Научная статья на тему 'АБУЛҒОЗИ БАҲОДИРХОННИНГ “ШАЖАРАИ ТУРК” АСАРИДА ХИВА ХОНЛИГИДАГИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ХАЁТ МАСАЛАЛАРИ ЁРИТИЛИШИ'

АБУЛҒОЗИ БАҲОДИРХОННИНГ “ШАЖАРАИ ТУРК” АСАРИДА ХИВА ХОНЛИГИДАГИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ХАЁТ МАСАЛАЛАРИ ЁРИТИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
179
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ХИВА ХОНЛИГИ / ШАЖАРАИ ТУРК / ИЖТИМОИЙ-ИқТИСОДИЙ ҲАЁТ / СОЛИқЛАР / ТАШқИ АЛОқАЛАР / ДЕҲқОНЧИЛИК / ҲУНАРМАНДЧИЛИК / ЧОРВАЧИЛИК / ТУРКИЙ қАБИЛА ВА УРУғЛАР / ЁДГОРХОН / СУЛТОНҲОЖИ / ХАСАНқУЛИ / АРАБ МУҲАММАДХОН / ЭЛБАРСХОН / СЎФИЁНХОН

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Рўзиев Х.Д.

Маскур мақола Хива хонлиги тарихидаги воқеаликларни Абулғози Баҳодирхоннинг “Шажараи турк” асари орқали ёритишга эътибор қаратилган. XVI-XVII асрлардаги Хива хонлигидаги ижтимоий-иқтисодий жараёнлар билан биргаликда давлат бошқаруви сиёсати, солиқ сиёсати, қишлоқ хўжалиги ютуқ ва камчиликлари батафсил ёритилган. Шу билан биргаликда ушбу асарнинг ўрганган маҳаллий ва хорижий олимларни асарни ўрганилиши. таҳлилий натижалар асносида ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF SOCIO-ECONOMIC LIFE IN THE KHIVA KHANATE OF ABULGAZI BAHODIRKHAN'S WORK “SHAJARAI TURK”

This article discusses the history of the Khiva khanate. In particular, on the basis of the Shazharai Turk source, Abulgazi Bagadurkhan, political events, state administration, and external relations of the Khanate are analyzed. On the basis of this source, the socio-yeconomic life, tax policy, economy of the Khiva Khanate in the XVI-XVII centuries are studied. In addition, the study of this source is analyzed by local and foreign scientists.

Текст научной работы на тему «АБУЛҒОЗИ БАҲОДИРХОННИНГ “ШАЖАРАИ ТУРК” АСАРИДА ХИВА ХОНЛИГИДАГИ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ ХАЁТ МАСАЛАЛАРИ ЁРИТИЛИШИ»

нозоридон AбyлFOЗи Боходирхоннинг "Ш^ор^ турк" осори орколи XVI оср жaрaёнлaри урганилиб тохлил килинган.

Бу даврда хонликнинг тарихини ёритувчи асосий манба Абулгози Баходирхоннинг «Шажараи турк» асаридир. Асарда муаллиф Хива хонлиги тарихидаги уша давр сиёсий вокеаларни ёритишга эътибор каратган булса-да, унда тарихнинг турли масалаларига оид эътиборли маълумотлар куплаб учрайди. Жумладан, асарда улкадаги ижтимоий-иктисодий вазият хакида маълумотлар мавжуд.

