CC BY
41
Литература
1. Вальковский, М. А. Результативность работы пресс-служб / М. А. Вальковский // Современные коммуникационные технологии в государственной информационной политике : докл. и выступл. на науч.-практ. конф., Минск, 25 июня 2003 г. / Ин-т соц.-полит. иссл-ний при Президенте Респ. Беларусь. - Минск, 2003. - С. 74-77.
2. Векслер, А. Ф. История Public Relations : Попытка хронологии / А. Ф. Векслер // Советник. - 1998. -№ 9. - С. 32-39.
3. Ефремова, Т. Ф. Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный / Т. Ф. Ефремова. -М. : Русский язык. - 2000. - Т. 2 : П-Я. - 1088 с.
4. Катлип, С. М. Паблик рилейшнз : теория и практика / С. М. Катлип, А. Х. Сентер, Г. М. Брум. -8-е изд. - М. : Издат. дом «Вильямс», 2000. - 624 с.
5. Ким, М. Н. Новостная журналистика / М. Н. Ким. - СПб. : Изд-во Михайлова. - 2005. - 352 с.
6. Кривоносов, А. Д. PR-текст в системе публичных коммуникаций / А. Д. Кривоносов. - 2-е изд. -СПб. : Питер. - 2002. - 356 с.
7. Полозова, О. А. Пресс-релиз как публицистический жанр. Структурные характеристики / О. А. Полозова // Журналистика в 2004 году. СМИ в многополярном мире : сб. материалов науч.-практ. конф., Москва, 4-8 фев. 2005 г. : в 2 ч. / Моск. гос. ун-т ; редкол. : Я. Н. Засурский [и др.]. - М., 2005. - Ч. II. - С. 228-229.
8. Шишкина, М. А. Паблик рилейшнз в системе социального управления / М. А. Шишкина. - СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. - 444 с.
Summary
In this article the basic properties of press releases of the state structures, the purposes and principles of their preparation and distribution are considered. Readiness of the state structures to build open relations with the public is estimated on the basis of the analysis of press releases of the ministries and the National press centre of Belarus.
Поступила в редакцию 13.04.06.
УДК 808.26-22
А. В. Солахау
АУТАРСК1Я (АКАЗШНАЛЬНЫЯ) СКЛАДАНА-НУЛЬСУФ1КСАЛЬНЫЯ НАЗОУН1К1 У МОВЕ БЕЛАРУСКАЙ ПАЭЗ11 2-ой ПАЛОВЫ ХХ СТАГОДДЗЯ
Уводзшы
Утварэнне аутарсшх неалапзмау у мове беларускай паэзи - натуральная i заканамерная з'ява. Яны дапамагаюць аутарам перадаць найтанчэйшыя адценш паэтычнай думш, з'яуляюцца надзейным сродкам стварэння непауторных мастацшх вобразау. У розных аспектах аутарсшя неалапзмы ужо прыцягвалi увагу даследчыкау [1], [2], [3], [4].
Важнае месца у астэме аказ1янальнай лексЫ у мове беларускай паэзи другой паловы ХХ ст. займаюць аутарсшя кампазиы, сярод яшх параунальна высокай прадуктыунасцю характарызуюцца складана-нульсуфжсальныя назоушш. Аднак да апошняга часу яны не былi яшчэ прадметам спецыяльнага даследавання, калi не улiчваць фрагментарных зауваг асобных аутарау [5, 128]. У артыкуле на багатым фактычным матэрыяле разглядаюцца словаутваральныя i семантычныя асаблiвасцi гэтых аутарскiх дэрыватау.
У беларускай лггаратурнай мове сярод складана-нульсуфiксальных назоушкау структурна вылучаюцца дзве групы - з апорным кампанентам асновай дзеяслова i з апорным кампанентам асновай назоушка. Асноуным словаутваральным сродкам пры iх утварэннi з'яуляецца iнтэрфiкс, нулявы суфiкс i адзiны нацiск [6, 137]. У беларусшх мастацкiх тэкстах 20-х гг. ХХ ст., паводле даследавання М. Шабовiча, адзначаецца 19 аутарсшх дэрыватау з апорным дзеяслоуным кампанентам [7, 35-38].
