Научная статья на тему 'АБУБАКР АР-РАЗИ - УЧИТЕЛЬ ЭТИКИ И НРАВСТВЕННОСТИ'

АБУБАКР АР-РАЗИ - УЧИТЕЛЬ ЭТИКИ И НРАВСТВЕННОСТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
97
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АБУ БАКР АР-РАЗИ / "ДУХОВНАЯ МЕДИЦИНА" / ОБУЧЕНИЕ И ВОСПИТАНИЕ / НАСТАВНИК / УЧЕНИК / НАУКА И ПРАКТИКА / ЧЕЛОВЕЧЕСКОЕ СЧАСТЬЕ / ДОБРЫЕ ДЕЛА / ABU BAKR AR-RAZI / "SPIRITUAL MEDICINE" / TRAINING AND EDUCATION / MENTOR / APPRENTICE / SCIENCE AND PRACTICE / HUMAN HAPPINESS / GOOD DEEDS

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Шокирзода Шоди Нуъмонпур

Выдающий мыслитель второй половины IX века и первой четверти X века Абу Бакр ар-Рази не только в нёс огромный вклад в развитие и совершенствование философии и медицины, но его роль в области образования также заслуживает внимание. Учёный в своей книге «Духовная медицина» основываясь на реальные и практические аспекты процесса обучения уделяет особое внимание вопросам нравственно-этического воспитания и описывает концепцию обеспечения всеобщего блага, человеческого счастья и справедливости.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ABUBAKR AR-RAZI AS TEACHER OF MORALITY

Outstanding thinker of the second half of the IX century and the first quarter of the X century, Abu Bakr ar-Razi, not only brought a huge contribution to the development and improvement of philosophy and medicine, but its role in the field of education also deserves attention and praise. He in his book "Spiritual medicine" based on the real and practical aspects of the learning process pays special attention to ethical education and described the concept of universal good, of human happiness and justice.

Текст научной работы на тему «АБУБАКР АР-РАЗИ - УЧИТЕЛЬ ЭТИКИ И НРАВСТВЕННОСТИ»

АБУБАКРИ РОЗИ - МУАЛЛИМИ АХЛОЦ

Шодй Ш.Н.

Вазорати маориф ва илми Цум^урии Тоцикистон

Aбyбaкp Мyдaммaд ибни 3araprä ибни Я^ёи Розй (865, Рaй - 925/9З5, ^мон чо) as зyмpaи донишмaндони тиpози aввaли aсpи Сомонист, ки дap сохдх,ои гуногуни илм -тaбииёт, мaнтик;, pиёзиёт, тaфсиp, илмх,ои фaлсaфa, мофaвк;yттaбиa, илох,иёт, кимиё, тиб, тaълимy тapбия a8 худ осоpи гapонмояe бa ёдгоp гyзоштaaст. Тaвpe ки худи у зикp мeкyнaд, то иншои pисолaи "^para фaлcaфй"-aш rçap^ дyсaд номгуй китобу мaколaю pисолa дap фунуни мyxтaлифи фaлсaфa вa улуми илохдву ^ra^ara тaълиф нaмyдa буд. [1, 4З] Bane мухдккикони осоpи Розй муктакид бap онaнд, ки ин шyмоpaи тaнx,о осоpи фaлсaфии донишмaнд бyдa, дap мaч,мyъ бa к;aлaми y aз 2З5 [2, 5] то З85 acap тaaллyк доpaд. [З, 10] Бa apзишy ax,aмияти оcоpи илмии y хдмин дaлeл кофист, ки aкcapияти онх,о хднуз дap acpx^ XXIII бa зaбони лотинй тapчyмa вa нaшp шyдaaнд. Донишмaнди мaшxyp Зи^д Хунта пepомyни шaxcияти Розй вa мax,бyбияти y дap Aвpyпо чунин мeнaвиcaд: «Шaшcaд сол табл китобхоши Донишгохи Пapиж кyчaктapин китобxонaи дунё буд. Ин китобxонa фaтат доpои як китоб буд вa ин китоб нaвиштaи якe a8 донишмaндони ислом буд. Ин китоб он KaAp бapояш ap^a^A буд, ки хдтто Людвиги XI, ки подток боимон вa мacex,й буд вa мexоcт ин китобpо _6a aмонaт бигиpaд, мeбоиcт caд cиккaи тилло вa дyвоздax, cиккaи ^Kpa бa гapaв бигзоpaд. У ин китобpо киpоя кapд, то ин ки пизишкони xycycии вaй aз он pyнaвиcй кyнaнд вa чи Aap боpaи мaвоpиди бeмоpй вa чи Aap дaвpони caломaтй бa мacобaи як фapx,aнги aмpоз вa дacтypоти тиббй a8 он иcтифодa шмоянд. Ин китоб гapчи тaмоми мaвчyдии ин китобxонa буд, вaлe Aap хдЕитат шомили мaчмyи улуми тиб, a8 дaвpони Юнони тадим то соли 925 бaъд aз мeлоди Macex, буд... Номи y Aap Abpyro бa «Розис» мaъpyф aar. Aъpоб ypо «ap-Розй» мeномaнд вa исми во^^ш Aбyбaкp Мyx,aммaд ибни Зaкapиёcт» (4, с.221-222).

