23Tashkent Medical Academy Volume 3 | TMA Conference | 2022
The significance of the scientific, cultural Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy
heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in merosining ahamiyati va uning fan
ABU RAYHON BERUNIY HIKMATLARINING TIBBIYOTDAGI O'RNI
Muazzamoy Ne'matova
Toshkent tibbiyot akademiyasi Biotibbiyot muhandisligi yo'nalishi
2 - bosqish talabasi
Mansurova Dilorom Aslanova
Anatomiya va kilinik anatomiya kafedrasi katta o'qituvchisi
O'rta asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Beruniy 973 yil 9 sentyabrda Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tug'ildi. Ayrim manbalarda Beruniyni Kot shahrining tashqarisida tug'ilgan, shu sababli uni "Beruniy", ya'ni "tashqarilik" degan taxallus bilan atashgan deyishadi.
O'rta asr Sharqining yorqin qomusiy olimi, Sharq Uyg'onish davri namoyandasi Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy (4.09.973-1048) Kat (hozirgi Beruniy shahri) chekkasida tug'ilgan. , ilk feodal Xorazmning poytaxti. "Beruniy" "shahar chetidagi odam", "Abu Rayhon" - "bazilikali odam" degan ma'noni anglatadi. Bolaligida u katta burni uchun "Burunli" ("nosy") laqabini oldi.
Mavjud farazga ko'ra, uning onasi oddiy kelib chiqishi, otasi esa, Beruniyning avtobiografik she'rlariga ko'ra, noma'lum. Biroq Beruniy bolaligidanoq Xorazmshohning amakivachchasi, atoqli olim Abu Nasr Mansur ibn Ali ibn Iroqning saroyida bo'lib, a'lo ta'lim oldi, umrining oxirigacha ibn Iroqning samimiy mehr -muhabbati va mehrini ko'rsatdi.
Yoshligidanoq ilm-fanga qiziqishi orta bordi. Beruniy keyinchalik mashhur olim Abu Nasr Mansur ibn Iroq qo'lida ta'lim oldi. Ibn Iroq astronomiya, geometriya, matematikaga oid bir qancha asarlar yozib, shulardan 12 tasini Beruniyga bag'ishlaydi. Beruniy ona tilidan tashqari yana bir qancha tillarni: arab, so'g'diy, fors, suryoniy, yunon va qadimgi yahudiy tillarini, keyinchalik Hindistonda sanskrit tilini o'rganadi.
O'rta asrning buyuk qomusiy olimi Abu Rayxon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida tug'ildi va yoshligidanoq ilm-fanga qiziqishi ortib bordi. U o'z zamonasining qator fanlari: astronomiya, fizika, matematika, geogeziya, geologiya, minerologiya, tarix, tibbiyot kabilarni chuqur o'rgandi. Beruniy 100 dan ortiq kitoblarni yozib bizga meros qoldirgan. Shulardan 30 ga yaqini bizgacha yetib kelgan. Jumladan, «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»,
https://tma.uz/
December 16 Republican Scientific and Practical Conference
323
Tashkent Medical Academy
The significance of the scientific, cultural
heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in
Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan
«Xorazmning mashhur kishilari», «Geodeziya», «Munajjimlik san'atining boshlang'ich tushunchalari», «Hindiston», kitoblaridir. Beruniy o'z asarlari ro'yxatini tuzgandan keyin ikkita muhim kitobni yozgan. Bulardan biri «Minerologiya»dir . Bu risola o'z zamonasining tengi yo'q asari hisoblangan. Beruniyning oxirgi asari -«Dorivor o'simliklar haqidagi kitob»ining qo'lyozmasi XX asrning 30-yillarida Turkiyada topildi. Asar «Saydana» nomi bilan mashhur. Bu asarda Beruniy Sharq, ayniqsa Markaziy Osiyoda o'sadigan dorivor o'simliklarning to'la tavsifini bergan. Jumladan "Saydana" asarida 1116 tur dorivorni tavsiflaydi. Shundan 750 turi o'simliklardan, 101 turi hayvonlardan, qolgan 255 turi minerallardandir. "Saydana" asarining asosiy xususiyatlaridan biri shundaki, unda Abu Rayxon Beruniy dorishunoslik o'zi alohida fan bo'lishligini ta'kidlab, shu bilan farmokologiya fanini asoslaydi. Beruniyning mazkur asarida keltirilgan va tibbiyotda hozir ham keng qo'llanib kelinayotgan, ayrimlari bilan tanishtirmoqchimiz.
