Научная статья на тему '15-СОН МҲХСНИНГ ТЎРТИНЧИ ҚАДАМ МОДЕЛИ АСОСИДА ТУШУМНИ ТАН ОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ ТАРТИБИ'

15-СОН МҲХСНИНГ ТЎРТИНЧИ ҚАДАМ МОДЕЛИ АСОСИДА ТУШУМНИ ТАН ОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ ТАРТИБИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
95
19
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тушум / операция нархи / бажарилишларга оид мажбуриятлар / алоҳида сотишнинг баҳоси / активлар устидан назорат. / доход / стоимость сделки / обязанности к исполнению / цена отдельной продажи / контроль над активами.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эшпулатова Зайнаб Баратовна

МҲХСларига ўтиш жараёни синчковлик билан ўрганишни ва бухгалтерия ҳисоби объектларини баҳолаш бўйича методик ёндашувларни ишлаб чиқишни тақозо этади. Ушбу мақолада 15-сон МҲХС “Харидорлар билан шартномалар бўйича тушумлар”га мувофиқ операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга тақсимлаш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Процесс перехода на МСФО требует тщательной проработки и разработки методических подходов к оценке объектов учета. В данной статье рассматриваются вопросы отнесения цены сделки к обязательствам, связанным с исполнением в соответствии с МХСС № 15 «Поступления по договорам с покупателями».

Текст научной работы на тему «15-СОН МҲХСНИНГ ТЎРТИНЧИ ҚАДАМ МОДЕЛИ АСОСИДА ТУШУМНИ ТАН ОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ ТАРТИБИ»

15-СОН МХДСНИНГ ТУРТИНЧИ КАДАМ МОДЕЛИ АСОСИДА ТУШУМНИ ТАН ОЛИШНИНГ УСЛУБИЙ ТАРТИБИ

Эшпулатова Зайнаб Баратовна

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти "Бухгалтерия х,исоби" кафедраси доцент в. б., PhD

e-mail: eshpulatovaz@mail .ru

Аннотация. МХХСларига утиш жараёни синчковлик билан урганишни ва бухгалтерия хисоби объектларини бахолаш буйича методик ёндашувларни ишлаб чикишни такозо этади. Ушбу маколада 15-сон МХХС "Харидорлар билан шартномалар буйича тушумлар"га мувофик операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга таксимлаш масалалари куриб чикилган.

Калитли сузлар: тушум, операция нархи, бажарилишларга оид мажбуриятлар, алохида сотишнинг бахоси, активлар устидан назорат.

Аннотация. Процесс перехода на МСФО требует тщательной проработки и разработки методических подходов к оценке объектов учета. В данной статье рассматриваются вопросы отнесения цены сделки к обязательствам, связанным с исполнением в соответствии с МХСС № 15 «Поступления по договорам с покупателями».

Ключевые слова: доход, стоимость сделки, обязанности к исполнению, цена отдельной продажи, контроль над активами.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 февралдаги ПК-4611 "Молиявий хисоботнинг халкаро стандартларига утиш буйича кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги Карори [1]кабул килинди. Шу боис, бугунги кунда энг мухим масалалардан бири бу МХХСларини урганиш ва уни жорий килиш булиб хисобланади. МХХСлари халкаро профессионал ташкилотлар томонидан яратилган халкаро хужжат булиб, дунё буйича бухгалтерия хисобини юритиш ва ташкил этишнинг принципларини акс эттиради. Бизнинг олдимизга халкаро стандартларни урганиш, таълим сохасига тулик киритиш, корхона ва ташкилотларда МХХСларига мувофик хисоб сиёсатини ишлаб чикиш, молиявий хисоботларни халкаро принциплар буйича такдим этиш вазифаси куйилмокда. МХХСларини жорий килиш олий таълим тизимида "Бухгалтерия хисоби ва аудит" сохасини ислох килишни такозо этади. Стандартларни урганиш хар бирига алохида ёндашишни, хар бир стандартнинг мохиятини очадиган укув-услубий материалларни тайёрлаш, МХХСларнинг кулланилишини амалий мисолларда курсатиб бериш хамда шу асосда халкаро стандартлар буйича узбек тилидаги атамаларни яратиб бориш ута мухим ахамият касб этади. МХХСлари яхлит бир тизим булиб, битта стандартнинг кулланилиши бошка стандартларни хам бир вактда куллашни такозо этади. Тадкикот ишларимиз корхоналарнинг даромадларини тадкик килишга каратилганлиги боис, асосий фаолият билан боглик булган тушумларни