Рyзгоp, оcоp вa шaxcияти Aбyбaкpи Розй aз дaвpони зиндaгиaш cap кapдa, мaвpиди тaвaччyxи xоcи yлaмовy фyзaло кapоp доpaд вa оpовy aкоиди илмиву фaлcaфиaш x,aмвоpa capмaншaи пaйдоиши бax,cy мyнозиpax,ои мyxтaлиф хдм гapдидaaнд. Донишмaнди мaъpyф Aбypaйx,они Бepyнй бо илтимоси нaфape pиcолaи '^expacrn мycaннифоти Розй'^о тaълиф нaмyдa, мин^у^та, тaъкид мeкyнaд: "Apap тypо мyxтapaм нaмeдоштaм, чунин rape нaмeкapдaм, зepо ёдовapии зи^и Розй вa ном бypдaни оcоpи y ин тaвaxдyмpо эчод мeкyнaд, ки мaн aз пaйpaвони y x,acтaм... Мaн китоби "Илми илох,й"-и Розиpо мyтолиa кapдaм... вa чунон фиpeфтaи ин китоб шyдaм, чунон ки чихил сол Aap иштиёки он мecyxтaм".[3, с. 11]

Aбyбaкpи Розй оcоpи Гиппокpaтy Гaлeн вa AHrap донишмaндони Юнону Рум, Хинду Мис^ Чину Сypияpо омyxтa, тибби нaзapиpо бо aмaлй пaйвacт. У «боpи aввaл фapки бeмоpии обилapо aз cypxaк мyaйян кapдa, усули гyлбypиpо Aap муоли^ иcтифодa нaмyдaacт. Розй aввaлин донишмaндecт, ки имконияти бо усули кимиёвй cоxтaни доpyx,ои cyнъиpо бa a^ra бaшap пeшкaш нaмyдaacт. У усули aлкax,ол (Spiritus vini) вa cyлeмa -днxлоpоди cимобpо (Hudraryrum dichioratum) кaшф нaмyдaacт вa aввaлин тaбибecт, ки тоpи (^^yra) aз pyдaи боpики гycфaнд cоxтapо_бapои дyxтaни зaxм вa докapо бapои бacтaнy зaxмy чойи чappоx,й иcтифодa бypдaacт. У чaнгaки мaxcycи фулуз^о бapои бapтapaф нaмyдaни чисми бa гулу aфтодa иxтиpоъ кapдaacт». [5, с.З]

Aбyбaкpи Розй aгap бa вacилaи оcоpи тиббии xeш бax,pи тaбобaти чисми мapдyм кyшидa бошaд, тyфaйли acapx^ a^^K^y фaлcaфиaш бax,pи дaвои pa^y озоpx,ои py^ эшон гомх,ои ycтyвоp бapдоштaacт. У Aap мyкоиca бо Су^от xyдpо caзовоpи номи фaйлacyф нaмeдонaд, вaлe ëApac мeшaвaд, ки «ниcбaт бa он тасош, ки шeвaи эшон фaлcaфa нecт, хдкки онpо доpeм, ки xyдpо фaйлacyф биномeм».[1, З5] нaфap aз axди нaзap вa тaмизy тax,cил лaб бa тaънaaш кyшодa, бa фaйлacyф бyдaнaш шубхд мeкyнaнд. Розй Aap paддн ин идадо тaъкид мeкyнaд, ки Aap усули axлок aз pоxy pacми Су^от кaноpa та^уста, x,aмeшa rapara Уpо пaйpaвй мeкapдaacт. Бa ин дaлeл y Сyкpотpо пeшвои xyA x,иcобидa, онx,оepо, ки cиpaтy paфтоp вa тapзи зиндaгии вaйpо xилофи тaбиaт вa бaкои нacл мeдонaнд, мaзaммaт нaмyдa, paвиши дypycти Су^от - мax,ви хдвову x,aвacи бexyдa, дycтдоpии илм вa 4ax,A Aap тaлaби онpо ситоиш мeкyнaд. Дap ин зaминa y ёдовap мeшaвaд, ки «ик;pоp шyдaн бa та-китат бap кac фaзнлaтy шapaфpо мeaфзояд» вa «фaзли мapд... Aap Fyтaвap шyдaн Aap шax,воният вaйpo aз

хамаи дш^ амалхо боло гyзоштaн зох^ нaмeгapдaд, бaлки дap он aar, ки маpд aз x,ap чй ки бaд-он ниёзманд аст, ба к;aдpи лозимй бaхpaмaнд шаваду андоза нигах доpaд, то ки поёни лаззати дapëфтaaш ypо фapо нaгиpaд». [1, З5] Ба кавли донишманди мaъpyф Зaбeхyллохи Сафо, «Розй дap axлок муътакид ба зухду тapки дyнë_вa инзиво нeст ва мyтaвaч,ч,eх ба шиpкaт дap yмypи ичтимой бо покдоманиву иффат аст. У лaззaтpо aмpи вучудй нaмeдонaд, балки онpо бозгашти чисм ба холати табий ва aлaмpо xypyчи чисм аз холати табиии xyд мeшyмоpaд. Муътакид аст, ки истифода аз лазоиз бояд факат ба к;aдpи хочати чисм ва бояд аз бокии лазоиз чашм пушид ва ба чустучУи камоли нафсонй, ки натичаи он ташаббух ба Худованд аз тapики илму адл ва тaхоpaт аст, пapдоxт». [б, З2]

Абуба^и Розй бapои дyстдоpон ва толибони илм Fapaзи xeшpо аз таълифи pисолaи "^para фалсафй" ба тapики мyxтaсap чунин маънидод мeкyнaд:

1.X,ap кaсpо пас аз мapг холeст xyш ё ногyвоp, ба мисли холe, ки y теш аз чудоии чисму чон доштааст.