Асарда турк-мугул кабилалари, хусусан, улар номлари, этимологияси, урф-одатлари хакидаги этнографик маълумотлар келтирилган. Бунда узбеклар, сартлар хамда туркман уруглари (сарик, ёвмут, кизил аёк, эрсари ва х) хакидаги маълумотлар хам ута мухимдир. Жумладан, у туркий кабилаларга кирувчи ва турк номи билан аталувчи кабилалар куйидаги катта 5 авлод (бугин)ни ташкил килади деган. Булар: уйгур, кангли/киникли, кипчок, калач, карлук кабилалари. Шуниси эътиборга моликки, муаллиф уруг, кабилаларнинг номларини келтирар экан, уларнинг худудий жихатдан жойлашиш урни хакида хам маълумот беради: «Калач-Угуз углонлари туркманлардин айрилмай Мовароуннахр ва Хуросонга тушдилар. Кипчок - Тин ва Атил ва Ёйик; бу айтилган сувларнинг орасинда ултурдилар. Киникли - туркманлар билан бирга ултурур эрдилар. Туркман вилоятга тушгандин сунг, Иссиккул ва Чу ва Талош; бу айтилган сувларнинг ёкаларинда ватан килиб куп йиллар ултурдилар»[12,Б.31]. Сунгра у бошка туркий кабила ва уруглар хакида тухтаб утади: 1.Такрин ёки макрин; 2. Киргизлар; 3. Камкамчутлар; 4. Урманкит; 5. Татарлар; 6. Уйрат/ойрат; 7. Тумат уруги; 8. Найман; 9. Кирайт 10. Унгут; 11. Хитой; 12. Туркак; 13. Мугул уруглари; 14. Маркит/макрит; 15. Кункират; 16. Инкирас; 17. Алканут; 18. Коранут; 19. Курлас ва Ечкирин; 20. Урмавут; 21. Куниккимар; 22. Арлат; 23. Килгит; 24. Бадай ва кишлик уруглари; 25. Уйшан; 26. Сулдус; 27. Илкуркин; 28. Канкит; 29. Дурман; 30. Барин ва сукут; 31. Уклан; 32. Баёвут; 33. Жалайир уругларининг номларининг келиб чикиши хамда худудий урнини келтирган. Абулгозий Баходирхон уз китобида мугулларни икки катта булакка булади. Бири киён/киёт (нирун), иккинчиси нугуз/нукуз (дарликин). Булардан ташкари, мугуллардан 25 та уруг ва кабилаларини тилга оладики, улардан бариси узбек халкининг этник таркибига кирган.

Асарда кабила ва элатлар хакида куплаб киссалар келтирилган. Киссаларда кавмларнинг келиб чикиши билан боглик ажойиб маълумотлар берилган. Туркларнинг бу кекса кавмлари, киссаларда кайд етилишича, Угузхон замонида шаклланган. Эътиборга лойик жихати шундаки, достонларда, урни билан, ушбу кавм номларининг асл маъноси (этимологик изохлари) хам келтирилади. Чунончи, Абулгозий асарларида уйгур кавмининг шаклланиши шундай вокеа билан боглик: Угуз билан Корахон ораларида булган жангда Корахон иниларининг угиллари ундан ажраб, Угузхонга бориб кушиладилар. Угуз бундан мамнун булди ва уларга уйгур (яъни "кушилган, уюшган") номини беради.

^ипчоклэрнинг келиб чикиши эсэ шундэй вокеога бoFлaнaди: УFyзхoннинг бектаридэн бири тавботдоги юришгэ кучини (эёлини) хэм олиб боргэнди. Жэнгдэ узи хэлок булди. Бевэси юкли еди, ой-куни якинлошиб, тyлFOк туга бошлади. Кун совук, пэнэ жой йуклигидэн эёлни кэттэ бир FOвaк дaрaхтгa олиб кирдилэрАёл ушэ ердэ бушэлди. Болэ дэрэхт FOвaгидa тyFилгaни боис УFyз унта Ципчоц деб от куйди. Шу уриндэ муэллиф кушиб куяди: "Цадимтурк тилинда ичи буш ягачни ципчоц дерлар еркандур. Анинг учун ул узланязач ичинда тузди теб атин Ципчац цуйдилар. Бу вацтда уам ичи буш язачни ципчац дейтурурлар. Шул ципчац турурким, чипчац дейтурурлар ".

УFyзхoн ^ипчокни уз кулидэ тутди. Karra булгэч, унта куп элу нэвкэр бериб, Тин вэ Итил сувининг ёкосидоги юртлэрга бош килди, унинг эли ципчоцлар дейилди.

Узбеклэрнинг yрyF вэ кaбилaлaригa тегишли мaълyмoтлaрдaн acaрдa келтирилгэн yрyF вэ кaбилaлaр номи жудэ мухим. Булэр: Орлoт/aрлaт, OFOр, олэюнотли, укли, эймок, бошкирд, бэёт, тот, тотар, темирли, турумчи, турк, туркмэн, тэко, турботли, тевэчи, жоби, жомэчи, чубичок, чубони, чиFaтoй, чуни, хизир ели, хуросонли, хэлэж, дукэр, соик, солур, сурхи/сурки, сокэр, сэлжук, султонли, сэвроки, совчили, кУрFOЛИ, куркин, корлик, кипчок, корэтошли, кэлмок, KИрFИЗ, чиройли, кутлэр, лолэ, мyFyл, мaнFит, нэймэн, моънди, ёзир, яFмo, ёвмут, юрти вэ бoшкaлaр[13,Б.35].