Асноуная частка
У беларускiм паэтычным мауленнi 2-ой паловы ХХ ст. выкарыстоуваюцца аутарсшя утварэнт абедзвюх груп - з апорным дзеяслоуным i назоушкавым кампанентамг Паводле словаутваральных асаблiвасцяу i значэння кампазггы з апорным дзеяслоуным кампанентам уяуляюць разгалiнаваную сiстэму. Найбольш прадуктыуную групу сярод iх складаюць неадушаулёныя назоунiкi-аказiяналiзмы,
якiя газы^я^ь з'явы, дзеяннi i ^н^этым пpaдметы, што xapaктapызyюццa дзеяннем, aбaзнaчaным aпоpным кaмпaнентaм i кaнкpэтызaвaным пеpшaй aсновaй - газоут^, y т. л. сyбстaнтывaвaнaгa ^вметши, y aдзiнкaвыx выпaдкax зaйменнiкa i дзеясловa. Aпоpнымi кaмпaнентaмi з'яyляюццa aсновы дзеясловaУ -адвод, -бег, -бой, -6уд, -вей, -верць, -вiр, -воз, -гляд, -гром, -зварот, -лёт, -пад, -сей, -спад, -тай, -уздрыг, -чос, -шчэп.
Шйбольшвя колькясць дэpывaтay - двaнaццaць - зaфiксaвaнa з aroprniM кaмпaнентaм -вей. З ím yтвоpaны aкaзiянaлiзмы мyжчынскaгa pодy з aгyльным знaчэннем з'явы вадавей (< веяць вадой) 'святa Ha вадзе, кyпaнне'; вixравей (< веяць вixрам) ^мкивзя кpyгaвaя пaветpaнaя плынь'; лiставей (< веяць лiстамi) ^^p; япадянне люця; чaс aпaдaння люця'; санцавей (< веяць на сонцы) 'той, як вее y чaс, Kam свецiць сонцa'; снегавей (< веяць снегам) 'мяцелщя'; суравей (< веяць суровым) 'сypовaя pэчaiснaсць'; цемравей (< веяць цемрай) '^Mpa, цемень'; чарнавей (< веяць чорным) 'пыльняя 6ypa': Кiпелi зноу вiры ад спiнаy загарэлых, Спраyлялi вадавей дзятва i юнат. (В. Гapaновiч); Загрымеу, пакацiyся, eixpaeei уздымаючы, гром. (К. Кipэенкa); Aтрасае лiстотy без лгку Л1ставей з беланогix бяроз. (З. MapозaУ); Маладосц сцежк замятае Залащста-сумны лжтавей. (З. MapозaУ); I можна быць пры л1ставею надзiва цхае начы... (Р. Бapaвiковa); Гэта ж проста восень адшумела. Л1ставеем сэрца апякла. (Р. Бapaвiковa); Дрyгiм быу чулы салавей, ад смутку барану, а сам згарэу y лЬставей на восеньстм агнi. (Р. Бapaвiковa); Aдшалясцелi, Aдшалясцелi Мары, Чакант, Гады... I л1ставе1, I лЬставеЬ Зацерyшылi сляды. (M. Бяшлякоу); Лкце падае. Л1ставей У палон узяу наваколле. (А. Сялтук); Aднойчы y пошум лЬставею Замрэш на некальт хвШн... (M. Дукся); Ссiвелы дуб y лЬставеЬ зноу Нам шле лiсты з далёшх тых вякоу... (M. Бяшлякоу); Над пyстымi шляxамi Закружыу лЬставей. (M. Бяшлякоу); Лктапад y нашым садзе, Лктапад i лЬставей. Вецер лкце зноуку кружыць, Загадаю ветру: «Вей!» (Т. Myшынскaя); Падам праменьчык - ты не апячыся: Гарачы ён, як вецер-санцавей! (Е. Лось); Каб на сiвяраx не марозна было, Каб збшася з ног снегавеяу коннща, паюнула Цяпло Aкyлiна Aндрэеyна - Вогнепаклоннща... (Р. Бapaдyлiн); На пуцтах суравею Расстае спадману дым. (Я. Яшшчыц); Так цемравей абтмае... (Д. Бiчэль-Зaгнетaвa); За акном цемравей... (Д. Бiчэль-Зaгнетaвa); Напэуна, вы ловще Чyйнымi стрyнамi I сумныя бомы Хатынсюх званоу, I шал чарнавею Над светлымi рyнямi... (Н. Гiлевiч). Высока чястотнясць уж^ння словя лiставей (11 paзоУ) сведчыць a6 яго iмкненнi пpaпiсaццa y мове y якясщ пaэтычнara словя.
Ад ясноу двyx дзеясловaУ yтвоpaны aкaзiянaльны нязоушк шугавей (< шугаць i веяць), яш ябязнячяе з'яву, што aдyxayляеццa: Явар гнецца Пугавшчам. Снег маркотна Сцелецца. Выпускае на iгрышча Шугавей мяцелщу. (M. Бусько).
