CC BY
37Cilt: 3,Sayi: 1, 2020
Vol: 3, Issue: 1, 2020
Sayfa — Page: 15-25
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate*
X. Professional Plagiarism Prevention
ABBAStLER DONEMiNDE YOL VE BERID (11. YUZYILA KADAR)
ROAD AND BERID IN THE ABBASIDS PERIOD (UNTIL THE 1 1th CENTURY)
Yunus ARiFOGLU*
MAKALE BlLGlSl ÔZET
Geli$: 26.11.2019 s/ Kabul: 04.02.2020 Yol kavujmanin ve farkli cografyalardaki insanlarla bir araya gelebilmenin aracidir. Ortaçag'da ileti§imin saglanmasmda ônemli unsurlardan birisi yoldu. Bu sebeple yol yapmak, tamir etmek ve onu daima açik tutmak çok ônemliydi. Însan ve onu taçiyan hayvan da iletiçimde roi oynayan diger faktôrleri oluçturmaktaydi. islâm ôncesindeki yollar ve iletiçim aglan Islâm devletlerine miras kalmiçtir. Bu yollann tamirine Abbasîler dôneminde de devam edilmiçtir. Bunlara ek olarak yeni yollar açilmiçtir. Islâm cografyasinda ve oteki ulkelerle iletiçimde geniç yol aglan kurulmu§tur. Islâm dunyasinda ileti§im, Berîd adli posta te§kilatiyla yapilirdi. Abbasîler zamaninda da bu sistem kullanilmigtir. Bu çaliçmada yol ve bu eksende geliçmiç olan berid teçkilati incelenmiçtir. Ôncelikle Abbasîlerdeki geniç yol aglan ele alinmiçtir. Ardmdan berid teçkilati inceleme konusu yapilmiçtir. Bu çaliçma, Abbasîlerin baçlangicindan 11. yuzyila kadar olan zaman araligini kapsamaktadir. Bu nedenle çaliçma, bu yuzyila kadar olan ana kaynaklarla simrlandinlmiçtir. Bu yôntem ayni zamanda modern literatiirden istifade edilirken de takip edilmiçtir.
Anahtar Kelimeler: Abbasîler, Yol, Berid, Haberle§me, Istihbarat.
Araçtirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
¡H Received: 11.26.2019 s/Accepted: 02.04.2020 The road is a way to reach and meet people from different regions. At that time, one of the important elements of communication was the road. For this reason, it was very important to do it, repair it and keep it always open. The man and the animal that carries it was the other factors that have played a role in communication. Pre-Islamic roads and networks inherited to Islamic states. The repair of these roads continued during the Abbasid period. Also, new roads were opened. Broad road networks have been established in Islamic geography. In the Islamic world, communication was made through the Berid. This system was used in the Abbasid era. In this study, road and berid organizations were examined. Firstly, the wide road networks in the Abbasids were discussed. And the distances on these roads were mentioned. Then the organization of Berid was examined. This study covers the period from the beginning of the Abbasids to the 11th century. Therefore, the study is limited to the main sources until this century. This method was also followed while benefiting from modern literature.
Keywords: Abbasids, Road, Berid, Communication, Intelligence.
Research Article
* Arj. Gör. Dr., Eski§ehir Osmangazi Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakiiltesi, Tarih Bölümü, Eski§ehir I Tiirkiye, E-mail:
ynsarfglufâ'gmail.com.
ORCID https://orcid.org/ 0000-0001-7931-8617. Bu makaleyi çu çekilde kaynak gösterebilirsiniz (APA):
Arifoglu, Yunus (2020). "Abbasîler Döneminde Yol ve Berid (11. Yüzyila Kadar)". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kiiltür Arasjtirmalari Dergisi (UDEKAD), 3 (1): 15-25. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.651133.
Extended Abstract
From the middle of the 8th century, all roads began to travel to Baghdad in eastern Islamic geography. The most important road traveling between east and west during this period was Cadde-i A'zam /Main Silk Road. Another road, the North Road (Silk Road), started from China and has extended to Constantinople. Another was the road between Baghdad and Mecca. This road was very active since it was one of the roads to Hajj. The road from Baghdad to the west would be passed from Mosul to Damascus, Cairo, Alexandria and from here to the Maghreb area, and continue until Andalusia. Another road was going from Baghdad to the Caucasus region. During the Abbasids period, there were road networks between North and South. A road descending from the Russian steppes to the Caspian Sea primarily has reached the coastal cities. The road deviating from these cities to the east and west has reached Baghdad. A road starting on the south-north axis started from Yemen and arrived in Baghdad, where it merged with other roads and reached China via the Khorasan region. A road starting from the Maghreb area has come from the Egyptian geography to the Hejaz region and has descended from Bahrain to the Persian Gulf. The southern road from the sea reached China from India. From there its came to the Persian Gulf. From here it was connected to Baghdad by land.
In Islamic states, the name of the institution which conducts the business of postal service, communication and intelligence was "berid". Iranians were employed in "berid" of Abbasid period; Sasanid heritage was profited. Berid's doings were executed through a council. Berid had a complex organism and from "berids" and inspectors to vizier, it had perfected bureaucratic structure. Choice of chiefs and officers of "berid" overdone. The most important of various qualities asked from these officers were credibility and faithfulness.
Berid council principally was an intelligence unit. Both preventing possible outbursts, reporting foreign attacks and officers' proper behavior to the public were controlled by this institution. State's forensic and administrative control was made by this means. Lawsuits, governors' activities and financial situations were within this scope. It was for this reason that they preferred the officers based on trust when they were selected. The Berid organization was particularly active in political activities. Any activity in this sense would be reported to the center immediately.