Улкэнинг ижтимоий-иктисодий эхволигэ оид мaълyмoтлaр орэсидэ Хорэзмнинг ушэ зaмoнлaрдa хэм обод булгэнлиги, Aмyдaрё узэнининг узгарган вэкти вэ унинг окибэтлори хэкидэги мaълyмoтлaр хэм киммэтлидир. Жумлэдэн, Хивэ хонлигидэ яшовчи хэлкнинг турмуши, яшэш шэроити, фэолияти билэн бoFлик кизикэрли мaълyмoтлaр учрэйди. Шунингдек, хонликдэги тэноззулнинг эсосий caбaблaридaн бири хонлик эхолиси нaфaкaт этник, бэлки мэдэний-иктисодий мyнocaбaтлaрдa хэм бир-биридэн кескин фэрк килувчи уч гурухгэ булингэнлиги, хонликдэги узэро ички кaрaмa-кaршиликлaрни кучэйтирган caбaблaрдaн бири шу экэнлигини тaъкидлaйди.

Жумлэдэн, шэхэр хэмдэ дехкончилик билэн шyFyллaнyвчи кишлоклэр эхолиси Хoрaзмдa кaдимдaн яшовчи хэлк эвлодлэри хисоблэнгэн. Угар эсосэн дехкончилик вэ xyнaрмaндчилик билэн шyFyллaнгaнлaр.

Иккинчи мухим этник гурух туркмэн ^б^^эри булиб, улэр хонликнинг Faрбий вэ жэнубий кисмлоридо яшэшган, хэмдэ эсосэн чорвэчилик вэ кисмэн дехкончилик билэн шyFyллaнгaнлaр. Туркмэнлэр куплэб yрyF вэ кaбилaлaргa булингэнлиги сэбэбли ягонэ куч сифотидо xaрaкaт килэ олмогонлор вэ XVI эсрдэ хонликкэ буйсундирилганлэр. Туркмэнлэрнинг кушни дaвлaтлaр билэн иктисодий вэ сиёсий мyнocaбaтлaр доирэсига киритилиши туркмэн кaбилaлaридa ички aлoкaлaрнинг ривoжлaнишигa олиб келди. Бу жороён туркмэн

амалдорларини Хива хонлари хизматига утишини тезлаштирди, натижада туркман кабилаларининг таркоклиги янада кучайди.

Элбарсхон билан Хоразмга кучиб утган узбеклар учинчи этник гурухни ташкил килиб, улар кучманчи хаёт тарзини ва кабила хамда уругларга булинишни саклаб колди.

Муаллиф хонликлар уртасидаги талончилик урушлари ёки якин кариндошлар орасида юз берган тожу-тахт учун зиддиятли курашларни тасвирлар экан, бу курашларда мехнаткаш халкнинг хал килувчи роли борлигини таъкидлайди. Шунингдек, халкнинг тез-тез булиб турган конли тукнашувлар туфайли вужудга келган аянчли турмуш манзараси тасвирланади.

Элбарсхон вафот этгач, уша давр таомили буйича хонлик тахтига Ёдгорхон набираларининг тунгичи Беликач султоннинг угли Султонхожи, унинг вафотидан сунг эса Абулакхоннинг угли Хасанкули утирди. Аммо Хдсанкулининг хон булганидан норози булган Элбарсхон угиллари Урганчга бостириб келади. Бирок асарда кайд этилишича Хдсанкулихон урушишга лаёкатсиз булиб, Урганч шахрига камалиб олади. Бу вактгача Урганч шахрининг арк калъаси булмай, Ешсултон арк калъаси курдиради. Ушбу жангда Амнакхоннинг кичик угли Оганай султон вафот этади. Урганч камал килинади. Бу хакида асарда шундай дейилади: «Урганч улуг шахар. Тез-ук кахатлик була колди. Бир эшакнинг калласи кирк-эллик танга булди топилмади. Чигирик деса Урганч сартларининг аччиги келур. Анинг маъноси ул турурким, Урганчнинг муллолар теган жамоати булур. Уларнинг бир давлатманд яхши кишиси бор еди. Ул эвига кириб борса курарким муллоларнинг оксоколликлариндин беш-олти киши ултуруб турур. Ев эгаси эшакнинг закарини табакга солиб йилкининг угурган казисин туграгандек чигирик-чигирик туграй турур. Халкнинг ахволи икки ойда шундак булди. Андин сунггисин мундин киёс килинг»[14,Б.125]. Бунда оддий халк узаро урушлар вактида канчалик кийин ахволга тушиши ёритилганининг гувохи булиш мумкин. Урганчнинг утмишдаги кахатчилиги ва ундаги халкларнинг очликдан улар холатга келганликлари хакида Урганч кургони камал килинганда одамлар очликдан улмаслик учун эшак, ит гуштларини ейишга мажбур булганликлари Мухаммад Солих хам узининг «Шайбонийнома»[15,Б.321] достонида тасдиклайди.