хисобга олиш коидаларини белгилаб берувчи стандарт 15-сон МХХС "Харидорлар билан шартномалар буйича тушумлар" стандартини урганиш, уни куллаш буйича Узбекистан компанияларига тавсиялар ишлаб чикиш хамда хисоб сиёсатини тузиш буйича услубий тавсиялар бериш ута мухим ахамият касб этади. Шу боис, тадкикот мавзуси ута долзарб мавзуга багишланган.

15-сон МХХСларида[2] тушумни тан олишнинг бешта боскичдан иборат моделини таклиф этилган: 1. Харидорлар билан шартномаларни идентификация килиш; 2. Шартномалар буйича бажарилишларга оид мажбуриятларни идентификация килиш; 3. Операция нархини аниклаш; 4. Операция нархини шартнома буйича бажарилишларга оид мажбуриятлар уртасида таксимлаш; 5. Компания бажарилишларга оид мажбуриятни бажарганда тушумни тан олиш. Такдим этилаётган тадкикот ишимизда тушумни тан олишнинг туртинчи ва бешинчи боскичларининг мазмуни ва кулланилиш тартиби масалалари билан танишиб чикамиз.

Тушумни аниклашнинг мухим боскичларидан бири "операция нархини шартнома буйича бажарилишларга оид мажбуриятлар уртасида таксимлаш" деб аталади. 15-сон МХХСда операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга таксимлашда аник услубий тартибларни белгилаб берган, кайсики унга мувофик операция нархи унинг таркибига кирувчи бажарилишларнинг хар бири алохида сотилгандаги кийматига мутонасиб равишда таксимланади. С.Крапивенцова[3] тушумларни тан олиш принциплари ва уларни Россия счетлар режасида куллаш масаласини куриб чиккан. М.Суконкина[4] 15-сон МХХСларига мувофик тушумни аниклаш коидаларини казиб олиш саноатида куллаш масалаларини тадкик килган. Александр Бугаев[5] курилиш ташкилотларда шартномалар хисоби буйича тушумларни тан олиш тартибини курсатиб берган. И.А. Лавровская[6] 15-сон МХХСларининг кулланилиши молиявий согломлаштиришнинг энг мухим омили сифатида карайди.

Мисол учун биринчи босцич моделини цараб чицамиз. Ташкилот асбоб-ускунани "асбоб-ускуна-урнатиш-техник хизмат курсатиш" пакетида амалга оширилади. Компания пакетни 100 млн сумга сотди. Пакет уз ичига асбоб-ускуна, уни урнатиш ва бир йил давомида техник хизмат курсатишни уз ичига олади. Х,ар бири алохида идентификацияланадиган бажарилишларга оид мажбурият сифатида тан олинади. Агарда уларнинг хар бири алохида сотилганда эди асбоб-ускуна 68 млн, урнатиш 20 млн, хар ойлик техник хизмат курсатиш 2 млн сумга амалга оширилган булар эди. Такдим килинган чегирма суммасини аниклаймиз:

Х,ар бири алохида сотилгандаги киймати: 68 +20 + (2 х 12) = 112 млн сум Харидорга пакетни сотишда такдим килинган чегирма суммаси: 112 -100 = 12 млн сум. Куйидаги жадвални тузамиз (1-жадвал):

1-жaдвaл

Oперaция ^

Бaжaрилиш- лaргa o^í мaжбуритлaр X,ap бири aлoзидa coтилгaндa-ги к;иймaти X^cca№ 4erapMa cуммacи тaк;cимoти Oпеpaция ^рхининг тaк;cимoти

Аcбоб-ycкyнa 68 68 112ioo% = 60.7% 12x60.7% -= 7.28 100% 68 - 7.28 = 60.7

Аcбоб-ycкyнaни Урнaтиш 20 20 112ioo% = 17.9% 12 X 17.9% -= 2.15 100% 20 - 2.15 = 17.9

Техник хизмaт кyрcaтиш 24 24 112ioo«/„ = 21,4% 12x21.4% -= 2.57 100% 24-2.57 = 21.4

Жaми lll 100% 11 100 млн cyM

Хaлкaро cтaндaрт товaр Ba хизмaтлaрнинг хдр бирини aдоx1идa cотишнинг бax1оcи кyрcaткичигa тaъриф берaди. Унгa мувоФик, "xap бирини aлoxидa еотишнинг 6ax,o^ - бу бax1о 6Ули6, ^доики тaшкилот хaридоргa вaъдa кдлинган товaрлaр Ba хизмaтлaрни aдоx1идa cотaди".