One of the important works of the Berid council was roads. Works such as the construction, opening, repair and safety of the road during the Abbasid period were given to the responsibility of the berid council. Providing road safety was a requirement in the healthy delivery of the posts. The postal officer was responsible for constantly following the roads. Therefore, the relevant officer was tasked with knowing and preparing road names, distances and logistics facilities on the road.
One of the requirements for fast communication was accommodation. For this reason, regular accommodation was built on the road at suitable distances. These spaces were designed to meet the needs of the berids and their horses. All kinds of needs of the postmen were tried to be met here, the officers were inspected and completed if there were deficiencies, and if necessary, the animals they had come to were replaced. The horses kept for the post and the camels were kept ready for the road to be able to pass the deserts easily to reach the destination of the ribs quickly. In addition to the messengers coming and going, berids were also kept in these places. The speed of the post could vary depending on the characteristics of the mount and the road.
Transporting mail in medieval conditions seems to be a laborious task. Even when all kinds of needs were provided and road safety was established, death, hunger, and fatigue were inevitable. According to the season, there were many factors such as snow and sand storms, bandit attacks in the desert, lost logistics and losing the road. Nevertheless, postal services have not been stopped and have been made continuous.
Since the horse is superior to all animals in terms of speed, postal services were mostly done with horses. It is seen that the mail was sent to the camels along with the commercial goods. Mail service was also tried to be provided with people walking fast. One of the tools that the postal service was provided was the pigeon. In the time of the Abbasids, pigeons were widely used in postal services from the 9th century onwards. There were certain limits for sending mail with pigeons. Mail was quickly transported with these animals within clear boundaries. The news could be sent to the surrounding cities in a short time like a day through pigeons.
The message in the postal service was made with a letter of material value. This was referred to under different names depending on the content on which it was written. It was a requirement to put the password on the letters. Letters without a password were unreliable. For this reason, the berid officer had a password between the caliph and the high bureaucrats.
Giri§
Dogu islam cografyasinda VIII. yuzyilin yarisindan itibaren biitiin yollar Bagdat'a fikmaya ba§lami§lardir. Sora sora Mekke bulunur ifadesi daha sonra Bagdat §ehri iizerine sbir soylence haline gelmi§tir. Bu soz, Bagdat'in yollarin merkezinde olu§unu adeta teyit etmektedir. Klasik donem islam cografyacilarindan da anla§ildigi iizere VIII-XI. yuzyillar arasinda butiin yollarin Bagdat'a 9iktigi goriilmektedir. Bagdat Firat ve Dicle gibi onemli su yollannin kesi§me noktasinda bulunmaktaydi. Bu durum §ehre ula§imi kolayla§tirmaktaydi. Basra korfezi gibi uluslararasi boyutta ticari faaliyetlerin yapildigi bir limana yakin olmasi da §ehrin onemini arttirmaktaydi. Bagdat'in hem onemli su yollarinin hem de kara yollannin kesi§me noktasinda olmasi, butiin yollarin bu §ehre Qikmasim saglamaktaydi. Bu da §ehirdeki haberle§menin/ileti§imin saglanmasinda ve geli§mesinde onemli faktorlerden birisi olmu§tur (Yakubi 2002: 274; tbn Havkal 1939; Makdisi 1992: 302; Mortan-Ertan 2010: 35-36; Abdiilaziz ed-Duri 1991: 425-433).
Bagdat'ta her meslek grubuna ait 9ar§ilann yam sira, kurulan pazarlar ile ticaret olduk9a hareketliydi. Bagdat, Abbasi hilafetinin ba§kenti idi. Bu zamanda Bagdat bir diinya §ehriydi. Sahip oldugu niifus ve giinliik girip fikanlarla siirekli canli ve hareketli bir yerdi. Islam diinyasi buradan yonetilmekteydi. Yonetime talip olanlar da halifeden onayi buradan almaktaydi. Bagdat halifenin ve yuksek biirokratlarin oturdugu §ehirdi. Aym zamanda alimler, entelektiieller ve tiiccarlar da bu §ehirde ya§iyorlardi. Farkli §ehir ve bolgelerden alimler, seyyahlar Bagdat'a gelirlerdi. Buraya eski dtinyanin her yerinden tiiccar da gelirdi. §ehirde ?ok 9e§itli 9ar§ilar ve uretim tesisleri vardi. Qin 9£ir§isi olarak bilinen bir 9ar§i dahi bulunmaktaydi. Misir, Anadolu, §am, Medine ve iran cografyasindan bir9ok iiriin Bagdat'a getirilmekteydi (Makdisi 1992: 119; tbn Havkal 1939: 240-242; Yildiz 1988; Miquel 2003: 16; Curtin 2008: 132; Sari9am-Er§ahin 2014: 121).
Abbasiler'de devletin resmi ileti§imi ve istihbarati Berid Te§kilati ile saglanmaktaydi. Aynca bu te§kilat sayesinde kismen de olsa sivil ileti§im olanagi da bulunmaktaydi (Zeydan 2004: 299).
Bu 9ali§mada yol ve bu eksende geli§mi§ olan berid te§kilati incelenmi§tir. Oncelikle Abbasilerdeki geni§ yol aglari ele alinmi§tir. Ardindan berid te§kilati inceleme konusu yapilmi§tir. Qali§mada "Ipek Yolu" terimi bilin9li olarak tercih edilmemi§, bunun yerine Orta9ag'da bilinen adlari tercih edilmi§tir.