Beruniyning "Farmakognoziya" asari o'rta asrlar sharq ta'limotining tibbiyot va farmatsiyada qo'llanilgan dorivor o'simliklar haqidagi eng qimmatli yodgorligidir. Kiyev Rusining O'rta Osiyo xalqlari bilan savdo aloqalari keyinchalik Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy va boshqalarning tibbiyot va farmatsiya sohasidagi faoliyati haqidagi ma'lumotlarning Rossiya davlati chegaralariga yetib borishiga xizmat qildi.
Beruniy ba'zi dori vositalari haqidagi ma'lumotlarni O'rta Osiyoning turli mamlakatlarida, Eron, Afg'oniston va Hindistonda uzoq yillar davomida olib borgan o'z kuzatishlari natijalari bilan to'ldirgan. Olim ayrim dori vositalarini boshqalari bilan almashtirish masalasiga alohida e'tibor berdi. O'sha paytda bu juda muhim edi, chunki kerakli dorini topish har doim ham va har doim ham mumkin emas edi. Shu munosabat bilan o'rinbosarlar haqida maxsus risolalar yozildi. Farmakognoziya bo'yicha ko'plab kompilyatsiyalarda, preparatdan keyin uning o'rnini bosuvchi moddalar beriladi. Beruniy kitobida ham shunday qilgan Beruniyning "Farmakognoziya" asari o'rta asrlar sharq ta'limotining tibbiyot Abu Rayhon Beruniy o'z davri bilimining deyarli barcha sohalariga bag'ishlangan 180 ga yaqin asar yozgan. Ammo, afsuski, ularning aksariyati yo'qolgan. Bizgacha yetib kelgan "O'tmish avlodlar yodgorliklari", "Hindiston", "Geodeziya", "Mineralogiya", "Tafxim" (shuningdek, "Ma'rifat kitobi" fanining ibtidolari nomi bilan ham mashhur. Yulduzlar", "Yulduzlar ilmi", "Astronomiya", "Astrologiya", "Ma'sud qonunlari", "Kitob as-saydana fi-t-tibb" yetib kelgan.
Beruniy Hindistonning Gurgan shahridagi Rey shahrida yashagan. Xorazmga qaytib (1014) mashhur Ma'mun
https://tma.uz/
December 16 Republican Scientific and Practical Conference
324
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science
Volume 3 j TMA Conference j 2G22 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan
taraqqivotidagi o'rni
'qqtyonda^
akademiyasiga rahbarlik qiladi. Xorazm Mahmud G'aznaviy tomonidan o'ziga bo'ysundirilgach (1017) olim unga ergashib G'aznaga borishga majbur bo'ladi va umrining oxirigacha shu yerda qoladi. Beruniyning ilmiy merosi juda katta. Olim hayotining so'nggi yillari haqida juda kam narsa ma'lum: yolg'izlik, qarilik va har doimgidek mashaqqatli mehnat. Umrining oxirida Beruniyning ko'zlari ko'rmaydi. Uning oilasi yo'q, shogirdlari juda kam edi. Ehtimol, Beruniy o'z taqdirini o'z bilimini yolg'izlarga emas, hamma odamlarga yetkazishda ko'rgandir. "Mening barcha kitoblarim mening farzandlarim, ko'pchilik o'z farzandlari va she'rlariga maftun bo'ladi", deb yozadi olim.
Yoqutning yozishicha, Beruniyning o'limi guvohi qozi al-Vilvalijiy olimning o'lim shovqinlarini aytib, zo'rg'a nafas olayotgani, u bilan dunyoni bilishga oid tushuntirib bo'lmaydigan savollarni pichirlab qiziqish bilan muhokama qilgani hayratda qolgan.