Товaр Ba хизмaтлaрни хдр бирини aдоx1идa cотишнинг нaрхини бax1олaшдa кyйидaги мaкбyл бyлгaн методлaрдaн фойдaлaнилaди:

(a) бозор бax1оcигa тyFирлaшгa acоcлaнгaн ёндaшyв - тaшкилот Узининг мax1cyлотлaрини cотaдигaн бозорнинг тaxлилини yткaзиши Ba ушбу бозордaги хaридор шу товaр Ba хизмaтлaр учун тyлaшгa рози бyлaдигaн тархни acоc килиб олишлaри мумкин;

(b) мaржaни хдообга олгaн x1олдa кyтилaётгaн хaрaжaтлaр - тaшкилот узининг бaжaрилишлaргa оид мaжбyриятлaрини бaжaришдa кyтилaётгaн хaрaжaтлaрни прогноз килиши xдмдa ушбу товaр ёки хизмaтлaр учун тaaллyкди мaржaни кУшaди;

(c) колдик ёндaшyв - тaшкилот хдр бирини aдоxидa тотишнинг нaрхини оперaциянинг умумий нaрхи бyйичa вaъдa килингaн бошкa товaр Ba хизмaтлaрнинг кyзaтилaдигaн aдоxидa бaxоcини чегириш acоcидa aникдaнaди. Бирок колдик методи кyйидaги мезонлaрдaн биронтacигa жaвоб берган тaкдирдa тaн олинaди:

(i) тaшкилот биттa ёки aйнaн шу товaр Ba хизмaтлaрни турли хил хaридорлaргa cотaди (бир вaктнинг yзидa) Ba бyндa caдмокди фaрк кдлинидиган cyммaлaрни олaди (яъни cотиш нaрхи юкори дaрaжaдa yзгaрyвчaн, кaйcики aдоxидa штишнинг типик бaxоcи yтгaн ёки бош^ тacдикдaнгaн кyзaтишлaр acоcидa aник бyлмaйди);

(ii) тaшкилот бyндaй товaр ёки хизмaтлaр нaрхини белгилaмaгaн, товaр Ba хизмaтлaр олдин aдоxидa cотилмaгaн.

1 Тaдкикотлaр acоcидa мyaдлиф ишлaнмacи

Кейинги боскич "Компания бажарилишларга оид мажбуриятларни бажарганда тушумни тан олиши" деб аталиб, ушбу боскич тушумни тан олиш буйича якунловчи боскич хисобланади. Ташкилот бажарилишларга оид мажбуриятларни харидорга ваъда килинган товар ёки хизматларни узатиш оркали бажарса, тушумни тан олиши шарт.

Тушум харидорга ваъда килинган товар ёки хизматлар устидан назоратни утказиш воситасида бажарилишларга нисбатан мажбуриятларнинг бажарилиши боробарида тан олинади.

Ташкилот тушумни тан олишда иккита ёндашувдан келиб чикади:

• бажарилишларга оид мажбуриятлар аник вакт моментида бажарилади;

• бажарилишларга оид мажбуриятлар аник давр давомида бажарилади.

Вактнинг аник моментида амалга ошириладиган бажарилишларга

оид мажбуриятлар. Агарда мажбуриятлар аник вакт моментида бажарилса, ташкилот харидор качон кайси вакт моментида ваъда килинган активлар устидан назоратни олиш вакти моментини аниклаши лозим булади.

Активлар устидан назорат ундан фойдаланиш услубини аниклаш кобилиятига хамда активдан колган барча нафларни амалий жихатдан узлаштиришни камраб олади. Назорат уз ичига бошка ташкилотлар томонидан ушбу активдан наф олишига монелик килади.

Вактнинг аник моментида бажариладиган бажарилишларга оид мажбуриятлар вакт даври давомида бажариладиган бажарилишларга оид мажбуриятларнинг мезонларига жавоб бермаган холларда тан олинади.