1. Abbasiler Doneminde Yol Agi
1.1. Yollar
Abbasiler zamaninda merkez Bagdat'ti. Bu §ehir dikkate alinarak diger bolge ve §ehirlerin giizergahlari belirlenmi§ti. Bu donemde ula§im ve ileti§im hizmetleri 9ogunlukla karadan saglanmaktaydi. Donem a9isindan kismi olarak da olsa uzak bolgelerle denizden de
ula§im imkani saglanmi§ ve tüccar araciligiyla da ileti§im baglantilari kurulmu§tu (íbn Havkal 1939: 17; Makdisi 1992: 17; Selen 1938: 19).
Orta9ag'da dogu-bati arasindaki en önemli yol, Cadde-i A'zam (Ipek Yolu) denilen yoldu. Ba§kent Bagdat'tan ba§layan yol, Hulvan'dan Rey'e gelirdi. Bu §ehirden Ni§ábur'a varirdi. Yol burada ikiye ayrilirdi. Bir kol Belh §ehrinden ge^erdi. Bir kol ise Merv üzerinden devam ederdi. Buhara ve Semerkand'a gelirdi. Yol buradan iki kol halinde devam ederdi. Birisi §a§'a/Ta§kent'e digerí Fergana'ya giderdi. Yol buradan Dokuzoguzlara kadar ula§maktaydi. Fergana'dan yol, ova, mera ve sarp daglardan giderdi. Yol buradan Í9 Asya'mn kuzey §ehirlerinden Qin'e ula§irdi (Yakübí 2002: 20; Ibn Hurd^bih 1967: 35-36; Kudame 2018: 169-173; Marvazi 1942: 13-29; Baipakov 2000: 222; Bozkurt 2000: XXIX/369).
Abbasíler zamaninda önemli yollardan birisi, Bagdat-Mekke yoluydu. Yol, hac'a gidilen yollann i?inde en önemli güzergahti. Bu sebeple de oldukfa aktifti. Hac zamanlarinda yol güvenligi ifin emirler tayin edilir, hacilar kolluk kuvvetlerinin nezaretinde yolculuk ederlerdi. Bu yol hac yolu oldugundan sadece halifeler degil, onlarin e§leri de bu yolun yapimina katki saglami§ ve yol üstündeki ihtiya^lar i?in Qokfa su kuyulan aftirmiijlardi. Bu yol, ara duraklarla Mekke'ye varirdi. Ardindan Medine'ye giden yol, buradan Taife ugramaktaydi. Yol son olarak ise Yemen'in §ehirlerine gitmekteydi. Aynca Kufe ve Basra'dan yollar özellikle hac ibadeti Í9Ú1 a9ilmi§ti. Yine bu sebeple Misir'dan Mekke'ye yol gitmekteydi. Misir'dan yol iki koldan devam etmekteydi. Birisi Fustat üzerinden gelirken digerí sahil boyunca devam eder, öncelikle Medine'ye ula§ir, buradan ana yolla birle§erek Mekke'ye varirdi (Kudame 2018: 166-179; Özaydin 1996, XIV/399).
Bagdat'tan batisina dogru ise yol, Musul'dan ge9erdi. Buradan ise yol Sincar ve Dicle Nehrinin kiyisindaki yerle§im birimlerinden ge9erek Cizre'ye varirdi. Yol, Cizre'den Nusaybin, Rakka, Menbic ve Halep §ehirlerine giderdi. Oradan, Hama, Hims, Ba'lebek ve Dima§k §ehirlerine ula§irdi (íbn Havkal 1939; Makdisi 1992). Bu yol, Dima§k'tan Remle, Refah ve Fustat'a vanrdi. Buradan bir yol ískenderiye'ye ula§ir, sahilden devam ederek Barka'ya varir ve buradan Magrip bölgesi boyunca devam ederdi. Bu yol ara duraklarla Endülüs'e kadar ula§irdi. Ayrica Fustat'tan bir yol I9 Afrika'ya dogru giderdi (Kudäme 2018: 166-179).
£in'den Hindistan'a gelen güney ipek yoluydu. Yol buradan 9e§itli kollar halinde devam ederdi. Hindistan bölgesindeki dar ge9Ítlerden ge9en bu kol, öncelikle Bämiyän'a ula§irdi. Buradan Belh §ehrine varirdi. Ní§ábur üzerinden Rey'e ve Hemedan'a ula§arak Bagdat'a giderdi. Bunlara paralel bir ba§ka yol denizden gelmekteydi. Bu yol, Qin'den ba§layarak Hindistan körfezlerine, Hürmüz ve Basra körfezine inerdi (Ibn Hurd^bih 1967: 35-36; Baipakov 2000: 222; Uhlig 2000: 11-12).
Bagdat'tan Kafkasya bölgesine giden bir yol da bulunmaktaydi. Bu yol, Erdebil'den Tiflis'e giderdi. Bir ba§ka yol ise Anadolu'nun Í9lerine gelirdi. Bu yol, Diyarbakir üzerinden Urfa'ya buradan Samsat/Adiyaman'a ula§irdi. Yine Rakka'dan gelen bir ba§ka yol, öncelikle Antakya'ya varmakta, buradan Malatya'ya kadar gitmekteydi (Kudame 2018: 176).