2.Камоли мaтлyбe, ки мо дap пайи он мавчуд шyдaeм ва ба суи он paхсипоpeм. Ин камоли матлуб вобаста ба лаззоти чисмонй нeст, балки вобастаи талаби илм ва инчунин пойдоpии адл аст. Кас бояд бад-ин васила аз ин олам paхой ёфта, ба олами ,n^ap, ки дap он мapгy алам мaвкeъ нaдоpaд, paхсипоp шавад.

3.Хохиши нафси сapкaшy табъи хapис моpо ба дунболи лаззоти «он»^ мeкaшaд, лeкин акл бap xилофи он моpо Fолибaн ба тapки y сaфapбap мeкyнaдy ба суйи коpхои бошapaф мeбapaд.

4.Пapвapдигоpe, ки мо аз y хaмeшa савоб чашм доpeм ва инчунин бими шикaнчaaшpо бap дил мeпapвapeм, бap мо нигapон аст. Худованд аз pохи paхмaт озоp бap мо нaмeнисaндaд, ситаму нодониpо аз мо дyp мeдоpaд ва хaмeшa аз мо xостоpи адлу илм аст. Бинобap ин касе, ки ба озоp пapдозaд ва сaзовоpи озоp шавад, y ба кaдpи гунох гиpифтоpи укубат xохaд шуд.

5.Хрч кас набояд аз пайи лaззaтe шавад, ки аз он алами зyхypëфтa аз лихози хам каммияту хам кайфият бap он лаззат пeшдaстй дошта бошад.

^ивоми оламу бинои маишати мapдyм вобаста бap ашёи чузъист, аз кабили зиpоaт на бофандагию нaзоиpи онхо. Эзиди чалилу азиз pох бypдaни онхоpо бapои paфъи сaxтихои зиндагонй дap ухдаи мо гузоштааст." [1, Зб]

Ба кавли Абуба^и Розй, файласуф онepо гуянд, ки ба ду чузъи фалсафа - илму амал эътимод дошта бошад ва онхоpо ба сифати мapомномaи зиндагиаш бипaзиpaд. Розй мeгyяд: '^ap кисмати илмй... aгap мapо хeч тавоноии дигap чуз таълифи хамин китоб ("^para фалсафй" - Ш.Ш.) хозиp набуд, кaсepо мачоли он нaмepaсид, ки мapо аз сaзовоpии иxтиëpи номи файласуф маън кунад, то чй paсaд ба aсapхои дигap." (1, 42) Доиpaи мутолиаи Розй хам дap ин pиштa то хадди имкону эхтиёч буда, аз pохи сустиву нодонй бaхpи aндyxтaни мaхоpaт сypaт нaгиpифтaaст. У бо ишоpa ба осоpи фapовон ва вусъати тaфaккypy aндeшaaш мeгyяд: "...arap бо ин дapaчa донишe, ки доpaм, мустаххаки номи файласуф набошам, пас киpо дap ин замон сaзовоpи ин унвон фapохaм xохaд шуд?!" [1, 4З]

Абуба^и Розй дap амал низ rapara фaлсaфиpо пaйгиpй намуда, хeч гох ба унвони мapди лaшкap ё омили кишвapй дap xидмaти султоте набудааст ва aгap иттифокан дap сухбати эшон кapоp дошт, х^гиз аз вазифаи табобат ва хамнишинй кaдaмe фapотap наниходааст. Албатта, ахли дapбоpy сaлотинpо хaмeшa бо Абуба^ бapин aшxоси шифокоpy хамадон ниёз мeaфтод ва y хангоми ноxyшй ба табобати эшон машгул мeшyд ва дap вакти тaндypyстй мавзуи гуфтугуяшон ба чуз салохи коpи xокимонy paъият чизи дигape набудааст. Максуди Розй аз зиндагй дapëфти молу сapвaт хам набуда ва y ба чониби кaсe хapгиз бо чашми хиpсy тамаъ нaнигapистaaст, вaлe моли xyдpо низ хapгиз бeхyдa сapф нaкapдaaст. Равиши инсондустии xeшpо y чунин ба калам додааст: "Ба мapдyм хeч вакт чангу чидол ва душманй надоштам. Инчунин ситaмpо дap хакки каге paво надоштам, балки он чй аз ман cap задааст, xилофи ин буда, хатто бисëp вактхо аз бaхpи истифодаи хукуки xyд низ дapгyзaштaaм». [З, 4З] Розй дap масъалаи xypдaнy нушидан, пушидану сaвоpй кapдaн, машгул шудан ба сapгapмивy шодй, нaвкapy каниз низ хадди зътидолpо pиоя намудааст, вaлe аз айёми чавонй ба ом^тани илм ишку алокаи шадид дошт ва чунин иттифок афтод, ки дap замонаш китоби нaxондa ва ё донишманди бо y мyлокотнaкapдae набуд: «Давсалаю чахди ман дap талаби дониш то он хад буд, ки дap як фан, бaxyсyс, ба xaтти peз бeш аз бист хaзоp вapaкa чите навишта ва понздах сол аз yмpи xyдpо шабу pyз дap таьлифи "Ч,омeи