Хонликда мавжуд соликлар хакида асарнинг Суфиёнхон хукмронлиги даври кисмида келтирилган. Суфиёнхон Абулхонда яшовчи туркман кабилаларига одам юбориб, «Тангри буюрукинда закот бермак фарз турур. Х,ар йилда моллариндин закот берсунлар. Мен киши юбориб чоптурмайин»[16,Б.126] деб одам юборади. Туркманлар хонга итоат килдилар ва хар йили узларининг мулкларидан закот бериб турдилар. Бунда катта уругларга бир киши ва 2-3 та кичик уругларга бир киши жами киркта солик йигувчи юборилган. Улар бир неча йил давомида соликларни вактида тулайдилар, аммо бир куни хонга итоат килишдан бош тортиб,

солик йигувчиларни улдирадилар. Хон уларни жазолашга карор килади ва Абулхонга боради. Суфиёнхон кушинидан кочган туркманлар Чутакка яширинганлар. Хон уз кушинлари билан Чутакни камал килади. Камалда колганлар Окатойхонга итоат этишга мажбур булади. Хон уларга хар бир улдирилган одам учун минг куйдан кирк минг куй солик белгилаган. Соликни хонга итоат етмаган така, ёвмуд, сарик, ва эрсарилар тулаганлар. Бу вокеадан бир неча йил утгандан кейин бу солик жон бошига ва чорвасининг микдорига караб бошка туркманларга хам жорий килинди: «туркманларнинг бошларина ва молларина лойик мол бературган туркманларнинг бошининг, молининг юзиндин хисоб килиб, ички салурга ун олти минг куй, мундин бошка подшохлик шиланда суймок учун минг олти юз дунан куй». Бунда кейинги солик «козон куйи», ун олти минг куйга «барот куйи» деб ном берилган. Бу соликларнинг умумий микдори 58 минг 800 куйни ташкил килган. Игдил ва човулдур уруглари 12 минг, ушок уруги 4 минг, кукланга 12 минг барот, минг икки юз козон куйи, адаклига 12 минг барот куйи ва минг икки юз козон куйи тулаган. Бунда «Барот куйи» солиги навкарлар хисобига, «козон куйи» солиги эса хон саройига олиб кетилган.

Бу даврда Урганчдан Абулхонга утиш бир овулдан иккинчисига утишга тенг эди, чунки Амударё Урганч калъасидан Абулхон тогининг шаркий томонига караб окар эди. Уша жойдан Угаргача утиб Мозандарон (Каспий) денгизига куйилган. уша даврда Амударёнинг хар икки томони буйлаб экинзорлар булган, бу ерда куплаб мевали дарахтлар, узумзорлар булган. Баланд ерларга чигириклар курилган[17,Б.126]. Суфиёнхон даврида соликлар куп булганлигига карамай муаллиф: "ободонлик ва маъмурликнинг хеч нихояти йук эрди" деб таъкидлайди.