Адметняй aсaблiвaсцю aкaзiянaльныx склaдaнa-нyльсyфiксaльныx нaзоyнiкaУ ся стpyктypнbш элементам -вей з^мец^ yтвapэнне дэpывaтay жяночягя pодy, як1я нaзывaюць з'явы пpbIpоды, у тым лiкy адyxоУленыя: веснавея (< вясна вее); зшавея (< зiма вее); лжтавея (< лiсты веюць) 'зявея з тстоу': I аж шапталася з ветрам сукенка, па хвалях шла на галаве з вянком, на плячы са збанком, дзе бярозавж смяг, з вачыма затyленымi Веснавея - недаткнёнка-паненка. (Р. Бapaдyлiн); I па хвалях iшла цi плыла, як плотка, y белым кажусе, y белай xyсцiне, лёгкая на yспамiне, Згмавея - крамяная цётка. (Р. Бapaдyлiн); Чужая птушка просiцца y наш дом Пад золкай дажджавою л1ставеяй. (К. Кямейшя).
З aroprniM кямпянентям -пад aдзнaчaеццa восем нaзоУнiкaУ з ягульным знячэннем з'явы -белапад (< белае падае) 'белiзнa тяго, што падяе'; вершапад (< вершы падаюць) 'твоpчы уздым ^ы ствapэннi веpшay'; гукапад (< гую падаюць) 'гapмонiя гукяу, музыкя'; грушапад (< грушы падаюць) 'падзенне спелыx гpyш'; заркапад i зоркапад (< зорк падаюць) 'падзенне мноствя метэоpaУ, метэоpны дождж; зapaпaд; шчaслiвaе жыццё'; светлапад (< святло падае) 'святло яд тяго, што падяе'; яблыкапад (< яблык падаюць) 'падзенне спелый яблыкяу'; яснапад (< яснае падае) 'яснясць тяго, што падяе': Тут нават снегу чысты белапад Балюча адгукнецца расставаннем... (Н. Аксёнчык); Мой нечаканы вершапад Накшталт вясновай завiрyxi. Свавольны, шчыры неупапад Сябры yзялi на парую. (Г. Говap); Дапамажы! Расхн свой чаромхавы сад, гронак духмяных бялютюя сховы, i падары безнадзейнаму свой гукапад, хай наварожыць надзею Бетховен. (Р. Бapaвiковa); Груша нас асыпала пладамi. Грушапад - як калкь зарапад. (Г. Кapжaнеyскaя); Заркапад, За акном заркапад. Зорк падаюць прама y сад, Дзе цяжюя вiсяць налiвы. (M. Бяшлякоу); Заркапад. Лктапад. Снегапад. (M. Бяшлякоу); Уся трава y дыяментах-росах, а y небе цёмна-сiнiм - зоркапад... (Е. Лось); Начынены атрутаю бяды -Травтка, колас, кожны яблык райст, Бялютю снег, i дождж вясёлы майсю, I жнiyня пот, салёны i руды. I гэты таямтчы зоркапад У часе неабжытым i прасторы... (З. MapозaУ); Культура жыць заусёды будзе. З яе здабыткау могуць людзi стварыць сапраудны зоркапад. (I. Хaдapэнкa);
Снегапад. Светлапад. Маладое штосъщ. (Р. Барадулш); Ападужо усчауся жалудовы, Ужо сцхау паусюлъ яблыкапад. (К. Камейша); Як неба мядзяна звiнела, Як сыпауся зор яснапад, Калi на мяне ты глядзела I песцыа сумны пагляд. (М. Шабовiч).
Па тры дэрываты маюць у сваiм складзе апорныя кампаненты -лёт, -сей, -спад. З апорным кампанентам -лёт ужываюцца аутарсшя назоушш са значэннем прадмета - касмiчнага лятальнага апарата - зоркалёт (< ляцецъ да зорак), касмалёт (< ляцецъ у космас); светлалёт (< светлае ляцщъ): Восъ таму i хлопчык Янка Зоркалёт майструе. (К. Юрэенка); У пошуках саснёных дзцгных Мек Аблётау космас ён [чалавек. - А. С.] на зоркалёце. (З. Марозау); Ну а тут пабегла чутка Аж да школы i далей: Робщъ касмалёт-малютку Наш славуты Усёумей! (К. Камейша); Страпянууся светлалёт, Шбы бант у косах, I праз воблакау сумёт Паляцеу у космас. (У. Паулау); Дабрадзееу светлалёт Думка мо абготцъ. Хоцъ празрысты навылёт, А жалезам звонщъ. (У. Паулау).