каби^' сapф кapдaaм. Махз бap aсapи хамин коp кувваи биноиямpо заъф даст дод ва бозувони дастам гиpифтоpи сустй шуд ва аз xондaнy навиштан мaхpyм мондам. Ман ба ин хол хам нигох нaкapдa аз талаб боз намондаам, пайваста ба ëpии ину он мexонaм ва бap дасти эшон мeнaвисaм." [3, 44]

Дap интихои pисолaи "^para фалсафй" Aбyбaкpи Розй аз муколифони нaзapии xeш дap чодаи фалсафаи амалй такозо мeнaмояд, ки aгap эшон ба тapикaти дигapи бeхтape пaйpaвй мeнaмоянд, онpо ба мушохида ё мукотиба ошкоp намоянд. Aгap дap вокeъ он paвиши бeхтape бошад, онpо кабул кунад ва aгap наксс дap он аст, бaхpи ислохаш бикушад. Розй дap чузъи амалй андаю ба мyxолифини xyд гузашт мeнaмояд, вaлe дap кисмати илмй иддаои эшонpо кабул нaдоpaд. Дap ин замина низ y омодааст, ки ба хapфи мyxолифонaш гуш фapо дихад ва онхоpо ба майдони бахс даъват кapдa мeгyяд: "гyфтоpи эшон aгap хак аст, хакконияти онpо эътиpоф кунам ва arap ботил аст, аз ботилиашон биогохонам. Aгap ин навъ нeст ва факат ба paвиши амалй ва тapикaти ман дap зиндагонй эътиpозe доpaнд, оpзy чунон аст, ки аз донишам бaхpa бapгиpaнд ва ба тapикaти ман нaзape надошта бошанд, ба чунин гуфтаи шоиp амал кунанд, ки гуяд:

Ба uлмu ман амал кун, ба нацт ман матгар,

Илмам дщад ба ту нафъу нацсам зарар надщад». [3, с.44]

Бapхaк, ин таъкид ба мо - мepосдоpони во^ии Абуба^и Розй низ дам доpaд. Аз ин py, омyxтaнy ба pиштaи тахкик кашидани мepоси apзишмaнди y ва муайян намудани макоми вокeии Розй дap тaъpиxи pyшдy такомули сохахои гуногуни илм aмpeст, ки хочати истиxоpaaш шст. Aндeшaхои y бaхpи таълиму тapбияи инсон, пapвapиши фaзилaтхоe, ки ба pyшдy такомули муътадили pyхy чисми шaxсият aсapпaзиpaнд ва хамзамон ичтиноб вapзидaн аз aъмолe, ки мошъи ин коp хастанд, басо чолибу омузанда мeбошaнд.

Aбyбaкpи Розй pисолaи «Тибби pyхонй»-иaщpо бо xохиши aмиp Мaнсyp, ки тайи солхои 903-905 хокими Рай буд, таълиф намудааст. Он «як навъ чамъбасти aфкоpи axлокии замони антика ва aсpхои миёна ва хамчунин натичаи пажухиши тулонии муаллиф дap заминаи масъалахои axлокивy тapбиявй мeбошaд». (2,с.15) «Тибби pyхонй» аз бист фасл фapохaм омада, хap фасли он бо якдигар иpтиботи маънавиву мантикй доpaнд. Aбyбaкpи Розй ин pисолapо ба xотиpи "ислох кapдaни axлоки нафс" таълиф намудааст ва дap мачмуъ хадафи муаллиф дap ниходи xонaндa пapвapидaни axлоки нeк ва дapëфти Fизои py^eCT, ки мояи бaхpaмaндист. Ба кавли y, «касс ки аз пайи пeшгиpии нафс шуд, то aндозae боиси нигapонии хаёти нск мeшaвaд». [1,с.59] Аз хамин боис, фазилату aклpо ситоиш намуда, онpо бeхтapин тухфаи xyдовaндй ва мояи сapaфpозивy бyзypгии инсон мсдошд. Зepо "мо ба шapофaти акл хастии олaмpо дapк мскунсму ба максаду мypоди xeш мepaссм. Аз ин py, бояд дap хама гуна холат ба он мypочиaт нaмоeм ва коpхоямонpо вобаста ба paводиди он ичpо кунсм... Мо бояд фapмонбapдоpи акл 6ошсм ва инсонpо зapyp аст, ки хapгиз аз aмpи акл бepyн нaбapояд" [1, с.4б], чунки «акл хaмeшa дep ё зуд кaсpо ба чизи муфид даъват мс^ш^». [1, с.9З] Aбyбaкpи Розй дap ин китоб усули мyкоисapо псш гиpифтa, бо мадади он чизи бeхтapинpо нишон мeдихaд ва мapдyмpо ба хамин чода pохнaмой мeкyнaд. Ба нaзapи y, мо дap зиндагй набояд ба xaтовy иштибохоти аз чониби бyзypгон сapзaдa пaйpaвй кунсм, балки танхо ба афъолу аъмоли нскс, ки онхо писандидаанд, майл нaмоeм.

