Научная статья на тему 'АБУ БАКР АР-РОЗИЙНИНГ ИЛМ САРЧАШМАСИ'

АБУ БАКР АР-РОЗИЙНИНГ ИЛМ САРЧАШМАСИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
101
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
табобат / Жолинус / Адудий / руҳий покланиш / нафс / лаззат / тиббиёт / чечак / вабо / мусиқа / аҳлоқ / хушҳулқ / бадҳулқ. / medicine / Jolin / Adudi / spiritual purification / lust / pleasure / medicine / smallpox / plague / music / morality / good / bad.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Юлдашева, Л.С., Шониёзов, Ш.С.

Мақолада муаллиф Шарқ мутафаккирларидан бири бўлган Абу Бакр ар-Розийнинг табобат ва кимёдан ташкари, доришунослик, фалсафа, мантиқ, риёзиёт, фалакиёт каби фанларнинг ривожига қўшган ҳиссасини таҳлил қилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESOURCE OF SCIENCE OF ABU BAKR AR-RAZI

In the article, the author analyzed the contribution of Abu Bakr al-Razi, one of the thinkers of the East, to the development of sciences such as medicine, philosophy, logic, mathematics, and catastrophism, in addition to medicine and chemistry.

Текст научной работы на тему «АБУ БАКР АР-РОЗИЙНИНГ ИЛМ САРЧАШМАСИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023

АБУ БАКР АР-РОЗИЙНИНГ ИЛМ САРЧАШМАСИ

Ф.ф.н. Юлдашева Л.С.

Кат.у^итувчи Ш.С. Шониёзов

Тошкент Давлат Стоматология институти

АННОТАЦИЯ

Мацолада муаллиф Шарц мутафаккирларидан бири булган Абу Бакр ар-Розийнинг табобат ва кимёдан ташкари, доришунослик, фалсафа, мантиц, риёзиёт, фалакиёт каби фанларнинг ривожига цушган уиссасини таулил цилган.

Калит сузлари: табобат, Жолинус, Адудий, рууий покланиш, нафс, лаззат, тиббиёт,чечак, вабо, мусица, аулоц, хушуулц, бадуулц.

ABSTRACT

In the article, the author analyzed the contribution of Abu Bakr al-Razi, one of the thinkers of the East, to the development of sciences such as medicine, philosophy, logic, mathematics, and catastrophism, in addition to medicine and chemistry.

Key words: medicine, Jolin, Adudi, spiritual purification, lust, pleasure, medicine, smallpox, plague, music, morality, good, bad.

КИРИШ

Шарк халкларининг илмий табиатшунослик ва фалсафий фикрлари ривожига улкан хисса кушган буюк мутафаккирларидан бири Абу Бакр Мухаммад ибн Закариё ар-Розий 865 йилнинг 28 августида илмий ва маданий марказлардан бири булган Рай шахрида таваллуд топди. У Хуросон хамда Урта Осиё фани ва маданияти анъаналарини БаFдодда давом зтгирган йирик комусии олим эди.

Мамлакатимизда олимнинг хаёти ва илмий меъроси узбек шаркшунослари

У. Каримов, X,. Хикматуллаев ва С. Каримовалар тарафидан батафсил урганилган. Бу маълумотларга кура, у ёшлик йилларида аввалига адабиёт ва шеъриятга кизикиб шеърлар ёзган хамда мусиканинг шайдоси булган. Бундан ташкари, олимнинг уша кезлари заргарлик хунарини ургангани ва хатто, саррофлик билан шуFуллангани хам маълум.

Ар-Розий узининг "Жолинуснинг карашларига шубхалар" рисоласида ёшлик чоFларида "ажойиботлар яратувчиларнинг" хатоларини топиш максадида куп тажриба ва тадкикотлар олиб борганини баён этади. Эхтимол, бу тадкикотлар ёш олимнинг кимё фанини чукур узлаштиришига сабаб булган. Бунинг пировард натижасида ар-Розий узининг "Сирлар китоби", "Кимёга кириш", "Минералларнинг пайдо булиши", "Тошлар хакида китоб", "Иксир

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

хакида китоб, "Олтин ва миснинг софлик TaMFa^ (пробаси)", "Кимёни инкор этувчи ал-Киндийга раддия", "Сирларнинг сири китоби" асарларини яратдики, улар урта аср кимё фанининг ноёб дурдоналарига айланди.