Дэрываты з апорным кампанентам -сей маюць агульнае значэнне з'явы. Да ix адносяцца назоушш дажджасей (< дождж сеецца) 'мелю дождж', л^ясей (< лiунi сеюцца) 'час л!уняу', хмарасей (< сеяцца з хмары) 'той, як сеецца з хмары': Дзе таюя дажджасеИ (У. Лющын); А кастрычнклунясей, Перад тым як выйсцi, Дрэвы страсянуу усе - Шлях усыпау лiсцем. (К. Камейша); Прачнецца на досвтку дождж-хмарасей I будзе зватцца званщы. (Р. Барадулш).
Аказiяналiзмы са структурным элементам -спад - камняспад (< камяш спадаюцъ) Чмктвы паток камянёу, што спадаюць з вышыш', небаспад (< неба спадае) 'небасхш, небакрай', слёзаспад (< слёзы спадаюцъ) 'безупыннае утварэнне пырскау марской вады у час прыбою' - таксама выкарыстоуваюцца з агульным значэннем з'явы: Аж на вострау Камняспадам Паляцелi Хмары з градам. (М. Бусько); I восъ ля небаспаду узн^а чырвоная хмарка i шпарка пасунулася-паплыла сюды, за ёю другая i трэцяя, цэлая чарада... (А. Разанау); Дзюбаюцъ чайю адчай, слёзаспад хваляу марсюх, беспрытулъных дзяучат... (Д. Бiчэль-Загнетава).
Па два дэрываты з агульным значэннем дзеяння або прадмета выкарыстоуваюцца з наступньеш апорньеш кампанентам^
-бег: кругабег (< бегацъ па крузе) 'бесперапынны рух, змяненне чаго-н.', хвШбег (< хвт (хвшны) бягуцъ) Чмктвы рух часу; хуткацечнасць, хуткаплыннасць': Каб зуам у паток не кулънуцца, Каб не упасцi у згубу i грэх, Навучаюся хтрай навуцы, Як мне думак спытцъ кругабег. (Г. Каржанеуская); ...жыццё - кругабег. (А. Каско); Хiжы снежанъ у мляукай глушы Хвтябегу падлж завяршыцъ. (Г. Юрчанка);
-воз: бугравоз (< вазщъ бугра) 'аутамашына, на якой ездзщь начальшк'; смерцявоз (< вазщъ смерцъ) 'бамбардзiроУшчык': Бугравозы сяржантам к кювету прычалены, Чорны лак прыцярушан крытычным сняжком... (У. Верамейчык); Перастанъце, перастанъце, Смерцявозы, смерцъ вазщъ! (Н. Гiлевiч);
-чос: небачос (< часацъ неба) 'вельмi высок! прадмет'; хмарачос (< часацъ хмары) 'вельмi высок прадмет; вецер' - фжсуецца 6 разоу: Втаю дуб - палеск небачос! (М. Мятлщш); ...Зямля, што мне суджана лёсам, Адзiная у свеце любоу, На табе няма хмарачосау, Апроч вечных тваiх дубоу. (У. Караткевiч); Знайдзще мне рыфму Да слова крынiчка! - Вядома, спадтчка! А да слова восы? - Будуцъ косы! - Будуцъ косы! А ужо потым Хмарачосы! (Т. Мушынская); Каб стау ён [мур] хмарачосам - Старауся храмачос. (К. Камейша). I вецер мацнеу, i тады па уйм свеце на захад i усход паусталi на ягоным шляху вышчарбленыя сонечнымi дзiдамi шкляныя хмарачосы, гарачыя камты заводау, гострыя пт тэлевежау, трывожна загулi лiнii высокага напружання... (М. Скобла). Нёс З нябёс Уам па тайне Вецер-цецер, Хмарачос... (Р. Барадулш); На небе краты хмарачосау, Памерамi усяляюцъ страх. (М. Касцюкевiч).