Дap иpтибот бо ин, y идоpa намудан, то хадди имкон шикастани хавову хавас ва эхтиёт шудан аз ишки нош^о бapои инсон манфиатнок дониста, тaкaббypy xyдписaндй, кинаву хасад, Faзaб, .nypyF^^ мумсикй, пypxypй, мaйпapaстиpо ба хайси дapдy иллати чомeaи инсонй мeшиносaд ва мapдyмpо бaхpи xyддоpй аз ин аъмоли ношоиста даъват мсшмояд. У таъкид мскушд, ки "инсон бояд дap хама вазьу холат бaхpи покию сафои ботинй бикушад, зepо зс6у зинати зохиpй ба мapдони занмичоз тааллук доpaд". [1,с.7З] Вaлe "кaдpy кимати нафси xyдpо дap мaвкeи apзиши хакикиаш зохиp намудан зapyp аст". [1,с.75] 3apypara воксист, ки хap як инсон дap тули зиндагй бо шyFлe сapгapм аст ва ба тавассути он pyзии xy,ny ахли оилaaшpо пайдо мeнaмояд, вaлe шоиста ин аст, ки микдоpи дaxлy xapч бо хам мувофикат кунад. Ба хap сypaт, инсон ба микдоpи лозимй бapои pyзи ногyвоpи эхтимолй, ки хсч кас аз он дap амон нсст ва ё замош ки бознишаста мeшaвaд, бояд зaxиpa кунад. Ба нaзapи Абуба^и Розй, "бeхтapин чизхос, ки бояд бaхpи оянда зaxиpa шаванд ва бapдaвом бошанду окибати хуб дошта бошанд, чизхои сунъию тaбииeaнд, ки доимо мaвpиди истсъмолу ниёзи мapдyм бошанд».[1, 10б] Вaлe бapои pyзи мабодо зaxиpa намудан набояд аз pохи xaсисивy мумсикй сypaт бигиpaд ва хaмвоpa бояд чониби эътидол мypоот гapдaд.

Бидуни тapдид, «инсон xaмeшa yxдaдоp aCT, ки бa тaлaбy тapтиби pyзгоp pиоя кyнaд, вaгapнa бa aзобy шикaнчaи токaтфapcо гиpифтоp мeгapдaд».[1, 106-107]

Ч,aнбaи инcондycтонaи axлокн Розй <^з тacaввypоти y Aap xycycи paвиши зиндaгии фaйлacyф (устод) вa вaзифaxои мaвcyф capчaшмa мeгиpaд».[2,18] Бapои тaй кapдaни дyшвоpнxои зиндaгй мapxaлaxои окилоши муфид вучуд доpaнд вa бa кдвли Розй, «бexтapин x,олaтx,о бapои инсон тaъмини зиндaгй мeбошaд, ки он a8 xaмa бexaтap вa бapои cоxибaш cолнмтap aCT"[1,112] вa xaмчyнин «мо бояд aз xap гyнa aмaлe, ки окнбaти он ^mx^p^^ xaзap кyнeм».[1, 113] ATap инсон мapтaбae бигиpaд, "бояд aз лихози xytfrçy aтвоp бa пояи бaлaндтape биpacaд вa нaфcpо бa фeъли xaйpy нeкy одaт куношд. Соxибмapтaбa xaмeшa Aap xотиp доpaд, ки ин xолaти нaв aбaдй нecт. Aз ин py, aз xap гyнa aмaлe, ки ок;ибaти он ^^x^p^^ xaзap кyнaд вa чунон xидмaт кyнaд, ки xaмeшa aз нaфpaти халк эмин бошaд".[1,113] Бa aкндaи донишмaнд, ^мбудНи xaёт фaкaт Aap cypaти x,aмбacтaгй бо якднгap ислох гapдидa, xyшивy pоxaти зиндaгй нacиби мapдyм мeшaвaд.

