиб хозирги куринишга келган. Ведалар туртга булинади: Ригведа, Яджурведа, Самаведа ва Атхарваведа. Дастлабки учта веда нафакат номи билан балки тили ва мазмуни билан хам бир-бирига ухшаш.

Ведаларнинг энг машхури - Ригведа булиб, у 1017 та мадх(сукта)дан иборат. Шу билан бирга 8 адха(булим) ва бир неча варгаларга булинган. Бундан ташкари Ригведа 10 та мандалдан иборат булиб, хар бир мандал 191 та гимн мавжуддир. Уни тахминан 15 та муаллиф яьни аникрок айтиладиган булса, 15 га якин риши(донишмандлар)томонидан айтилган. Х,ар бир мадхнинг ёзилиши алохида принцип асосида кетади. Х,ар бир алков дастлаб, Агни худосига багишланади, кейин Индрага, ундан сунг эса колган худоларга багишланади. Лекин бундай тартиб еттинчи мандалгача борган саккизинчи мандалга келиб, тартибсизликлар бошланади. Энг сунгги мандалда эса 9 та мандалга берилган гимнларнинг шархлари берилган.

Ведалардан сунг уларнинг энг сунгги кисми Упанишадлар деб аталади. Шунинг учун уни номини Веда-анта, яьни якунловчи веда деб аташади. Упанишадларнинг узига хослиги шундаки, улар хинд жамиятига дастлабки диний караш сифатида кириб келган. Х,индистондаги янгича идеалистик карашларнинг келиб чикиши бевосита Упанишадлар билан боглик. Упанишадларда энг кадимги хднд назарий гояларининг кулёзмалари мавжуд. Агар биз ведаларни кузатадиган булсак, унда орий халкларининг карашлари ва диний эьтикодлари мужассамлашган. Упанишадларда эса диний эьтикодларнинг компаравистикасини куриш мумкин. Муболагасиз упанишадларни кадимги Х,индистондаги фалсафий дунёкараш бошланиши билан богласак булади. Онтологик ва метафизик муаммоларни диспутлар ва дилоглар билан хал килинган булсада, упанишадлар тузилиши шеьрий шаклдадир. Упанишадлар узида Аристотел ёки Платон каби аник бир фалсафий синтезлар тизимига эга эмас. Уларнинг назариялари рационал карашдан кура, купрок интуитив куринишда булган.

ХУЛОСА

Упанишадларнинг жами сони 118 та кисмдан иборат булиб, улардан 10 таси асосий ва Шанкар томонидан ёзилган шархлардир. Упанишадларнинг яралиш вакти аник эмас. Шуниси аникки, уларнинг пайдо булиши, буддизмдан олдингилиги аник. Энг кадимги Упанишадларнинг дастлабки куриниши шеърий шаклда булиб, улар хеч кандай сектага алокадор эмасди. Энг кадимги Упанишадлар Айтарея Каушатаки, Тайттирия, Чхандогья, Брихадаранька ва Кеньлар энг кадимги Упанишадлар булиб. Улар 1-13 каторли прозалардан иборат эди. Катьха Упанишадалари энг кадимгиси булиб унда астика мактабларининг хусусан санькхя ва йога мактабларининг элементлари мавжуд. Упанишадлар асосий гояси хакикат масаласи ётади.

REFERENCES

1. Раматов, Ж. С., & Баратов, Р. У. (2018). Новый подход в системе высшего образования в Узбекистане. Психология, социология и педагогика, (4), 1-1.

2. Отамуратов, С., Хусанов, С., & Раматов, Ж. (2002). Маънавият асослари. Абдулла Цодирий номидаги халц мероси нашриёти, Тошкент.

3. Раматов Дж., Иноков К., Исмаилова С. и Худойкулов С. (2021). ТРЕБОВАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ МОЛОДЕЖИ С АКТИВНЫМ ГРАЖДАНСТВОМ. Academicia Globe: Inderscience Research , 2 (05), 1-3.

4. Раматов, Ж. С. (2021). ФИЛОСОФСКОЕ МИРОВОЗЗРЕНИЕ И ЕГО РОЛЬ В ВОСПИТАНИИ СОВРЕМЕННОЙ МОЛОДЕЖИ. Проблемы педагогики, (1 (52)), 16-17.

5. Раматов, Ж. С. (2021). БАРКАМОЛ ВА СОГЛОМ АВЛОД-УЗБЕКИСТОН КЕЛАЖАГИНИНГ ПОЙДЕВОРИ. Academic research in educational sciences, 2(2).

6. Раматов, Ж. С., & Баратов, Р. У. (2018). НОВЫЙ ПОДХОД ПОДГОТОВКИ КАДРОВ С ВЫСШИМ ОБРАЗОВАНИЕМ В УЗБЕКИСТАНЕ: ПЕРСПЕКТИВА И ИННОВАЦИИ. Теоретические и прикладные науки , (4), 8991.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.