Па адным у паэтычных тэкстах сустракаюцца аутарсшя назоушш з наступныеш апорныеш кампанентам^
-адвод: болеадвод (< адводзщъ болъ) 'прыстасаванне, якое адводзщь боль з аргашзма чалавека': Громаадводау болей не трэба! Людзi, прыдумайце болеадвод. (Р. Тармола);
-бой: лiстабой (< лкты б'юцъ) 'люце, якое нясе вецер; ападанне люця; час ападання люця; апалае люце', фжсуецца дзесяць разоу: Я i сам не верыу, Як да вясны выжыу. Як кружыу у полi Л^табоем збiты, Усiма забыты. (У. Лющын); Такая безвыходная падзея: То золъ, то дождж, то раннi л^табой. (Я. Яшшчыц); I наукол, як калiсъцi, - зарапад, л^табой. (А. Канапелька); Там, дзе спеюцъ туманы, За далёкай вярстой, У садзе цётк Лжсаны Густа б'е л^табой. (А. П1сьмянкоу); Вецер. Дождж. Л^табой. Успамiн... Як замнога для восеш болю. (В. Аколава); Калi адшугае зялёны пажар у кронах бярозау, аст i акацый, калi з паву^ння павыткнуцца хмары i выйдзе настаунiк нарэшце на працу, Тады л^табой аглушае
папарраскащстай хваляй асентх авацый... (Э. Aкyлiн); Лжтабой y нашым садзе, Лкце - бы марск прыбой. (Т. Myшынскaя); A вецер пыл садзьме З магш забытых I намяце навеi y л1стабой. (Р. Бapaдyлiн); Лктапад, л1стабой - на паусвету зноу восень. Залатою журбой вецер сцежк заносщь. (А. Кaнaпелькa); Патрапау залатую чупрыну I абтрос на зямлю л^табой. (С. Бaсyмaтpaвa);
-буд: Сябрабуд (< сябры будуюць) 'яб'ект, яш будуюць сябpы': I дарогу нашу тут Назавём мы - СЯБРAБУД. (У. Maзго);
-верць: кругаверць (< вярцецца па кругах) '^утвы pyx з вяpчэннем чяго-н.': Якой бы я была на тым партрэце - не ведаю, яго забрала смерць... Над iм цяпер вярбы плакучай вецце, журботнае лiстоты кругаверць... (Е. Лось);
-вгр: лiставiр (< лiсты вiрyюць) '^утвы pyx лшця ^ы я^дян^': Aсеннi клавiр Aдгyкнyyся y зажураным сэрцы: Дзе ш глянь - Лктапад, лгставгр... (А. Пiсapык);
-гляд: самагляд (< сама глядзщь) 'тое, што вялодяе здольнясцю сямястойня глядзець': Ходзц шапка-самагляд З лixтаром па свеце. (В. Зуёняк);
-гром: крыгагром (< крьг грымяць) 'т^эск ад paзломy лёду, yдapy вдыг адня a6 дpyгyю': Прагрукатау над доламi Нёманск крыгагром. (К. Кямейшя);
-зварот: кругазварот (< зварочвацца па крузе) 'беспеpaпынны pyx, пеpbIядычнaе пayтapэнне чяго-н.': Кругазварот зiмы i лета - y кола часу свае восИ (А. Кяняпелькя); Не замыкаюццаy пярсцёнк жыцця-быцця кругазвароты! (А. Кяняпелькя);
-уздрыг: земляуздрыг (< зямля уздрыгвае) 'вяганне учясткя зямной кapы': Мяне зншчаюць там агонь i сцюжа, Хктае ледзьве чутны земляуздрыг, I снайперская куля крывадушша На мушку сэрца ловщь кожны м^. (А. Куляшоу).
A1цyшayлёныя газоуши aбaзнaчaюць пеpaвaжнa ясоб, як1я xapaктapызyюццa дзеяннем, нaзвaнbIм amprniM кaмпaнентaм i кaнкpэтbIзaвaнbIм пеpшaй, нaзоyнiкaвaй, ясновяй. Яны paскpbIвaюць сганоучыя ябо адмоуныя якaсцi ясобы. Aпоpнымi кaмпaнентaмi тaкix дэpывaтay з^уллюц^ ясновы дзеясловяу -дар, -ед, -збiр, -лом, -лоу, -люб, -рвач, -роб, -руб, -сей, -цёр, -чос. З кaмпaнентaмi -руб, -сей aдзнaчaюццa пя т^ы ayтapскiя газоут^:
вершаруб (< рубщь вершы) 'пяэт, як1 вдточвяе кожны paдок веpшa'; дрэваруб (<рубщь дрэвы) 'той, xto сячэ доовы, xто зяймяецця нapыxтоУкaй дооу'; лёсаруб (< рубщь лёсы) 'той, xto кялечыць людская лёсы': Як бёрны, Кару я свае радю, падаушыся у вершарубы. (Р. Бapaдyлiн); За xiтрасць хвалш ты нару I зноу вачам сваiм не верыш: Як н старауся дрэваруб, Aле жыве твой верны неруш. (К. Кямейшя); Завixаюцца зноу лёсарубы. Хоць не ^iчуць, а рвуцца усе у бой. (Р. Тapмолa-Mipскi);
дабрасей (< сеяць дабро) 'той, xto pобiць дaбpо'; лысасей (< сеяць лысае) 'той, xto зшшчяе пясеяняе'; хлебасей (< сеяць хлеб) 'xлебapоб, сейбгт': Вы са сваiмi салаyямi, Сваiмi песнямi аселi, Ветратрывалыя славяне, Славянскай нiвы ДабрасеЬ. (Р. Бapaдyлiн); Рыбалоу i грыбнiк, Жыццялюб, дабрасей, Не злiчy нават тытулы гэтыя усе. (К. Кямейшя); Гэй, з канопляу, лысасей, Твае выбрыю цi усе? (В. Аколявя); Наднямонне годна стрэла сына, Бо не пан ён - Бачна па руках. Рук чорныя, Шбыта у хлебасея. (Я. Хвялей).