Bizans ile birlikte aktif oldugu dü§ünülen bir ba§ka yol, Kuzey Yolu (Ipek Yolu)
Çin'den baçlayarak Kostantinopolis'e kadar uzanmaktaydi. Tanri daglanni açip gelen bu yol, kuzeydeki hakim devletlerin kontrolunde devam ederdi. Taklamakan çôliinden Aral gôliine ulaçirdi. Buradan Harîzm'e varirdi. Hazar denizinin sahili boyunca kuzeybatiya dogru giden bu yolda, Ural, Volga, Don nehirlerinden çokça istifade edilmekteydi. Karadeniz kiyilan boyunca devam eden yol, Tuna vasitasiyla orta Orta Avrupaya gittigi gibi Dinyeper nehri tizerinden ise îskandinavya bôlgesine varirdi. Bu yolu kullanan Miisluman tacirlerin Kiev'e kadar gittikleri goriilmektedir (Îbn Hurd^bih 1967: 35-36; Kudâme 2018: 175; Uhlig 2000: 11-12).
Abbasîler zamaninda Kuzey-Guney arasinda da yol aglari vardi. Rusya steplerinden Hazar denizine inen bir yol, oncelikle kiyi çehirlerine vanrdi. Bu çehirlerden hem doguya hem de batiya ayrilan yol, Bagdat'a kadar ulaçirdi (Ibn Hurd^bih 1967: 32, 154; Arifoglu 2018).
Giiney-kuzey ekseninde baçlayan bir yol ise, Yemen'den baçlayarak Bagdat çehrine gelir, buradan diger yollarla birleçerek Horasan bolgesi uzerinden Çin'e ula§irdi. Magrip bôlgesinden baçlayan bir yol Misir cografyasindan Hicaz bôlgesine gelir, Bahreyn'den Basra korfezine inerdi. Buradan Hiirmuz korfezine gelen yol, karadan Herat çehrine baglanirdi. Yemen'de deniz yolunu tercih etmeyenler kara yoluyla bu çekilde Çin'e giderlerdi (Ebû Dulef 2017: 113-115; Ibn Havkal 1939: 37, 157-158).
Yolun yapimi, açilmasi, tamiri ve guvenliginin saglanmasi gibi i§ler, berid divaninin sorumlulugundaydi. Berid memurunun ôncelikli içi posta içlerini yurutmekti. Postanin saglikli yiiriitiilmesinde ise yol guvenliginin saglanmasi bir gereklilikti. Posta memuru surekli olarak yollari takip etmekle sorumluydu. O, yol adlarini, mesafelerini, yol ustundeki lojistik imkanlan bilmek ve onlan hazirlamakla vazifeliydi (Kudâme 2018: 165).
Abbasîler zamaninda beridlerin variç surelerinin bilinmesi için yol mesafeleri tespit edilmiçti. Yol mesafesinin belirlenmesinde bir kervanin bir giinluk vari§ yolu esas alinmiçti. Bir giinluk yol kimi zaman giin dogumundan batimina kadar bir olçiiyii kapsamakta, kimi zaman ise bundan daha az bir zamani gostermektedir.
Posta menzilleri bir atin gidebilecegi hiz esas alinarak tespit edilmiçtir. Kudâme b. Cafer'in vermis oldugu bilgilere gore bir posta menzili 16.5 kilometredir.5
Abbasiler dônemindeki baçkent ile diger çehirler arasindaki bazi posta menzilleri §u çekilde idi. Bagdat'tan Medain'e 3, Ahvaz'a 37, Basra'ya 40 posta menzili bulunmaktaydi. Bagdat'in dogu tarafinda ise Rey çehrine 31 posta menzili vardi. Buradan kuzeye dogru Dinever'e 53, Merega'ya 93 ve Erdebil'e 104 ve Tiflis'e 135 posta menzili mevcuttu. Bagdat-Samarra ve Musul arasinda 7, Nusaybin'e 13, Resiilayn'a 23, Rakka'ya 28, Birecik'e 38, Bitlis'e 24, Ahlat'a 28, Diyarbakir'a 23, Samsat'/Adiyaman'a 22 ve Erzurum'a 36 posta menzili bulunmaktaydi. Bagdat-Dima§k arasinda 73 posta menzili vardi. Bagdat'tan Filistin'in bir §ehri olan Remle'ye 93 posta menzili mevcuttu (Kudâme 2018: 179-180).
5 Kudâme b. Cafer'in vermis oldu|u bilgilere (Kudâme 2018: 179-180) göre 47 fersah 16 posta menzili etmektedir. Bir fersah 5,7 kilométré etti|ine göre 47 fersah, 267.9 kilométré etmektedir. Bu sayi 16'ya bölündügünde, 16.7 gibi küsürlü bir rakam çikmaktadir.
2. Abbasîler Doneminde Berid Teçkilati
2.1. Berid Teçkilati
Islâm devletlerinde posta, haberleçme ve istihrabarat içlerini yuriiten kurumun adi berid idi. Bu kelimenin kokeni hakkinda; Pehlevice'de posta hayvanlari anlamina gelen buride-dum'dan veya Latince veredus kelimesinden turedigine dair çeçitli gôriiçler bulunmaktadir. Posta hayvanina, yiik taçiyan anlaminda Akkadca; buridu veya puridu, Babilce de ise buridu denilmekteydi. Kelimenin burideden degil, burtan veya burd kelimesinden turedigi de dtiçiinûlmektedir (Soylemez 2001; PTT 2007: 59). Dolayisiyla Mezopotamya devletlerinde berid, getiren, gô^en, kaldiran, taçiyan anlamina gelmektedir. Kelime daha sonra Iran devletlerinin teçkilat yapisinda da ayni anlamda kullamlmiçtir.