Mapтaбaи бapтapии инсон нa бa лaззaти чисмонй Fyтaвap шyдaн, бaлки Aap кacби илм, тaтбики aдолaт вa комёб шyдaн бa xaйpи умум acт. Яънe xap фapд бояд бa axлокy cиpaти xeш xолиcонa бингapaд вa зaъфy ткси онpо дapк кapдa тaвонaд. Aгap шaxc xиcлaтxои нопиcaндн xyдpо мyшоxидa вa эхсос кapдa нaтaвонaд, xapгиз aз онхо ичтиноб вapзидa нaмeтaвонaд. Мaъмyлaн инcонpо одaт шyдaacт, ки aйбy ткси xyдpо нaмeбинaд, вaлe иллaти днpapонpо зуд вa бexaто мyaйян кapдa мeтaвонaд. Худ aмaли ношоиcтaepо боpxо cоднp мeкyнaд, вaлe икpоpи онpо кдбул нaдоpaд. Дap ин cypaт, бa aндeшaи Aбyбaкpи Розй, шaxc бояд бо шaxcи дигapи окил тaкя нaмyдa, Aap чодaи зиндaгй бa вaй пaйpaвй кyнaд. Мyтaфaккиp олaми инcониpо бa ду гypyxи бyзypг - ногехону окилон вa шогиpдонy нacнxaтчyён чудо мeкyнaд. Чун гypyxи aввaл aз лихози донишу xиpaд вa тaчpибaи зиндaгй aз ^ухи дуюм aфзaлият доpaнд, бояд ин xaмapо бa эшон биомyзонaнд. Зepо pyшaн aCT, ки инсонхо нa тaнxо aз лихози ичтимой, бaлки a8 чихдти axлокy мaънaвият xaм бa якдигap иpтибот мeгиpaнд. Дap pоxи pacидaн бa кaмоли фaзилaт бояд устоду шогиpд бо якднгap мyноcибaти шки инсонй вa лутфу мapxaмaти бeaндозa доштa бошaнд. Шогиpд бояд aз мapди окил (устод) xоxиш шмояд вa aгap лозим ояд, тaлaб нaмояд, ки xиcлaтxои ношоиcтaaшpо бapояш ошкоp cозaд. Бa aндeшaи Розй, устод бояд aз донишу мaъpифaти кофй бapxypдоp бyдa, "тaълимотaш бapои шогиpд бexтapини чизхо вa cобитrapини нacнxaтxо бошaд" [1, 61] вa бaxpи aмaлй cоxтaни мaкcaд бояд тaмоми мaxоpaтy имконоти xeшpо иcтифодa бapaд. Дap ин cypaт, бap устод эxтиpомy шyкp зиёд мeшaвaд вa шогиpд ифтиxоp мeкyнaд, ки "ин гут шaxcи окил ypо дapcи зиндaгй мeомyзонaд».[1, 61]

Бояд гуфт, ки Aap ин зaминa xyди Aбyбaкpи Розй нaмyнaи ^para шогиpдон буд. «Дap мaнобeи дaвpaи сомонй омaдaacт, ки Розй xap гох бapои Aapc мeнишacт, шогиpдонe дaвpи y мeнишacтaнд вa шогиpдони днгap дaвpи днгappо тaшкил мeдодaнд. Донишомyзe, ки мушкил дошт, бa тapтиб aз шогиpдони :aлкaи aввaл мeпypcид, aгap мушкил xaл нaмeшyд, бa :aлкaи дувум мepaфт вa aгap он чо xaм x,an нaмeшyд, xидмaти устод мeпypcид».[7, 172] Фeъли "тapбия кapдaн" ce aмaл - ёд додaн, идоpa кapдaн вa мyомилa кapдaнpо тaлкин мeкyнaд. Мyaллим бояд бaчaxоpо ёд додa вa идоpa кapдa тaвонaд, вaгapнa xaмa кушишу тaлошy aмaли y бeнaтичa xоxaд монд. Baлe aмaлxои ёд додaнy идоpa кapдaн бe мyомилaи дypycт caмape нaxоxaнд дод. Aз ин py, aз xaмa acоcиaш ypо боистй, ки муомига кapдaнpо биомyзонaд, Aap aкcи хол, эътимоду бовapи толибилмонpо aз AaCT мeднxaд. Бapои идоpa кapдaн бapтapивy aфзaлиятe лозим acт, ки бa синну сол, мaвкeъ вa обpyвy эътибоp мapбyт мeбошaд. Бapои ёд додaн бapтapй Aap дониш вa a^y xиpaд тaкозо мeшaвaд, вaлe бapои мyомилa кapдa тaвониcтaн aфзaлият чизи нодapкоp acт. Мyомилa бояд бо бaчaxо caмимонa бошaд, зepо cиpишти инсон, чунонки Aap зaбон зох^ мeгapдaд, нa xaмaи чaбx,ax,ои олaми ботинии фapдpо фapо мeгиpaд вa aз xоxиш, хиссиёт, эътикод, у^д, мexp ибоpaт acт. Max^ a8 xaмин caбaб, Aбyбaкpи Розй тaъкид бap он доpaд, ки муомига бо шогиpдон бояд caмимонa вa мaънaвй бошaд. Дap коpи тaълимy тapбия шapми aз aндозa бepyн вa мyноcибaти caxлaнгоpонaи чи устод вa чи шогиpд caмapaи бexин нaмeоpaд. Kace шоиcтaи номи устодист, ки xaмeшa чи Aap cyxaн вa чи Aap иpодa чуёи xaкнкaт бошaд. Бa ин дaлeл, бa пиндоpи Розй, "пaндгappо лозим acт, ки шapм rn^pAa, чизхои лозимиpо пypcaд. Окнлpо низ лозим aCT, ки бо y capcaprny pyякй cyxбaт нaкyнaд. Окил он шaxcpо огоxонaд, ки arap бо тaълимоти вaй caxдaнгоpй нaмyдa, бa чизи бaдe гиpифтоp шaвaд, он гох бидонaд, ки вaйpо

фиpeб додаасту paнчондaaст".[1, б1] Шогиpд бояд бидонад, ки arap мувофики панди устод амал накунад, ба маломати y гиpифтоp мeшaвaд.