AroprniH кямпяненты -дар, -ед, -збiр, -лом, -лоу, -люб, -рвач, -роб, -цёр, -чос фжсуюцця у складзе ядняго нaвaтвоpa:
хлебадар (< дарыць хлеб) 'сейбщ той, xto вbIpошчвaе xлеб', фжсуецця 2 paßbi: С^шыушы дзень спякотны, Бачыу, як хлебадар Выцер гарачы, потны, Ветру адкрыты твар. (M. M^ra^ra); Шчыруй, папар дваi I помнi, хлебадар, Што у даланях тваix Усёй зямлi цяжар. (Г. Кляуко);
саломаед (< есц салому) 'той, xto мне сялому' : A брыгадзiр злавауся, у непаmi Крычау: -Саломаеды! Грызуны! Выцягвау нас учэтстай рукою На божы свет, хатушы за штаны. (M. Дукся);
грыбазбiр (< збiраць грыбы) 'той, xto збipaе грыбы; грыбшк': Блукаюць грыбазб1ры, Якоча рэхам лес. (П. Пянчянкя);
дрывалом (< ламаць дровы) 'той, xto лямяе': Хай зткнуць абiбокi-дpываломы I рупяцца вялiкix спрау майстры. (У. Веpaмейчык);
шчасцялоу (< лавщь шчасце) 'той, xto шукяе шчясце': Шчасце-кветку шукау - Не знайшоу. Сам сябе ашукау, Шчасцялоу... (Г. Говap);
уладалюб (< любщь уладу) 'той, xto любщь уладу': Уладалюбу снщца сон: xiстаецца ягоны «трон», - на плошчы - дэманстрацыя. (В. Жyковiч);
хапарвач (< хапаць i рваць) 'nparabi дя нвжывы' : «Хапарвач» - н&зга веpшa (M. Чapняyскi);
вершароб (< рабщъ вершы) 'паэт-рыфмач': Разважаю у паняверцы: Вершароб, што ш кажы, - Тут трывожанне на сэрцы I гняценне на душы. (Г. Юрчанка);
крэслацёр (< церц крэсла) 'начальшк': Засядацъ - актывiст, Вопытны крэслацёр, Ён на сцэне - Статыст, На трыбуне - Акцёр. (Р. Барадулш);
храмачос (< часацъ храм) 'будаушк': Каб стау ён [мур] хмарачосам - Старауся храмачос. (К. Камейша).
Адзначаюцца таксама назоушш, яшя абазначаюць жывых ютот i маюць у сваiм складзе апорны кампанент -дзёр, -рэз або -нош(а):
птушкадзёр (< драцъ пер 'е птушак) 'той, хто губщь птушак': Набой дашлю у грымучы чорны ствол I мушку тлъным вокам адшукаю, I паляцш ты, птушкадзёр, на дол, I стане мне балюча незвычайна. (А. Салтук);
хмарарэз (<рэзацъ хмары) 'той, хто высока i iмклiва лятае': Хмарарэзы-галубы Раскудлацiлi Чубы, У вышынъ нябёс Ляцяцъ, Шбы зорт, Зiхацяцъ. (А. Дзеружынсш);
меданоша (< насщъ мёд) 'той, хто носщь мёд' : Белым-бела! Не разгледзецъ хаты, нiбы вея вёску замяла! Ды бярэ з завеi той узятак меданоша рупная пчала! (Г. Пашкоу).
Фармiраванне семантык1 аутарсшх складана-нульсуфжсальных назоушкау адбываецца на аснове значэння - прамога або пераноснага - дзеясловау, асновы яшх утвараюць апорныя кампаненты. Так, семантыка слова дрэваруб 'той, хто сячэ дровы, хто займаецца нарыхтоукай дроу' залежыць ад прамога значэння дзеяслова рубщъ. Пры утварэннi аказiяналiзмау вершаруб 'паэт, як1 адточвае кожны радок верша' i лёсаруб 'той, хто калечыць людсшя лёсы' выкарыстаны пераносныя (метафарычныя) значэннi гэтага дзеяслова. Таму яны у большай ступенi эмацыянальна i экспрэауна насычаныя, чым назоУнiк дрэваруб.