15-сон МХХСга мувофик харидор актив устидан назоратни кулга олишининг бешта мезонини кузда тутади:

• компанияда туловга доир хукук амал килиши юзага келади;

• харидорда мулк хукуки юзага келади;

• харидорда жисмоний эгалик килиш хукуки юзага келади. Бирок, жисмоний эгалик килиш актив устидан назорат килиш билан хамма вакт хам мос келавермайди;

• харидор активга мулк хукуки билан боглик салмокли риск ва нафларга тортилади;

• харидор активни кабул килиб олади.

Давр давомида бажариладиган мажбуриятлар. Компания товар ёки хизматлар устидан назоратни давр давомида олиб боради, бажарилишларга оид мажбуриятни бажаради ва давр давомида тушумни тан олади, агарда куйидаги мезонлар бажарилса:

(а) Харидор бир вактнинг узида компания фаолияти натижаларидан нафни уни компания томонидан амалга ошириши боробарида кабул килиб олади ва бир вактнинг узида истеъмол килади (масалан, хизмат курсатиш, хусусан операцияларни кайта ишлаш ёки хавфсизликни таъминлаш);

(б) компания фаолиятининг натижалари активларни яратиш ва сифатини оширишга олиб келади (масалан, тугалланмаган ишлаб чикариш), кайсики бунда харидор уни яратиш ёки сифатини ошириш боробарида уни назорат

килиб боради. Яратилаётган актив моддий ёки номоддий булиши мумкин. Бундай келишувларга курилиш ёки ишлаб чикариш буйича шартномаларни мисол келтириш мумкин. Бунда харидор тугалланмаган ишлаб чикаришни назорат килади. Бошка бир мисол килиб натижалари тулик харидорга тааллукли булган тадкикотлар утказиш ёки ишланмаларни яратиш буйича шартномаларни хам киритиш мумкин.

(с) компаниянинг фаолияти натижалари компания учун активдан альтернатив фойдаланиш имконияти билан унинг яратилишига олиб келмайди ва компания жорий санагача якунланган фаолият натижалари учун туловга хукукий химояси таъминланган хукукини юзага келтиради. [8]

15-сон МХХСнинг 39-бандига мувофик "ташкилот давр давомида бажариладиган хар бир бажарилишларга оид мажбуриятлар буйича давр давомидаги тушумни бажарилишларга оид мажбуриятларнинг бажарилиш туликлиги даражасини бахолаш асносида тан олишлари лозим".

Бундан келиб чикиб, менежерлар бажарилишларга оид мажбурият мажбуриятнинг вакт даври давомида бажарилишини аниклагандан сунг тушумни тан олиш муддатини белгилаш учун унинг бажарилиш туликлиги даражасини бахолаши зарур. Бажарилиш туликлиги даражасини бахолашдан максад компания томонидан харидорга ваъда килинган товар ёки хизматлар устидан назоратни узатишини акс эттириш булиб хисобланади.

Менежерлар бажарилиш даражасини бахолашда турли хил методлардан фойдаланишлари мумкин. Лекин, бундай танловда асосий мезон булиб танланган метод товар ёки хизматлар устидан назоратни узатиш жараёнини тулаконли акс эттириши хисобланади.

Халкаро стандартларда кайд этилган ушбу методларнинг кулланилиши молиявий хисоботларда тан олинаётган фойда ва зарарлар курсаткичининг ишончилиги ва объективлигини оширишга хамда хисоботларнинг шаффофлигини таъминлашга, шунингдек солик максадларида даромадларни тан олиш тартиб-тамойилларини такомиллаштиришга хизмат килади.

Хулоса ва таклифлар. Тадкикот натижаларидан шундай хулоса килиш мумкин мамалакатимизда ташкилотлар жадал суръатлар билан МХХСларига утмокда. Шу боис, даромадларни тан олиш: операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларга таксимлаш 15-сон МХХС "Харидорлар билан шартномалар буйича тушумлар" стандарти асосида миллий х,исоб тизимига жорий этиш давр талаби булиб хисобланади.