Terim anlami olarak Berid, bir haberleçme teçkilati olup, bir biitiin olarak ise posta teçkilati denilmektedir. Bu nedenle berid için; devlet postasi, posta menzili, posta hayvani ve iki posta menzili arasinda mesafe ifadeleri kullanilmiçtir (Zeydan 2004: 299; Harekât 1992: 498).
Berid teçkilati, Islâmiyet ôncesinde Sasaniler'den Hire Arap Devleti'ne gelmiçtir. Bu sayede Arap Yarimadasinda bilinmektedir. Emeviler, Bizans Imparatorlugu'ndan Suriye'yi aldiklarinda içlerligini yitirmemiç bir haberleçme sistemi bulmuçlardi. Abbasî Devleti berid teçkilatini Emevilerden almiç olsa da, biirokraside Iranlilan istihdam ederek bu anlamda kendilerinden istifade etmiçlerdi. Bu donemde de posta ve haberleçme hizmetleri beridle yapilmaya baçlanmiçtir (Soylemez 2001; PTT 2007: 59, 67).
Abbasîlerde Berid içleri bir divan araciligiyla yapilirdi. Ilgili divamn bu devlet zamaninda kuruldugu gôriilmektedir (Kudâme 2018: 205). Divamn bir sorumlusu ve altinda ise çeçitli gorevliler bulunurdu. Bunlardan birkaçi; berid amili, vtikela, muhbirler, miirettipler, muvakkiler, fervanikiler, kiihban ve çuuzi adi verilen memurlardi. Herbirinin yaptigi i§
farkliydi (Zeydan 2004: 304; Kazici 2015: 405; Aykaç 1997: 53-54).
Berid Amili, bu adla kurulu olan divamn sorumlusuydu. Bizatihi halife tarafindan atamrdi. Muhbir, ihbar eden anlamina sahip olup, istihbarat bilgilerini toplayan kiçidir. Kiihban, berid amiliyle birlikte istihbarat elemani gibi çaliçirdi. Miirettipler, Muvakkiler ve Fervanikiler adinda berid teçkilatinda çaliçan memurlar bulunmaktaydi. Miirettip, tertip eden diizenleyen anlamina gelmektedir. Miirettipler menzilhane gorevlisi olup, bir istasyondan digerine yaya veya atli olarak posta taçiyan memurlardi. Muvakki, kaydeden anlamina sahiptir. Muvakkiler, mtirettiplerin zamamnda içlerini yapip yapmadiklarim denetleyip kaydeden gôrevlilerdir. Fervanikiler, raporlari toplayip merkezdeki berid divanina iletirlerdi. Berid kompleks bir organizmaya sahip olup, beridlerden, mufettiçlere ve vezire kadar tamamlanmiç bir biirokratik yapiya sahipti (PTT 2007: 59, 67; Aykaç 1997: 53-54).
Berid reisleri ve memurlarimn seçiminde ôzen gosterilirdi. Bu gôrevlilerde çeçitli ôzellikler M^irdi. Bunlar içerisinde guvenilir ve sadik olmalari en ônemlileriydi. Bu ki§i aym zamanda berid içlerinden anlayan bir kiçi olmaliydi (Kudâme 2018: 165). Bu sebeple berid memurlannin ayliklari yiikliiydii. Abbasîlerde genelde idari orgiitlemenin ve ozelde ise berid teçkilatinin onemi Halife Mansur'un ifadelerinde gôriilmektedir. Halife, dort namuslu adama
ihtiyacinin oldugunu ve devlet idaresinin ancak bu çekilde saglikli bir çekilde yiiriitiilebilecegini belirtmektedir. Ardindan bunlar arasinda en ônemli kiçi olarak, devlet içerisinde adeta bir kontrol mekanizmasi içlevinde olan posta memurunu ayn bir yere koymaktadir. Halife, posta memuruna yukledigi bu anlam dolayisiyla onun ônemini ayrica vurgulamiçtir. Diger memurlari denetleyici rolii bakimindan berid memuru, bu yônuyle gunumuzdeki sayiçtayin yaptigi vazifeleri tistlenmiçtir (Kazici 2015: 403-404).
Berid divam esas itibariyle bir istihbarat birimiydi. Hem olabilecek isyanlarin ônlenmesi, hem di§ saldmlarin haber verilmesi hem de memurlarin halka dogru dawamp davranmadiklari bu teçkilatla denetlenmekteydi (Bakir 2003: 13-15). Devletin adlî ve idarî denetimi bu sayede yapilabilmekteydi. Davalar, valilerin faaliyetleri ve finansal durumlar bu kapsamdaydi. Gôrevlileri seçilirken giiven esasli olarak tercih etmeleri de bundan dolayiydi. Bu nedenle bu divan ônemli gôrdugii her durumu zaman kaybetmeden halifeye bildirirdi. Ôrnegin; Horasan'da Tahir b. Hiiseyn, bulundugu Nîçâbûr çehrinde Abbasî halifesi Memun'un adina hutbe okutmayi kestiginde bu durum halifeye hizli bir çekilde bildirilmi§ti.