МЕТОДЛАР

Ибн ал-К,ифтий ва Абу Райхон ал-Берунийларнинг курсатишича, ар-Розийнинг кимёвий тажрибаларга жуда берилиб кетгани ва доимий тутун, буF, уткир хид ва оловнинг таъсирида булиши окибатида кузининг шикасгланишига олиб келади1. Шифо истаб куз табиби (каххал)га мурожаат этган ар-Розийдан даво учун табиб беш юз динор талаб килинганидан Fазабланган олим табобатни узи мукаммал урганишга киришади. Ёши 30 атрофида булган ар-Розий табобат, кимё ва фалсафа каби фан сохаларида илм излаб БаFдодга келади ва тинмай изланиши, кугина китоблардан, устозларидан олган маърузалари оркали туплаган маълумотлар оркали узини табибликда синаб куради ва инсонларни даволай бошлайди. Тез орада халк орасида танилиб, машхур табибга айланади. Хатто, арабларнииг "Жолинуси" деган фахрий номга сазовор булади. Инсонларни даволашдаги юксак махорати туфайли турли хукмдорлар ар-Розийни уз пойтахтларига даъват эта бошлайдилар Шу тарика, у аввалига Рай, кейинчалик эса, БаFдодда "Адудий" номи билан юритилган шифохонани бошкаради.

"Ислом энциклопедияси"да таъкидланишича, ар-Роэий XVII асрга кадар табобатдаги энг катта обруга эришган олимлардан булган. Ибн Абу Усайбиъанинг "Уйун ал-анба" асарида ар-Розийнинг буюк иктидор сохиби эканлигидан да- лолат берувчи бир лавха сакланган. Унга кура, БаFдод хукмдори Адуд ад-Давла олимдан "Адудий шифохонасини" кайси жойга куриш мумкин деб сураганида, ар-Розий БаFдоднинг хар кайси вохасига бир булакдан гушт осиб куйишни ва гушт канча узок вакт давомида бузилмай туришига араб, уша жойда шифохона куришни маслахат берган. Бу билан аллома бахаво, касаллик таркалишини олдини олишда ёрдам берадиган тоза хаволи жой деб таърифлаган.

Абу Бакр ар-Розий умринннг сунгги йилларида кур булиб колади. Бунинг сабаби сифатида эса, манбаларда олимнинг куп укиши, кимёвий моддалар билан тажрибалар утказиши, йирик ловияни куп истеъмол килиши курсатилган. Олим 925 йилда 60 ёшида Рай шахрида оламдан утган.

1 Äbu Rayhon Beruniy Tanlangan asarlar 1-Tom. T-:,- 1957

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

НАТИЖАЛАР

Абу Бакр Мухаммад ибн Закариё ар-Розийнинг бизгача 200 дан ортик асари етиб келган.

X. Х,икматуллаев ар-Розийнинг энг машхур тиббий асарлари хакида куйдаги маълумотларни келтиради:

I. «Катта тунлам» («ал-Хавй»). Олимнинг мазмун жихатидан энг мухим ва хажм жихатидан энг катта (30 жилд) асари. Муаллиф унда кадимги юнон табобатидан то уз замонасигача булган назарий ва амалий тиббий маълумотларни туплаган хамда узининг Рай ва БаFдод шифохоналарида амалга оширган тажриба ва кузатишларини тавсифлаган. Асар уз мохиятига кура табобат тарихидаги нодир комус (энциклопедия) лардан саналади.

2 «Йурикнома» («ал-Муршид») асл номи «Табобат хакида хак сузлар» булган бу асарда муаллиф Букротнинг «Фусул» китобидаги кийин жойларини изохлаб беради.

3. «Доансурга баFишланган туплам» («ал-Куннзи ал- Мансури»), Рисола табобат, анатомия, гигена, фармакология ва соFликни саклашнинг бошка масалаларига баFишланган 10 маколадан иборат.

4 «Подшохлар табобати» («ат-Тибб ал-мулкия»), Рисола Табаристон хокими Али Вахсузонга баFишланган булиб,унда «бошдан оёккача» булган касалликларни доривор овкатлар билан даволаш баён этилади.

5 «Табиб колмаган кишига» («Ман ла йахдуруху ат-табиб»), Китобда табиб келмаган холатда «бошдан оёккача» булган касалликларни даволаш хакида курсатмалар берилади.

6. «Сиканжубиннинг манфаатлари» («Манафи' ас-Сикан жубйн»), Сиканжубин номли ичимликнинг хосиятлари, фой- даси, истеъмол килиш вакти ва холатлари баён этилади

7. «Мураккаб дориларга баFишланган катга китоб» («Ал- Акрабадин ал-кабйр»). Турли касалликлар ва уларга нисбатан ишлатиладиган мураккаб дорилар хакида.