Хонлик ахолиси асосан кишлок хужалиги - дехкончилик ва чорвачилик билан шугулланган. Дехкончиликда галла, пахта ва полиз махсулотлари етиштирилган. Жумладан, асарда маълумот берилишича, экинзорларга асосан галла экилиб, айникса кузги бугдой экиш етакчи урин егаллаган. Бу хакида асарда куйидагича ёзилади: «Ул вактда Маздехкон калъасиндин то Бакирганнинг бери юзи Куйгун теган ергача бугдой екилур ерди. Бизнинг хон (Араб Мухаммадхон) Тук калъасининг юкорисидин бир арик каздуруб турурлар. Факир дунёга келмасдин бир йил бурун. Меъзон булганда сакасини кумарлар эрди. Бугдойни урган вактда очарлар эрди. Бир неча йилдин сунг арикнинг кенглиги откан ук утмасдай булди. Сувнинг оёки Куйгун борди. Ёлгуз бугдой экилур эрди. Отли киши ун кунда бугдойнинг тошиндан айланиб кела билмас эрди. Ул вактда пул-пучак, ярим мискол кумуш биртанга эрина юрур эрди. Бир тангага ярим тева юки бугдой берурлар эрди. Бир мискол кумушга бир харвор бугдой берурлар эрди»[18,Б.161-162]. Бундан Араб Мухаммадхон даврида Тук калъасининг юкори кисмидан канал утказилгани, бу билан жуда кенг худудларнинг сугорилганлиги хакида билиб олишимиз мумкин булади.

Дехконлэр меъзон ойлэридэ бyFдoй эккэнлэр вэ уримдэн сунг у ергэ сув куйгэнлэр. Бу оркэли улэр бyFдoйдaн хосилини купрок олгэнлэр. AбyлFOЗихoн бир нечэ йиллaрдa кэнэл суви когта окимгэ aйлaнгaнлиги хэмдэ тэбиийки экин ерлэри хэм кенгангэйлигини, нaтижaдa бyFдoйнинг нэрхи энчэ aрзoнлaшгaнини элохидэ тaъкидлaгaн. Бундэн тошкори, юкоридэги пэрчэ оркэли ушэ дaврдaги пул мyoмaлacи хэкидо хэм мaълyмoтгa эгэ булишимиз мумкин, яъни муэллифнинг ёзишичэ, ярим мискол кумуш бир тонга микдоригэ тенг булгэн. Бир мискол кумушгэ бир эшэк юки OFирлигидa, бир тангага эсэ, бир туя юки OFирлигидa бyFдoй олиш мумкин эди. Бундэн шундэй хулосэ чикэриш мумкинки, хонликдэги сиёсий в&зият нихоятдэ кескинлэшган Aрaб Мухэммодхон дэвридэ хэм cyFoриш иншоотлэри курилишигэ, хэлк хэёти, турмуш дор^о^ни^ яхшилэнишигэ эътибор кaрaтилгaн.

Бу дaврдa cyFoриш иншоотлэри курилишининг эсосий сэбэби, ушэ дaврдa cyFoриш тизимининг узгарганлиги булди: Aмyдaрё уз узэнини

W Г-" V> 1 W Т~1

Узгэртириб, эски узэн этрофидоги ерлэр чулга aйлaнaди. Бу хэкидэ муэллиф: «Биз дyнёFa келмэсдин уттуз йил илгэри Aмy суви, хост кинорэсининг юкорисини Корэ aЙFир тукэйи дерлэр, ул ердин йул ясэб окиб, Тук кaлъacинa бориб, Сир денгизинэ кУЙFaн эркэндур. Ул сэбэбдин Ургэнч чул булубти. Рэъият Ургэнч чул хэм булсэ ултуруб, хон бошлик сипох хэлки ёз Aмy сувининг ёкосиндо муносиб ерлэрдэ экин экиб ултуруб, экинни oлFaндин сунг Ургэнч борурлэр эркэндур»[19,Б.167]. Демэк, Aмyдaрё узэнининг узгарганлиги (1573) сэбэб, Ургэнч чулгэ aйлaнaди. Нaтижaдa бу ердэ дехкончилик билэн шyFyллaнишнинг имкони булмэйди вэ эхоли дэрё ёкосидо экин экиб, уни ургэч Ургaнчгa кaйтaди. Бундэн эхолининг бу дaврдa хэм тулэ yтрoклaшмaгaнлиги мэълум булэди.

Хонликдэги сув тэнкислиги эхолининг кaттa кисмини тэшкил килгэн чорвэдорлэр xaётигa хэм тэъсир килмэй колмэди. Бу хэкидо: «Бэхор куй кузилэр. Хевaкдa ут булмэс. Рэнг чикэр. Хевэк туркмэни кyмFa кетэр. Сэрт экин экмэк учун кендли кендинэ кегар»[20,Б.172].