Berid teçkilati ôzellikle de siyasal faaliyetler konusunda aktifti. Bu anlamdaki her tiirlu faaliyet arnnda merkeze rapor edilirdi. Medine'de Muhammed b. Abdullah adinda bir çahsin isyan edecegini, Uveys b. Ebî Serh Bagdat'a gelerek, bu durumu halifeye bildirmiçti. Halife, soz konusu durumu baçka çahislar vasitasiyla da teyit etmeye çaliçip, haberi dogruladiktan sonra harekete geçmiçti. Halife Mansur bu durumdaki istihabrî bilgileri getiren posta memurlanna ônemli oranda ôdemede bulunmaktaydi. Medine'den isyan haberini ulaçtiran Ûveys b. Ebî Serh'e 9 bin dirhem civarinda ôdemede bulunmuçtur (Bakir 2003: 16-17).
Berid divam, mektuplann gidiç geliçini duzenler, bulundugu çehirde her ttirlii bilgiyi toplayip derlerdi. Yine bu divan ile yollarin guvenligi de tesis edilirdi. Ilgili memurleinn maaçlan da bu divanla karçilanirdi (Kudâme 2018: 165). Berid divam, halife, vezir, emiru'l-iimera ve valilerin mektuplanm olabilecek en kisa ve en ivedi çekilde merkeze ulaçtirmaya
çaliçirdi (Zeydan 2004: 302).
Hizli haberleçmenin gereklerinden birisi de konaklama yerleriydi. Bu sebeple yol uzerlerinde uygun mesafelerde duzenli olarak konaklama yerleri in§a edilmi§ti. Bu mekanlar, beridlerin ve atlarinin ihtiy^^toini karçilayacak biçimde tasarlanmiçlardi. Postacilann her tiirlu ihtiyaçlan buralarda giderilmeye çaliçilir, memurlar denetlenerek eksiklikleri varsa tamamlamr ve gerektiginde ise yol geldikleri hayvanlan degiçtirilirdi. Ribatlarda postaliinn huh bir çekilde hedefine ulaçabilmeleri için posta için tutulan atlar ve çôlleri rahat açabilmek adina develer, yola koyulmaya hazir bir çekilde tutulurdu. Ayrica gelip giden habercilerin yani sira bu yerlerde de beridler bulundurulurdu. Postamn hizi, binegin ve yolun ôzelligine ^re d^^^ilirdi (Zeydan 2004: 302-303; PTT 2007: 59, 67). Yollarda ayrica çe§me ve havuz gibi imkanlarla su ihtiyaci saglanmaya çali§ilmi§ti. Harun Re§id'in hammi Ziibeyde hac yolunda hacilar için çok sayida kuyu açtirmi§tir. Çol ve issiz yerlerde ise yollann giivenligi iki fersahta bir karakol kurularak saglanmi§tir (ïbn Havkal 1939: 405-407, 504-505; Uyar 2013).
Ortaçag koçullannda posta ulaçtirmak zahmetli bir içti. Her tiirlii ihtiyacin saglandigi ve yol giivenliginin oluçturuldugu zamanlarda bile ôliim, açlik ve yorgunluk kaçinilmazdi.
Mevsimine gôre kar ve kum firtinalan, íssiz yerde eçkiya saldinlari, lojistigin kaybolmasi ve yolu kaybetme gibi faktorler çokça yaçanmaktaydi. Bunlara ragmen posta hizmetleri durmamiç siirekli hale getirilmiçtir.
2.2. Tarima Araçlan, Taiman Nesne ve tçerik
îslâm dünyasinda kara ta§imaciligi deve, at ve insanlar tarafindan yapiliyordu. Ilk olarak eçekler evcille§tirilmi§ ve posta hizmetlerinde kullanilmiçlardir. Ancak e§egin yava§ olmasi içlerin hizli yürümesinde engeldi. At hiz açisindan tiim hayvanlardan üstün oldugundan posta hizmetleri çogunlukla at ile yapilmaktaydi. Ticarí e§yayla birlikte develerle de postamn gonderildigi gorülmektedir (Uhlig 2000: 176).
Hizli yürüyen insanlarla da posta hizmeti saglanmaya çaliçilmaktaydi. Bu kiçiler çok huh yürüyebilen, dayanikli, degiçen mevsim çartlarina çabuk uyum saglayan ve bunun için egitilmiç insanl^xli. Abbasîler zamanmda bôyle bir gorevlendirme ilk olarak Irak Valisi Muizzü'd-Devle'nin valiliginde yapilmiçtir. Bu dônemde hizli yürümeleriyle me§hur iki postaci Fazl ve Meru§ adli çahislar bu yônleriyle meçhur olmuçlardi (Kazici 2015: 409).
Posta hizmetinin saglandigi araçlardan birisi de güvercindi. Abbasîler zamaninda 9. ytizyildan itibaren ^vercinler posta hizmetlerinde yaygin bir biçimde kullanilmiçlardir (Durant 2004: 67; Kazici 2015).
Giivercinle posta gônderiminin belli sinirlari bulunmaktaydi. Bu hayvanlarla belirgin sinirlar içerisinde posta hizli bir çekilde ulaçtirilmaktaydi. Ôrnegin, Musul ve Rakka çehirlerinden Bagdat, Vâsit, Basra ve Kûfe çevre çehirlerine güvercin araciligiyla bir gün gibi kisa bir zaman içerisinde haber ulaçtirilabilmekteydi. Güvercin ile taçinan postamn hafif olmasi gerekmekteydi. Bunlar güvercinin taçiyabilecegi kadar olmaliydi. Bu sebeple bu posta hizmetinde ince kagitlar kullamlmaktaydi. Bunun için ôncelikle güvercinin ayagina bir halka takilirdi. Posta ise bu halkaya baglanarak gônderilirdi. Güvercinle gônderilen mektubun kisa olmasi kadar çifreli bir biçimde yazilmasi da ônemsenmesi gereken br baçka husus olmaktaydi (Harekât 1992: 500; Yilmaz-Boz 2012: 47).