Beruniy dori vositalarini ishlab chiqish orqali tabobatga katta hissa qo'shgan. "Shifokorlar o'z ilm-fanini takomillashtirish yo'lidagi sa'y-harakatlarini, uni nafaqat nazariya qanotlarida ko'taribgina qolmay, balki amalda qo'llayotganliklarini hurmat qilishga eng katta haqli", — deb yozadi olim.
Hozirgacha Beruniy asarlarida teri kasalliklarini davolash masalalari yetarlicha o'rganilmagan. Beruniyning "Tibbiyotda farmakognoziya" ("Saydana") va "Zargarlik bilimlari uchun ma'lumotlar to'plami" ("Mineralogiya") asarlarining ruscha tarjimasi asosida birinchi marta teri kasalliklarini davolash masalalarini tahlil qildik.
Beruniyning bizgacha yetib kelgan asarlarida teri kasalliklarining tavsifini uchratmadik, ammo Farmakognoziya 107 ta mineral mahsulotlar, 101 ta hayvonot mahsuloti, 900 ga yaqin o'simlik dori vositalarining to'liq tavsifini beradi, ularning ko'pchiligi Beruniy tomonidan muvaffaqiyatli qo'llanilgan va tavsiya etilgan. teri kasalliklari.. Zamonaviy dermatologik amaliyotda terapevtik maqsadlarda Beruniy tomonidan tasvirlangan vositalar qo'llaniladi.
«Farmakognoziya»ni Beruniy hayotining so'nggi yillarida yozgan. Uning ishida tabib Abu-l-Xayr ibn al-Hammar yordam berdi. Farmakognoziya arab, yunon, suriya, hind, fors, xorazm, so'g'd, turkiy va boshqa tillardagi dori-darmonlar nomlarini sanab o'tadi - jami 4500 ga yaqin nom. Ayni vaqtda Beruniy ularning mahalliy nomlarini ham bergan. Dori vositalarining aniq ta'rifini ta'minlaydigan ushbu sinonimlar zamonaviy tadqiqotlar uchun ham muhimdir. "Zargarlik bilimlari uchun ma'lumotlar to'plami" ("Mineralogiya") da olim jarohatlar va teri kasalliklarini davolashda qo'llanilgan va qo'llaniladigan mumiyo haqida ma'lumot bergan.
https://tma.uz/
Republican Scientific and Practical Conferenc«
December 16
Tashkent Medical Academy The significance of the scientific, cultural heritage of Abu Rayhon Beruni and its role in the development of science_
Volume 3 | TMA Conference | 2022 Abu Rayhon Beruniy ilmiy-madaniy merosining ahamiyati va uning fan
taraqqiyotidagi o'rni
'.qqtyottüa^
Beruniy teri kasalliklarini o'rganish va ularni davolashga hissa qo'shgan zamondoshlari va keyingi avlod olimlari ijodiga katta ta'sir ko'rsatdi. Demak, Beruniy bilan Ibn Sino o'rtasida Ma'mun akademiyasida uzoq davom etgan muloqot, yozishmalari Ibn Sinoning buyuk olim va tabib sifatida shakllanishi va shakllanishida muhim rol o'ynagan.
REFERENCES
1. Абу Райхан Аль-Бируни - ученый энциклопедист (973-1048) http : //xorazmiy. uz/uz/pages/view/602
2. Mutafakkirlar. Abu Rayhon Beruniy (973-1048) - Shosh.uz | Nafaqat Toshkent haqida...
3. https://shosh.uz/uz/mutafakkirlar-abu-rayhon-beruniy-973-1048-2/
4. https://ru. m. wikipedia. org/wiki/%D0%90%D0%BB%D 1 %8C-%D0%91%D0%B8%D1%80%D1%83%D0%BD%D0%B8
5. АБУ РАЙХАН БЕРУНИ (4.09.973-1048) https://belova.uz/eto-interesno/post/abu-raykhan-beruni-4-09-973-1048
6. Вклад аль-Беруни в развитие мировой науки http://xorazmiy.uz/uz/pages/view/523
7. Аль-Бируни — Википедия
https://ru. m. wikipedia. org/wiki/%D0%90%D0%BB%D 1 %8C-%D0%91%D0%B8%D1%80%D1%83%D0%BD%D0%B8
https://tma.uz/
Republican Scientific and Practical Conferenc«
December 16
