8Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan
taraqqiyotidagi o'rni
'qqtyonmg
ABU RAYXON BERUNIYNING XOZIRGI DAVRGACHA TUTGAN O'RNI
Dunyoni larzaga keltirgan buyuk olimlaridan Abu Rayxon Beruniy (to'liq ismi - Abu Rayxon Muxammad ibn Axmad al-Beruniy) o'rta asrning buyuk qomusiy olimi va mutaffakiri qator fanlarni: astronomiya, fizika, matematika, geodeziya, geologiya, mineralogiya, tarix kabilarni chuqur o'rgangan.U Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tug'ilan va yoshligidanok ilm-fanga qiziqishi orta borgan. Beruniy keyinchalik mashxur olim Abu Nasr Mansur ibn Irok qo'lida ta'lim oldi. Ibn Iroq astronomiya, geometriya, matematikaga oid bir qancha asarlar yozib, shulardan 12 tasini Beruniyga bag'ishlaydi. Beruniy ona tilidan tashqari yana bir qancha tillarni: arab, so'g'diy, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yaxudiy tillarini, keyinchalik xindistonda sanskrit tilini o'rganadi.
O'z ilmiy asarlaridan birida yozishicha, u Xorazmda yashagan davrida 990 yillardan boshlab Kot shahrida muxim astronomik kuzatishlar o'tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o'zi astronomik asboblar ixtiro etgan. Xorazm zodagonlari orasida taxt uchun boshlangan kurashlar olimning bu ilmiy ishlarini davom ettirishga imkon bermaganligi bois, 22 yoshida vatanini tashlab chiqib ketishga majbur bo'ldi va bir qancha vaqt Kaspiy dengizining janubi-sharqiy soxilidagi Jurjon shahrida muxojirlikda yashadi, so'ng kadimgi Ray shahriga bordi, 998 yiddan keyin yana Jurjonga keldi va bu yerda o'zining ikkinchi ustozi tabib, astronom, faylasuf Abu Saxl Iso al-Masiqiy bilan tanishib, undan ta'lim oldi.
Abu Rayxan Al-Biruni 5 sentyabr 973 y. Xorazmda Kyat shahrida(xozirda Beruni, O'zbekistonda). Al-Beruniy yetim bo'lganligi uchun Xorazimshox oilasida yashagan va u oilada unga nisbatan oilada o'z ettiborini tortgan. U uyda har tamonlama ilm olgan.Bolaligidan hamma narsaga qiziquvchang bo'lgan. O'rta Osiyoda birinchi bo'lib 995 yilda globusni ixtiro etdi. O'sha davrni o'zida geografik kordinatlarni,axoli punktlarini,axolini sonini aniqlab o'rgana boshlagan. Bundan tashqari astronomik instrumentlarni yarata boshlagan. Bular yordamida Xorazim atrofidagi har-xil joylarni koordinatlarini
Toxir Omonovich Rahmanov
Toshken davlat stamatologiya instituti
Muyassarova Muxabbat Muxammadiyeva
Toshkent tibbiyot akademiyasi
https://tma.uz/
aniqlagan.
Republican Scientific and Practical Conferenc«
December 16
Tashkent Medical Academy
The significance of the scientific, cultural
heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in
Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan
Kyat shahrini Gurganj amiri tamonidan bosib olinganidan so'ng, Al-Beruni, shaharni tashlab chiqib ketadi. O'z ilmini rivojlantirish uchun Buxaroga, Bog'dodga va Markaziy Osiyoni boshqa shaharlariga ketadi. O'sha vaqtlarda Avitsenna bilan yozishib turgan 1000 yillarda, shu vaqtda o'zini birinchi asarini yozgan «Xronologiya, ili pamyatniki minuvshix pokoleniy», bu asari hammaga taniqli bo'lgan distorik kalendarlarga bog'ishlangan bo'lgan,o'z ichiga bibli patriarxiyat davrini aniq xronologik jadvalini ham o'z ichiga olgan. Al-Beruni 1004yilda Gurganj shahriga kelgan bu yerda vazir (maslaxatchi) sharafiga ega bo'lgan. 1017 y. Xorazm Sultoni Maxmudom G'aznaviy tamonidan bosib olingan. Hamma qamrovdagi o'qimishlilar va olimlar uning shahriga olib ketilgan yatni o'sha vaqtda o'z davrini zamonaviy shaharlaridan Afg'onistonning G'azna shahriga. Bu joyda AlBeruni o'zining ilmiy izlanish ishlarini davom ettirdi. Masalan: sulton Maxmud G'aznaviyni o'g'li uchun «Kanon Mas'uda» asarini yozib berdi. Bu asar o'z ichiga 11 tomni olgan, shu bilan birgalikda matematika, astronomiya, astrologiya, tarix va har xil millatlarni etnografisini, undan tashqari matlumotlar O'rta asrdagi ulomolaning ilmiy ishlarga qaratilgan. Bundan tashqari Al-Beruni sulton Maxmudni ko'pgina yurishlarini shu bilan birgalikda Xindistonga qilgan yurishlarin yoritib bergan. Shu davrda o'zi ham Xindistonda bo'lib ko'p narsalarni , yer sharini razmerini , tarixdan juda ko'p matlumotlarni yig'di, geografiyadan, filosofiya va bu davlatni etnografiyasini . Al-Beruni 1030 yilda «Indiya ili Kniga, soderja^aya raz'yasneniye prinadleja^ix indiytsam ucheniy, priyemlemtix razumom ili otvergayemtix» nomli asarini tugutdi, bu asarida astronomiya va matematika ga yanada chuqur izox bergan.Beruniy yozib qoldirgan asarlarini dunyodagi chet el olimlari 500 yildan so'ng anglay boshlaganlar.Abu Rayxon Beruniy, olim-entsiklopedist,973-1048 yilarda yashab ko'pgina fundamentalt xaqiqiy fanlarni yaratgan. Bizga va dunyo olimlariga Beruniyning batzibir qimmatli mashhur olamshumul natijalari geologiya to'g'risidagi Masalan: Amudarya qachonlardir Kaspiy daryosiga qarab oqqan, keyin orqaga qarab o'z yo'lidan oqqan va Orol daryosiga quyilgan.
Abu Rayxan Muxammad ibn Axmad Beruni 150 dan ortiq asarlar yaratgan. Bir qancha asarlari chet tillarda chop etilgan. 1004 yillarda Beruniy Gurganjga kelgan (xorazimshoni yangi poytaxtiga), xorezmshox Abul-Abbas Ma'mun ibn Ma'mun (1009-1017) shu yerda kotta lavozimda bo'lib o'z ilmiy ishini davom ettirgan. Xorazmda Ma'mun akademiyasida o'z ish faoliyatini davom ettirgan.. Abu Rayxan Muxammad ibn Axmad Beruni 11 dekabr 1048 yilda G'azna shahrida vafot etgan.
https://tma.uz/
December 16 Republican Scientific and Practical Conference
330