Posta hizmetindeki ileti maddi bir deger taçiyan mektup ile yapilmaktaydi. Ketb kôkûnden ttoetilmiç olup "yazilan §ey" anlamina gelem mektup, yazildigi içerige gôre farkli adlarla amlmaktaydi. Mektuba baçlamamn bir usulu vardi. Ôrnegin, Hz. Peygamber mektuba baçlarken, Bismillahirrahman ve Bismillâhirrahmânirrahîm ifadelerini kullanmiçtir. Mektuplar aym zamanda mühürlenirdi (Bozkurt 2004: 13).
Mektuplarda yapilan bir baçka içlem ise parolanin konulmasiydi. Parolan olmayan mektuplara güvenilmezdi. Berid amilinin halife ve yüksek bürokratlarla aralannda bir parola bulunmaktaydi. Mektuplar ilgili kiçinin el yazisi ile yazilmiç, mühürlenmi§ olsa bile ônemli olan parolanin varligiydi. Parolasi olmayan mektuplara güvenilmezdi. Bu tarz mektuplarin baski altinda yazildigi ihmalini dü§ündürtürdü. Ôrnegin, Ebû Müslim, Mansur'un daveti iizerine Horasan'dan aynlinca emrindeki askerin komutanligini vekaletle Ebu Nasr Malik b. Heysem'e teslim etmi§ ve kendisine,
"sana mektubum gelinceye kadar burada bekle, eger mektubum sana yarim mühürle gelirse o mektubu benim mühürledigimi anlarsin, bütün mühürle ula^irsa o durumda ben mühürlemi§ olmam" diyerek kendisine güvenli mektubun parolasini vermiçtir.
Ebu Müslim Medain'e varip da oldürülünce halife Mansur, Ebû Müslim'in dilinden Ebû Nasr'a yaninda biraktigi malí ve serveti alip beraber gelmesi emrini içeren bir mektup yazarak, Ebu Müslim'in mührüyle mühürlemi§tir. Ebu Nasr mührü tamam gorünce Ebu Müslim'in o mektubu yazmamiç oldugunu hemen anlamiçtir (Kazici 2015: 405; Bozkurt 2004: 13).
Posta hizmetiyle taçinan §ey çogunlukla devletin istihbari bilgileriydi. Devletin iktisadí faaliyetleri de posta hizmetleriyle saglanirdi (Kudâme 2018; 165-170, 205-210; Cehçiyârî 1980: 109-110; Durî 1974: 126; Yildirim 2017: 249-264).
Sonuç
Abbasîler zamamnda dogu-bati arasinda Bagdat'i merkeze alan onemli yollar geçiyordu. Bunun yam sira kuzey-^iey yollari da Bagdat'tan gidiyordu. Dogu Islâm cografyasinda 8. yüzyilin yarisindan itibaren bütün yollarin Bagdat'a çiktigi gôriilmektedir.
Abbasîler miras aldiklari eski yollari tamir ettirdikleri gibi, yeni yollar in§a etmiç, yol iizerinde ribatlar yaparak konaklama ihtiyacini karçilamiç, buralardaki finans ihtiyacmi ribatlann etrafindaki araziyle karçilamiç, ribatlarlarm canil ve hareketli hale getirilerek posta hizmetinin aksatilmadan yürütülmesini saglamaya çaliçmiçlardir.
Haberleçme/iletiçim her çagda bir ihtiyaçtir. Abbasîler zamamnda bu ihtiyaç, o çagm imkanlari içerisinde ve çagin sundugu tekniklerle gerçekleçtirilmiçtir. Ortaçag zaman diliminin kisitli imkanlan içerisinde de olsa bu ihtiyaca cevap verilmeye çaliçilmiçtir. Haberleçmenin fiziken gerçekleçtirildigi bu dônemde posta, oldukça zor çartlar dahilinde sürdürülmü§tür.
Abbasîler zamamnda posta hizmetlerinin saglikli bir çekilde yürütülmesinde bir kuruma duyulan ihtiyaçla ôncesinde katiplik düzeyinde var olan berid divani, vezirlik seviyesine çikarilmiç, bu anlamda kurumsal bir yapi in§a edilmiçtir. Bu dônemde berid divani, kompleks bir hale gelmiç, divandaki hiyerarçik düzen tam anlamiyla tesis edilmiçtir.
Berid divanmin bu dônemde en onemli içlevi istihbari bilgileri saglamaktadir. Bir diger taraftan ise bu divanla devletin iç içleyiçinde kontrol saglanmiçtir. Halkin çikayetleri, valilerin içgûzarligi, bailarina buyruk hareket etmeleri ve kadilarin yanli davramçlari bu kurum vasitasiyla merkeze rapor edilmiçtir. Devletin içleyiçi bu sayede saglikli bir biçimde gerçekleçtirilmiçtir.
Abbasîler zamamnda posta hizmetleri çogunlukla at ile saglanmi§tir. Bunun yani sira hizli yürüyen insanlar ve, güvercinler de posta hizmetlerinde kullanilmiçlardir. Sivil posta hizmetleri çogunlukla deve kervanlariyla saglanmiçtir. Posta ise mektup ile yapilmiçtir. Abbasîler zamamnda berid posta teçkilatiyla iletiçim sürekli ve canil kilinmiç, geni§ Islâm cografyasi sahasinda bir uçtan digerine aktif bir haberleçme agi kurulmuçtur.