1стотны уплыу на семантыку аутарсшх складана-нульсуфжсальных назоУнiкаУ з апорным дзеяслоуным кампанентам аказвае таксама значэнне кантэкставага лекачнага акружэння. Гэта добра вщаць на прыкладзе выкарыстання слова лiстабой, якое у залежнасцi ад кантэксту набывае наступныя значэннi: 'лiсце, якое нясе вецер' (Я i сам не верыу, Як да вясны выжыу. Як кружыу у полi Л^табоем збiты, Уйма забыты. - У. Л1сщын), 'ападанне люця' (Такая безвыходная падзея: То золъ, то дождж, то ранн л^табой. - Я. Ятшчыц; Л^табой у нашым садзе, Лкце -бы марск прыбой. - Т. Мушынская), 'час ападання люця' (А вецер пыл садзъме З магш забытых I намяце навеi у л^табой. - Р. Барадулш), 'апалае люце' (Патрапау залатую чупрыну I абтрос на зямлю л^табой. - С. Басуматрава).
Аказiяналiзмы, у яшх апорны кампанент выражаецца асновай назоушка, утвараюцца радзей. Першы кампанент ташх дэрыватау выражаецца назоушкам! (небазор) або прыметнiкамi (чарнабыл, жаутапёс, пустапаш, кругласцен):
чарнабыл (< чорнае быллё) 'нежывая раслшнасць': Сыпауся цвет белым лiунем з галiнау -на чарнабыл, на глухое каменне. (А. Канапелька);
небазор (< зоры неба) 'зорнае неба': На скразняках айчыннага лёсу гiбела душа продкау маiх гаротных... I узышла на небазоры жытнёваю поуняю, i мшуе сваiм святлом зямлю-пакутнщу... (В. Рагауцоу);
жаутапёс (< жоуты пясок) 'жоуты пясок': А яшчэ развiтацца з блаютам нябёс I самотай тваёю, кладоу жаутапёс, Дзе не доужыцца смутна магшънай чарзе, Дзе гамоняцъ атрутна вятры у смузе. (М. Мятлщш);
пустапаш (< пустая паша) 'пустая паша': Дзе ж той пустапаш i узмежак, Што, бы у клт, сышлкя?.. Ад усмешак да насмешак, /Як мы дажылiся ?! (А. Лойка);
кругласцен (< круглая сцяна) 'пабудова з круглай сцяной': Натнаюцъ хабатк Мурашы-будаунМ. Узвышаецца, расце Светлы домк-кругласцен. (К. Камейша).
Заключэнне
Як паказвае прыведзены матэрыял (нам! прааналiзавана 68 наватворау), прадуктыунасць аутарсшх (аказ!янальных) складана-нульсуфшсальных назоушкау у другой палове ХХ ст. у параунанш з 20-м гадам! гэтага ж стагоддзя прыкметна узрастае. Разгледжаныя назоушш абазначаюць з'явы, дзеянш, канкрэтныя прадметы, асоб, што характарызуюцца дзеяннем, радзей - прадметам, названым! апорным! кампанентам! i канкрэтызаваным! першым! асновам^ i адносяцца пераважна да мужчынскага роду, у некаторых выпадках - да жаночага. Апорны кампанент у !х звычайна выражаецца дзеяслоунай асновай, радзей - назоушкавай, а першы - асновай назоушка, у тым лжу субстантываванага прыметшка (болеадвод, белапад), прыметшка (пустапаш), займеншка (самагляд), дзеяслова (шугавей).
Пры фармiраваннi семантыш аутарскага складана-нульсуфiксальнага кампазгга важную ролю адыгрывае значэнне - прамое або пераноснае - дзеяслова, аснова якога утварае апорны кампанент гэтага дэрывата, а таксама значэнне кантэкставага лекачнага акружэння.
Асобныя аутарсшя склaдaнa-нульсуфiксaльныя назоунМ (лгставей, лгстабой), якiя характарызуюцца параунальна высокай частотнасцю ужывання - 10 i больш разоу, прэтэндуюць на уваходжанне у мову у ролi паэтычных слоу.
Лтаратура
1. Басова, А. И. Окказиональные слова в современной белорусской художественной речи : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.02 / А. И. Басова ; Белорус. гос. ун-т. - Минск, 1981. - 24 с.