Устоди хакикй шaxси хамадону хамабин аст ва вазифаи аслиаш нишон додани айбу камбуди шогиpд ва ба чодаи нску paхнaмyн соxтaни вай мeбошaд. Вазъу холати pyK^ устод албатта, ба чapaëни омузиш бeтaъсиp нaмeмонaд ва аз хамин лихоз, ба кавли Aбyбaкpи Розй, устод бояд хapгиз аз тapбиягиp малол нашавад, бо y бо истсхзо нaзap накунад ва бeзоpивy дилгиpии xyдpо нишон надихад. Шоиста он аст, ки дap хyзypи шогиpд хaмвоpa xyдpо xypсaнд нишон дода, бо тамкину чиддият ба хapфи y гуш андозад".[1, б1] Вaлe дap холс ки шогиpд аз pyйи xичолaт чизepо аз устод пинхон мeкyнaд, "дap баёни чизс ё шapх додани кабохати он чиз азоб мeкaшaдy онpо комилан зохиp кapдa нaмeтaвонaд" [1,б2], paвост, ки устод xyдpо нигapонy Faмгин нишон дихад. Дap ин холат аз шогиpд такозо намояд, ки 6с ягон шакку истихола сyxaнaшpо ба тapики возсху paвшaн бигуяд ва ypо огох созад. Дамчунин arap устод ба мушохида гиpaд, ки шогиpд дap холати дигap дap баёни чизс бсш аз андоза муболота мскунад, дap ин мaвpид хам y набояд Faзaбнок гapдaд. Салохи коp он аст, ки дap ин мaвpид низ шогиpдpо тaъpиф кунад на бо чeхpaи кушод изхоpи xyшнyдй кунад. Шояд аллакай дap вучуди шогиpд табиати axлоки носозгоp пайдо шуда бошад, аз ин py, устод бо гузоштани суолхои нав ба нав мaсъaлapо ба тaвpи амик тавзсх дода, ypо аз окибати ногyвоpи он хyшдоp дихад. Валс мyхимтap аз хама, чизepо ки псшниход мскунад, он чизpо бо хуччату мaдpaк ва далсли возсх нишон дихад. Танхо ба ин васила мставон шогиpдpо аз домони чaбpy зулм ва ноxyшояндихо эмин нигох дошт. Ба кавли Aбyбaкpи Розй, "ду xислaт - яънс насихат намудану лутф кapдaн бaхpa ва сaмapaи сифати фазилат аст".(1, 114)

Бояд гуфт, ки мулохизахои донишманд дap xyсyси муносибати устоду шогиpд «лахзаина набуда ва танхо дap заминаи таълиму тaдpис махдуд нaмeгapдaд, балки бaхpи озмоиш ва санчиши мухити зист ва мyошиpaти y бо хамсоягону наздикон мспайвандад ва як силсилаи кавии ташаккули инсонpо фapо мeгиpaд». (8, 249) Myтaфaккиp таъкид бap он доpaд, ки мypaббй бояд аз тамоми чабхахои фаъолияту зиндагии шогиpд огох бошад ва бидонад, ки наздикон, хамсояхо, xeшy aкpaбо дap хакки y чй мсгуянд, дap кадом чода шогиpдaшpо сифат мскунанду дap чй ywype мазаммат мскунанд. Ин тадби^ ба кавли Aбyбaкpи Розй, аз он чихат лозим аст, ки шaxс тapбияи ^pyOT гиpифтa бошад xaм, шояд баъзс айбхо то андозас дap вай бокй монда бошанд. Пас aгap чунин иттифок афтад, ки дуст ва ё душманс айби ypо бигуяд, он шaxс аз ин нуксони xyд боxaбap бошад ва бикушад, ки ба тaвpи ичбоpй бошад хам, аз онх,о дypй гузинад. Яънс хap шaxс новобаста аз макому манзалати xeш бояд бapои нафси xyд дap ботинаш эхтиpомe дошта бошад ва ин хypмaтy эхтиpоми нафс шaxсpо бapои инсони xyбy фозил шудан хидоят мснамояд. Дap ин мaвpид Aбyбaкpи Розй аз китоби табиб ва мyтaфaккиpи Рими кадим Ч,олинус "Дap боби он, ки xyбон чй гуна аз душманашон бaхpaмaнд мeгapдaнд" ëдовap шуда, чанд андсшаи ypо (амсоли "Mapд бояд айбхои xyдpо бидонад" ва "Ин бaхpaхо бap ман аз душман бисëp paсидaaст") бapои таквияти андсшахояш зикp намудааст. (1, 62)

Дамин тapик, "Тибби pyхонй"-и Aбyбaкpи Розй бо нaзapдошти матлаб ва нaтичaгиpихои илмиву амалиаш бeхтapин комуси axлоки пок мсбошад. Mо хам ин андсшаи Розиpо чонибдоpeм, ки мсгуяд: "Дap касс, ки насихатхои мapо дap амали хappyзaaш истифода кунад, ба шaмшepи тсз монанда шуда, дap коpхои нскаш муваффакият пайдо кapдa, бо шaxси ботамаддунс табдил xохaд ёфт". (1, б2) Дap айни хол иддас бap он бовapaнд, ки чахон дap хap сония иваз мсшавад ва бapои мо аз омyxтaни осоpи axлокии гузаштагон нафъи кaмтap мepaсaд ва ё умуман нaмepaсaд. Ч,онибдоpони акидаи мaзкyp хам arap бaхpи химояти ин иддао бypхони илмиву мантикии исботшудас доpaнд, биëвapaнд, aгap дap хакикат каффаи тapозy майл чониби эшон бикунад, хакконияти онpо бипaзиpeм. Валс ба пиндоpи мо, андсшаи эшон чуз хapфy хичои бадсхии пайихам чизи .n^ape нсст ва бунёди кавй хам нaдоpaд. Зepо бидуни шак, arap диpyз набуд, имpyз хам вучуд надошт ва aгap имpyз набошад, фapдо кучо xохaд буд?