Etik Beyan
"Abbasiler Doneminde Yol ve Berid (11. Yiizyila Kadar)" adli fali^mamn yazim siirecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmu§; ULAKBlM TR Dizin 2020 olgiitlerine gore 5ali§mada etik kurul onayini gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmami§tir.
Kaynak^a
Ayka?, Mehmet (1997). Abbasiler Devletinin IlkDonem Idari Te§kilatinda Divanlar. Ankara: TTK Yayinlari.
Bakir, Abdtilhalik (2003). "Emeviler ve Abbasiler Devrinde Istihbarat". Firat Universitesi Orta-Dogu Ara§tirmalari Dergisi, 1 (2): 5-24.
Baipakov, Karl (2000). "The Silk Route Across Central Asia". History of Civilization Cenral Asia. Unecso: Unesco Press.
Bozkurt, Nebi (2004). "Mektup". Turkiye Diyanet Vakfi tsldrn Ansiklopedisi, 29: 13-14. Istanbul: Turkiye Diyanet Vakfi Yayinlari.
Bozkurt, Nebi (2000). "Ipek Yolu". Turkiye Diyanet Vakfi islam Ansiklopedisi, 22: 369-373. Istanbul: Turkiye Diyanet Vakfi Yayinlari.
Ceh§iyari, ibn Abdullah Muhammed b. Abdus (1980). Kitabu'l-Vuzera. thk. Mustafa es-Sekka, Kahire: Daru'l-Mearif.
Curtin, Philip (2008). Kiiltiirler arasi Ticaret. fev. §aban Biyikli, Istanbul: Kure Yayinlari.
Duran, Will (2004). islam Medeniyeti, fev. Orhan Bahaeddin, Istanbul: Tercuman Yayinlari.
Duri, Abdulaziz (1974). Tarihu'l-Iraki'l-faisadi. Beyrut: Darn Me§nk.
Ebu Dulef (2017). Iran Seyahatnamesi. ?ev. S. Gundogdu, Istanbul: Kronik Yayinlari.
Harekat, Ibrahim (1992). "Berid". Turkiye Diyanet Islam Ansiklopedisi, 5: 498-501. Istanbul: Tiirkiye Diyanet Vakfi Yayinlari.
Ibn Havkal, Ebii'l-Kasim Muhammed b. All en-Nasibi el-Bagdadi (1939). Suretu'l-Arz. Leiden: Leiden University Press.
Ibn Hurd^bih, Ebu Kasim b. Abdullah (2008). Yollar ve Ulkeler. ?ev. Murat Agari, Istanbul: Kitabevi Yayinlari.
Kazici. Ziya (2015). islam Medeniyeti ve Muesseseleri Tarihi Istanbul: Kayihan Yayinlari.
Kudame b. Cafer, Ebu'l-Ferec el-Bagdadi (2018). Kitabu'l Harag. ?ev. Ramazan §e§en, Istanbul: Yeditepe Yayinlari.
Makdisi, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed (1992). Ahsenu't-TeMsim fi Marifeti'l-Ekalim. ed. Fuat Sezgin, Frankfurt: Tarihu'l-Ulmnu'l-Arabiye.
Marvazi. Sharaf al-Zaman Tahir (1942). China The Turk and India. thk. V. Minorsky, London: The Royal Asiatic Society
Miquel, Andre (2003). Arap Cografyacilarinin Gozunden 1000 Yilinda islam Dunyasi ve Yabanci Diyarlar. Istanbul: Kitap Yayinevi.
Mortan, Kenan-Önder, Küfükerman (2010). Qar$i, Pazar, Ticaret ve Kapali Qar^i. Istanbul: I§ Bankasi Yayinlan.
Özaydin. Abdülkerim (1996). "Hac". Türkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi. 14, 399-400, Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlan.
Posta ve Telgraf Te§kilati (2007). Geqmi§ten Günümüze Posta. Ankara: PTT Genel Müdürlügü Yay.
SariQam, Ibrahim-Er§ahin, Seyfettin (2014). Islam Medeniyeti Tarihi. Ankara: TDV Yayinlan.
Selen, Hamit Sadi (1938). Ticaret Tarihi. Istanbul: Devlet Basimevi.
Söylemez, Mahfuz (2001). "Berid Te§kilatinin Men§eine Dair Bazi Yeni Bulgular". Islämiyat, 4 (1): 139-147.
Yildinm, Taner (2017). "Abbasilerde Bilgi Toplama Ve Haberle§me". Firat Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 27 (1), 249-264.
Yilmaz, Orhan-Boz, Akif (2012). "Tarihten Günümüze Türkiye'de Güvercin Yeti§tiriciligi".
Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 9 (1), 45-51.
Uhlig, Helmut (2000). ipek Yolu. gev. Alev Kirim, Istanbul: Okyanus Yayinlan.
Uyar, Gülgün (2013). "Zübeyde Bint Ca'fer". Türkiye Diyanet Isläm Ansiklopedisi, 44: 517519. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlan.
Yakübi, Ibn Vazih Ahmed b. Ishak b. Cafer (2002). El-Buldan. Beyrut: Darü'mtabi'l-Ilmiyye.
Yildiz, Haluk Dursun (1988). "Abbasiler". Türkiye Diyanet Islam Ansiklopedisi, 1: 31-48. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfi Yayinlan.
Zeydan, Corci (2004). Islam Uygarlildari Tarihi I. 9ev. Necet Gök, Istanbul: Ileti§im Yayinlan.