Биринчидан, энг мухим концептуал стандартлардан бири бу 15-сон МХХС "Харидорлар билан шартномалар буйича тушумлар" стандарти хисобланади. Ушбу стандарт бешта боскичдан иборат булган моделни жорий килган. Мазкур моделнинг 3 ва 4-боскичлари мос равишда "Операция нархини шартнома буйича бажарилишларга оид мажбуриятлар уртасида таксимлаш" ва "Компания бажарилишларга оид мажбуриятларни бажарганда тушумни тан олиши" деб аталади. Бугунги кунда корхонанинг хисоб сиёсатига хар бир

боcкичдa aмaдгa оширилaдигaн ycлyбий тaртиб коидадарни киритиш ута мухим ахамият кacб этaди.

Иккинчидaн, ишдa aмaдий миcоллaр ёрдaмидa оперaция нaрхини бaжaрилишлaргa оид мaжбyриятлaрнинг хдр бири aдохидa cотилгaндaги кийматидаги x^cac^a ниcбaтaн чегирмa cyммacини та^имлаш acоcидa дникддш xиcоб-китоблaри амадга оширилгдн. Ушбу кyрcaтиб утилгдн хишб-кито6лдр атоодда оперaция ндрхини 15-cон МХХС "хдридорлдр 6илдн шартномадар 6уйичд тушумлар" cтaндaртигa мувофик тyFри дникддш имкониятини беради.

Учинчидан, cтaндaрт тадабларидан келиб чикиб тушумни тан олишда бажарилган ишлар методи хамда амадга оширилган харажатлар методи ёрдамида тушумни тан олишнинг уодубий тартиби мамлакатимизда фаолият юритаётган корхоналарда амадиётга жорий килиниши тушумларни хакконий тан олиш хам фойда Ba зарарлар тyFриcидaги xиcоботнинг ишончлигини оширишга хизмат килади.

Умумий хyлоca киладиган бyлcaк, бугунги кунда корхонанинг хишб cиёcaтигa хар бир боcкичдa амадга ошириладиган ycлyбий тартиб коидаларни киритиш ута мухим ахамият ^c6 этади. Мамлакатимиз президентининг 4611-шн Кдрори " Молиявий xиcоботнинг халкаро cтaндaртлaригa утиш буйича кушимча натижаларни такомиллаштириш чора-тадбирлари тyFриcидa"ги acоcaн МХХС утишни жаддадаштириш вaзифaдaри куйилган, бу эca уз нaвбaтидa юкорида тадкикотлар нaтижacидa таклиф этилган операция нархини бажарилишларга оид мажбуриятларнинг 15-cон МХХС "Харидорлар билан шартномадар буйича тушумлар" cтaндaртигa мyвофик хар бири алохида cотилгaндaги кийматидаги xиccacигa ниcбaтaн чегирма cyммacини тaкcимлaш acоcидa аникдаш xиcоб-китоблaри операция нархини тyFри аникдаш имкониятини беради.

Фoйдaлaнилгaн aдaбиётлap pyйxaти

1. 24.02.2020 йилдаги П^^П-шн "Молиявий xиcоботнинг хадкаро cтaндaртлaригa утиш буйича кушимча чора-тадбирлари тyFриcидa"ги Узбекистон Реcпyбликacи Президентининг карори

2. 15-cон МХХС «Харидорлар билан шартномадар буйича тушумлар» стандарта 15-МСФО. https://finotchet.ru/articles/102/

3. .Kрaпивенцовa. МСФО (IFRS) 15 «Выручка по договорaм c покупателями» https://delprof.ru/press-center/experts-pubs/msfo-ifrs- 15-vyruchka-po-dogovoram-s-pokupatelyami/

4. МСФО на практике: МСФО (IFRS) 15 b добывающей отрази https://www.bdo.ru/insights/ifrs-on-practice/msfo-15-metals-mining/

5. Адекcaндр Бyгaев.Прaктичеcкое применение положений МСФО 15 «Выручка по договорам c покупателями» при учете строитеных контрактов https://promsfo.by/articles/element/prakticheskoe-primenenie-polozheniy-msfo-15-vyruchka-po-dogovoram-s-pokupatelyami-pri-uchete-stroite/

6. Лисовская Ирина Анатольевна. Переход к применению мсфо (iFRS) 15 и мсфо (iFRS) 16 как фактор изменения финансового состояния организации. Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

7. З.Б.Эшпулатова. Корхоналарда даромадлар хисобини такомиллаштириш. 08.00.08-Бухгалтерия хисоби, иктисодий тахлил ва аудит. Диссертация-Т:-2022. 71-83 б

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.