8 «Чечак ва кизамик хакида китоб» («Китаб ал-жудари вал-хасба»), Табобат тарихида юкумли касалликлардан чечак ва кизамикка баFишлангаи илк асар. Унда кузатилган тажрибалар хозирги кунда хам уз ахамиятини йукотмаган, асар муал- лифи эса, унинг илк кашфиётчиси хисобланади.

Юкорида таъкидлаганимиздек, рисола У.И Каримов тарафидан узбек тилига таржима килинган ва изохланган.

Ар-Розийнинг кимёга оид "Сирларнинг сири" китоби хам У.И.Каримов томонидан тадкик этилган ва нашрдан чикарилган. Асарнинг ахамияти кимёвий

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

реакцияларни тезлаштириш ва реакцияга киришган моддаларни кайтадан аввалги холига кайтариш мумкинлиги FOялари билан белгиланади.

Олим табобат ва кимёдан ташкари доришунослик, фалсафа, мантик, риёзиёт, фалакиёт ва бошка фанларга оид турфа рисолаларнинг кам муаллифи хисобланади.

Алломанинг фалсафий карашларини урганишга унинг уч фалсафий рисоласи манба булиб хизмат кила олади: "Китоб тибб аррухоний" ("Рухий даволаш китоби"), "Китоб сийрат ал-фалсафийа" ("Фалсафий хаёт тарзи хакида китоб") ва "Макола фи аморат икбол ва ад-давлати" ("Бахт-саодат ва бойликка эришиш йуллари хакида рисола")сидир.

Ар- Розий узининг фалсафий карашларида, борлик, инсон, табиат, рухий онг масалаларининг диалектикасини акс эттирган. Унинг дунёнинг азалийлиги хакидаги карашларини шиддатли равишда танкид килган Носир Хисравнинг "Зод ал-мусофирин" (Мусофирларнинг озука халтаси) асаридан куриш мумкин. Жумладан, "...бирламчи модда азалийдир, негаки, нарсаларнинг бошка нарсалардан пайдо булишининг имкони йук, хусусан агар у жисм булса, чунки, акл бундай таълимотни кабул килмайди"2. Замон туFрисидаги таълимотида хам Розий Арастуга карама -карши фикрда булган. Афлотуннинг карашлари арРозий карашларига якинлигини куриш мумкин. Унинг фикрича рух, Худо азалий ва абадийдир. Афлотуннинг Рух ва Худо азалийлиги уз-узидан ошкор ходиса деган фикрини аллома куллаб-кувватлайди.Ар-Розий фикрича, Рухнинг мавжудлиги, абадийлиги хамда тозалиги хар бир инсоннинг хаётли даврида килган амалларига боFлик булади. Рухнинг фалсафий хусусияти хам мана шундадир.

Алломанинг ахлокка баFишланган энг машхур асари "Тибби рухоний" хисобланади. Аллома ахлокшуносликни инсонда хушхулкликни тарбиялаш ва бадхулкликни йукотиш йуллари хамда усуллари хакидаги фан деб карайди. У инсонни акл билан иш куришгаб меъёрида лаззатланишга, уз эхтиросларини жиловлаб, лахзалик лаззатга умрини бахш этмасликка ургатади. Мусика тибби рухоний бир томондан, бадан тарбия иккинчи томондан бир-бири билан муьтадил равишда кушилганда кишининг рухий ва нафсоний холатини яхшилайди, деб таъкидлайди.

Шундан хулоса килинадиган булса, аллома Абу Бакр ар-Розийнинг фалсафий карашларида рухий табобатнинг энг мухим вазифаси инсоний бахт

2 Насир Хисрав. Зод ал-мусофирин. -Душанбе: Дониш 2014

ХУЛОСА

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(3), March, 2023

билан чамбарчас боFлик булган лаззатнинг мохиятини билиш ва тушунтиришдан иборат деб хисоблайди. Унинг ахлокий ва умуман фалсафий карашлари хали хам уз актуаллигини йукотмагандир.

REFERENCES

1. М.А.Усмонов Закария ар-Рази. Жизнь и деятельность //Из философского наследия народов Востока. Т.

2. Абу Райхон Беруний Танланган асарлар т.1 -Т.: 1957

3. М.Диноршоев Жизнь, наследия и философские воззрения Абу Бакра ар-Рази. Душанбе. 2013

4. Хусрав Насир Зад-ул-мусафирин Душанбе: Дониш. 2014

5. МДодиров Марказий Осиё, Якин ва Урта Шаркнинг фалсафий тафаккури.

Т.:ТДШИ 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.