Axoли орэсидэ рухонийлэр элохидэ мэвкегэ эгэ едилэр. Дэрвиш шaйхлaри Хивэдэги тaъcирлaридaн фойдэлэниб, хонлэр Уртacидaги кyрaшлaрдa фэол кaтнaшгaнлaр. Бу хэкидэ AбyлFOЗихoн шундэй ёзэди: «БaкирFaн остоносиндо Сэйид отэ эвлодиндин бир киши бор эрди, Н^ор хожэ дерлэр эрди. Елбэрс султон энинг кизин олди... Шул кунлэр хэлкнинг бэрчэси отлэниб Acфaндиёр султоннинг келгэнини яхши булди, отэсини билмэгэн золимлэрдэн худой куткэзди, деб гурух-гурух Acфaндиёр cyлтoнFa келэ эркэндур... Пиёдэ вэ отли yтмacдaн Acфaндиёр cyлтoнFa кумэкко келaтyрFaн кишининг вэ бэъзисини суз бирлэн вэ бэъзисини зур бирлэн узини кушуб эйтибдур. «Худой кyрcaтмacин Acфaндиёр султон юрт олсэ еркэгингизни ултурур вэ yрFaчингизни Aбyлхoн вэ Мэнкишлок туркмониго буюрур. Ул улжэ килиб олиб кетэр. Aгaр менинг бу сузимдэ ёлFOн булсэ, тэнгрининг кэломи урсин мени»- теб,

хдр кишининг олдиндa Kyръондaн бир онт ичи6дур. Асфaндиёр сyлтонFa келaтyрFaн кишининг бaрчaсини MarnFa йиFди-дa олди. УFлон-yшокини тyркмaн yлжa етaр теб онд ичгaндин сунг, куркти... Бир о^^^олли сaйид xaр кyндa Куръондин юз кaррaт онт ичсa, мен сизлaрнинг Faмингизни еймaн тесa ким инонмaс»[21,БЛ64]. Бyндaн кyринaдики, 1622-йилдa отaсигa кдрши исён кyтaргaн X,aбaш Султон вa Елбaрс Сyлтонлaрни Шaйx Сaйид отa aвлодидaн xисоблaнгaн шaйx Нaзaр Хожa кyллaб кyввaтлaйди, xaмдa xaдкни хдм yзигa ергaштиришгa эришaди.

Бу дaвр xaкддa бошкд мaнбaдaрдa xaitf мaълyмотлaр бор. Хyсyсaн, 155S-йилдa Волгa дaрёси бyйлaб сузиб Астрaxaн шaxридaн ^спий денгизи оркдди МaнFишлок яриморолидa бyлгaн сaйёx А.Женкинсон уз эсдaдикдaридa шyндaй ёзaди: «Бу султон (Темур султон) кушк вa шaxaрдa яшaмaй, сaxродa яшaгaн вa мен унинг кичкитагита кaмишдaн ясaдгaн, усти кигиз вa гилaмлaр билaн Урaдгaн yтовигa кириб боргaнимдa y yтиргaн эди. У билaн биргa бу мaмлaкaтнинг рухонийси yтиргaн эди. Европaнинг кaттaгинa кисмидa Рим епископини кaнчaдик xyрмaт к,илсaдaр, уни xaм xaдк шyнчaдик aзизлaр эди»[22] - дея кдйд этган эди.

Бу дaврдa xонликдa сaвдо мyносaбaтлaри тyxтaдaдигaн бyлсaк, yзaро феодaд yрyшлaр вa кушни дaвлaтлaр билaн бyлгaн иxтилофлaр сaвдо aдокaдaрининг, xyсyсaн кaрвон сaвдосининг yсишигa ^гга зaрбa берди. Лекин, шyнгa кaрaмaй, Бyxоро вa Хивa xонликдaри Уртaсидa сaвдо-сотик тaмомaн тyxтaб колмaди. Абдyллaxон II xонликни эгaддaши aрaфaсидa Мовaроyннaxрлик йирик сaвдогaрлaр шунингдек, зиёрaтчилaр Ширвонга кетишдa кизилбошлaр ерлaри орк^и утишни xоxлaмaй, Ургaнч оркдли МaнFишлоккa утишган, xa^a шу ердaн Ширвонгa борaдигaн кемaдaргa yтишгaн. Абдyллaxон II нинг xонликкa бостириб киришининг мухим сaбaблaридaн бири xaм шу эди. Россия билaн сaвдо aдокaдaри юритиш эсa Уртa Осиё xyжaдигининг ривождaниши учун мухим axaмиятгa эгa эди: «Биз дyнёFa келгaн йилининг aввaд бaxориндa ун етти киши УрyсFa сaвдогa кетaр»[23,Б.167]. Бу xa^a aсaрдa бaтaфсил мaълyмот берилмaгaн бyлсa-дa, Ушa дaврдa xонлик axолисининг кушни мaмлaкaтлaр билaн сaвдо aдокaдaри бyлгaнлигидaн дaдолaтдир. Шунингдек, Хорaзм мaдaнияти тaриxини Ургaнгaн олим С.П.Толстов бу ердa оз бyлсaдa Букоро вa Эрондaн турли моллaр келтирилгaнлиги кдйд кдлган[24,Б.53].