АДАБИЁТ

1. Зaкapиëи Розй. Myнтaxaби осоp. -Душанбс: «Адиб», 1989, 160 с.

2. Диноpшоeв M., Mиpбобоeв M. Абу Бaкp ap-Рази и era «Дyxовнaя мсдицина». В кн. Абу Бaкp ap-Рази. Дyxовнaя мсдицина. Пepeвод с apaбского Т.Mapдоновa. -Душанбс: «^фон», 1990, 88 с.- С. 323.

3. Девонакулов А. Мудаммад Закариёи Рози. Дар кит. Закариёи Рози. Мунтахаби осор. -Душанбе: «Адиб», 1989, 160 с. -С.3-32

4. Хунка, Зигред. Фарданги ислом дар Аврупо. Баргардон аз форси Сайфуллоди Муллочон. -Душанбе, 2012, 648 с.

5. Сафо, З. Таърихи адабиёти Эрон. Ч,илди 1. Тадияи Х.Шарифов, М.Низомов. -Душанбе, 2011, 240 с.

6. Муллоахмад М. Гахрораи тамаддун. Аз Ибни Х,айён то Хдким Майсарй// «Чумдурият», №254, аз 26.12.2016.

7. Муллочон С. Масъаладои омузишу парвариш дар осори Бобочон Еафуров. Дар кит. Ч,.Ч,урабоев, А.Кучаров, С.Муллочон, А.Сайфуллоев. Маориф - гарави пешравии чомеа. -Душанбе: «Маориф», 2015, 244 с. -С.129-184.

8. К.Хочаев. Накши устод дар тарбия аз назари Мудаммад Закариёи Рози// Паёми Донишкадаи содибкорИ ва хизмат. -Душанбе, 2010, №21, 320 с. -С.247-249.

АБУБАКР АР-РАЗИ - УЧИТЕЛЬ ЭТИКИ И НРАВСТВЕННОСТИ

Выдающий мыслитель второй половины IXвека и первой четверти Xвека Абу Бакр ар-Рази не только в нёс огромный вклад в развитие и совершенствование философии и медицины, но его роль в области образования также заслуживает внимание. Учёный в своей книге «Духовная медицина» основываясь на реальные и практические аспекты процесса обучения уделяет особое внимание вопросам нравственно-этического воспитания и описывает концепцию обеспечения всеобщего блага, человеческого счастья и справедливости.

Ключовые слова: Абу Бакр ар-Рази, «Духовная медицина», обучение и воспитание, наставник, ученик, наука и практика, человеческое счастье, добрые дела.

ABUBAKR AR-RAZI AS TEACHER OF MORALITY

Outstanding thinker o f the second half of the IX century and the _ first quarter o f the X century, Abu Bakr ar-Razi, not only brought a huge contribution to the development and improvement of philosophy and medicine, but its role in the field of education also deserves attention and praise. He in his book "Spiritual medicine" based on the real and practical aspects of the learning process pays special attention to ethical education and described the concept of universal good, of human happiness and justice.

Keywords: Abu Bakr ar-Razi, «Spiritual Medicine», training and education, mentor , apprentice, science and practice, human happiness, good deeds.

Сведения об авторе:

Шокирзода Шоди Нуъмонпур - кандидат филологических наук, гл. редактор журнала

«Маорифи Тол>икистон». Телефон: (992)934045240. E-mail: shodi.shokirzoda@mail.ru

About the autor:

Shokirzoda Shodi Numonpyr - Candidate of Philology Sciences, the editor-in-chief of the

"Maorifi Tojikiston" magazine. Phone: (992)934045240. E-mail: shodi.shokirzoda@mail.ru

ПРИМЕНЕНИЯ ДИФФЕРЕНЦИРОВАННОГО ОБУЧЕНИЯ К УЧАЩИМСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ НА ЭТАПАХ УЧЕБНОГО ПРОЦЕССА

Джалилова М.Н.

Таджикский государственный педагогический университет им. С.Айни

Гулмадов Ф.

Академия образования Таджикистана

Сегодня целью современного таджикского образования является переход к новой, личностно-ориентированной образовательной парадигме. Изучая в своих исследованиях личностно-ориентированное образование, таджикский ученый У.З.Зубайдов подчеркивает, что основная цель личностно-ориентированного образования состоит в том, чтобы в каждом ребенке «заложить механизмы самореализации, адаптации, саморегуляции, самовоспитания и другие, необходимые для становления самобытного личностного образа механизмы» [4].

Исходя из этого, можно определить, что в центре внимания личностно-ориентированных технологий находится уникальная целостная личность подрастающего поколения, которая стремится к максимальной реализации своих возможностей (самоактуализации), открыта для

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.