2. Козейко, И. П. Словообразовательные неологизмы в современном белорусском языке : (на материале 60-80 годов ХХ века) : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.02 / И. П. Козейко ; АН БССР, Ин-т языкознания. - Минск, 1981. - 24 с.
3. Прыгодзiч, М. Р. Аутарсю неалапзм у мастанюм творы / М. Р. Прыгодзiч // Полымя. - 1984. -№ 6. - С. 204-208.
4. Чарнаброуюна, Н. У. Аказ1янальныя словы у складзе лекачных сродкау сучаснай беларускай паэзи : аутарэф. дыс. .канд. фшал. навук : 10.02.01 / Н. У. Чарнаброуюна; Беларус. дзярж. ун-т. - Мшск, 1998. - 14 с.
5. Прыгодяч, М. Р. Словаскладанне у беларускай мове / М. Р. Прыгодяч. - Мшск : БДУ, 2000. - 227 с.
6. Беларуская граматыка : у 2 ч. / АН БССР, 1н-т мовазнауства iмя Я. Коласа. - Мшск : Навука i тэхнiкa, 1985. - Ч. I : Фаналопя. Арфaэпiя. Марфалопя. Словаутварэнне. Нащск. - 431 с.
7. Шaбовiч, М. В. Аказ1янальныя словы у беларускх мастаних тэкстах 20-х гг. ХХ ст. : дыс ... канд. фшал. навук : 10.02.01 / М. В. Шaбовiч ; НАН Беларуа, 1н-т мовазнауства iмя Якуба Коласа. - Мшск, 2004. - 117 с.
Summary
The given article on the basis of a rich actual material presents the analysis of peculiarities in formation and meaning of author's compound nouns in the Belarusian poetic language of the second half of the XX century.
Пастуту у рэдакцыю 10.11.06.
УДК 808. 26
Н. В. Фттонава
ФРАЗЕАЛАГВМЫ-ПАЖАДАНШ ЯК МОУНЫЯ ЗНАК1 НАЦЫЯНАЛЬНАЙ КУЛЬТУРЫ
У мове творау Янш Купалы прыцягвае увагу колькасць i семантычная разнастайнасць выкарыстання такой разнавщнасщ вымчшкавых фразеалапзмау, як фразеалапзмы-пажаданш, якiя, хоць i не валодаюць намшатыунай функцыяй, «маюць усвядомлены калектывам сэнсавы змест» [1, 245], садзейтчаюць стварэнню ярюх, адзначаных нацыянальнай своеасаблiвасцю мауленчых характарыстык персанажау, ствараюць агульны нацыянальнага фон. Фразеалапзмы-пажаданш характарызуюцца уласщвасцю перадаваць пачуццёвы стан асобы, паказваць яе адносшы да тых цi iншых з'яу, да прадметау або суб'ектау, выражаць «разнастайныя пажаданш станоучага i адмоунага характару» [2, 138]. У сувязi з чым фразеалагiзмы-пажаданнi, якiя скарыстаны у мове творау Янкi Купалы, падзяляюцца на фразеалагiзмы-пажаданнi са станоучай i адмоунай ацэнкай.
Фразеалагiзмы-пажаданнi са с т а н о у ч а й а ц э н к а й неадназначныя, пакольш гэта пажаданш:
1) поспеху i удачы якой-н. справе, пачынанню, дарозе i шш.: Памалгся ды йдз1 з Богам (Кацярына); Едзеу госц1, едзе... Едзь жау добры час! (Гутарка аб кепсшм гаспадары);
2) здароуя як удзячнасцi: [Максiм:] Сядзелец - каб яму I у пекле здароуе было ды панаванне - вельмг падатлгвы у нас (Прымаю); фармальнае пажаданне здароуя: [Трамм:] Прабудз1уся я гэта ратцай, а кума, каб ёй здароуе, будзе мяне мешалкай (Прымаю), дзе фразеалапзм каб ёй здароуе ужыты хутчэй з адваротным зычэннем дзеля большай экспрэсii;
3) дабра, спаунення чаго-н.: Але дай Божа, каб нам ус1м жылося лягчэй (№ 146. Да Б. I. Эшмах-Шышлы); Шл1 заломы, урок, - Не баяуся хлябок! - Памажы, Божа, толью зажаць! (Зажыню); - Радзг, памажы, Божа! - скажам Iмы сяуцам усякагароду (Сяуцу); Потым гэта цеста З вялгкай бядою Пасадзша у печку - Сядз1 на здароуе (Гутарка аб кепскай гаспадыш);