Мyaдлиф «Шaжaрaи турк» aсaридa Хивa xонлиги тaриxининг бошкд xонликлaр тaриxи билaн боFлик тaрздa ижтимоий, иктисодий, сиёсий, xaмдa мaдaний жиxaтлaрининг бaрчa жaбxaдaрини ёритишга интилгaн. Жyмлaдaн, ижтимоий-иктисодий жиxaтдaн.

X^a xонлигидa яшовчи xaдкнинг турмуши, яшaш шaроити, кyндaдик мaшFyлотлaри билaн боFлик кдзикдрли мaълyмотлaр келтириш билaн чеклaнмaсдaн, xонлик axолисининг этник, мaдaний вa иктисодий мyносaбaтлaрдa yчтa йирик гyрyxгa бyлгaнлиги axaмиятли.

Туркман кабилалари хонликнинг гарбий ва жанубий кисмларида яшаганлиги ва асосан чорвачилик билан шугулланганлиги, Элбарсхон билан Хоразмга кучиб келган узбекларнинг кучманчи тарзда хаёт кечирганлиги ва улар таркибидаги уруг ва кабилалар хакида батафсил ёритиб утган.

Хонликда куплаб солик турларининг мавжуд булганлиги, уларнинг микдори ва йигиб олиниши, Амударё узанининг узгариши билан хонлик ахолиси хаётидаги ижтимоий узгаришлар тугрисидаги кизикарли маълумотлар келтирилганлиги билан айни давр учун жуда кимматли манба хисобланади.

Манбалар ва адабиётлар:

1. Кушжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва харакатлар. Т.: 2007

2. Хдсанов С. Хоразм маънавияти даргалари. -Т.: 2001.

3. Абдурасулов А. Хива.-Т.: 1997.

4. Бобожонов Д., Абдурасулов М. Фирдавсмонанд шахар. Хива, 2008

5. Муниров К. Хоразмда тарихнавислик.Т.: 2002

6. Хоразм тарихи. Муаллифлар жамоаси. Урганч, 1997

7. Худойназаров X,. Абулгози Баходирхон тарихчи ва адиб. Т.: 1994

8. Худойназаров X. «Шажараи турк» ва унинг урганилиши. Т.: 1993.

9. Агзамова Г.А. ХВИ-ХИХ асрлар биринчи ярмида Узбекистон шахарлари ва шахарлар хаёти. Тарих фанлари докт... дисс... - Т.:2000. -348б.

10. Аллаева Н.А. Хива Хонлиги ва Ерон уртасидаги узаро алокалар. Тарих фан. Ном. Дисс. Т.:2007й. - 169б

11. Рахманова Ю.М. Хива шахрининг ХВИ-ХИХ асрнинг бошларидаги ижтимоий-сиёсий хаёти: анъана ва узгаришлар. Тарих фан.ном.дисс... Т:2009.

12. Абулгозий. Шажараи турк.Т.: «Чулпон», 1992. - 31б.

13. Дониёров Х. Узбек халкининг шажара ва шевалари. - Б. 35

14. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. - 125б

15. Мухаммад Солих. Шайбонийнома. Т.:1961. - 321б.

16. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. - 126б

17. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. - 126б.

18. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. - 161-162б.

19. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. - 167б.

20. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. -172б

21. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. - 164б

22. Дженкинсон А. Путешествие в Среднюю Азию 1558-1560 гг. Английские путешествие в Московском государстве в ХВИ веке. Перевод с английского Л.Готе. Л.:1932

23. Абугозий. Шажараи турк. Т.: «Чулпон», 1992. - 167б.

24. Толстов С.П. По следaм древнеxорезмийской сивилизaтсии. М-Л.:1948.-53б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.