Научная статья на тему '1-метил-1Н-1,2,4-триа30лмен залалдануыньщ морфологиясы жэне оныц козгалыс динамикасы'

1-метил-1Н-1,2,4-триа30лмен залалдануыньщ морфологиясы жэне оныц козгалыс динамикасы Текст научной статьи по специальности «Экологические биотехнологии»

CC BY
31
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экологическим биотехнологиям, автор научной работы — Оразбаев А.Е., Тасибеков Х.С., Турпацбай Н.Д., Муранова Г.А.

В работе приводятся результаты полевых исследований особенностей масса переноса 1-метил-1Н-1,2,4-триазола, которые отражены в характере распределения токсиканта по профилю почв в зависимости от дифференциации генетических горизонтов по глубине почвенного разреза.«Протон» зымырантасымалдаушысыньщ белшетш белшектершщ к;улау аудандарыньщ топырактарында зымыран жагар майыныц к;урамдас белш болып табылатын ете улы сим-метриялы емес диметилгидразиннщ ыдырау ernMi 1-метил-1,2,4-триазолмен залалдануыньщ зерттеу нэтижелер! келт1рыген.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по экологическим биотехнологиям , автор научной работы — Оразбаев А.Е., Тасибеков Х.С., Турпацбай Н.Д., Муранова Г.А.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «1-метил-1Н-1,2,4-триа30лмен залалдануыньщ морфологиясы жэне оныц козгалыс динамикасы»

УДК 631.41

1-МЕТИЛ-1Н-1,2,4-ТРИА30ЛМЕН ЗАЛАЛДАНУЫНЬЩ МОРФОЛОГИЯСЫ ЖЭНЕ

ОНЬЩ ЦОЗГАЛЫС ДИНАМИКАСЫ

А.Е. Оразбаев1, Х.С. Тасибеков1, НД. Турпацбай1. Г.А. Муранова2эл-Фараби атындагы К,азацулттыцуниверситеттщ Физика-химиялыц зерттеу жэне талдау эдктер орталыгы1, Алматы щласы, Царасай батыр квшеа, 95 а, в.в. Оспанов атындагы Цазац Топырацтану жэне агрохимия гылыми зерттеу

институты2

«Протон» зымыран- тасымалдаушысыньщ белшетш белшектершщ к;улау аудандарыньщ топырак;тарында зымыран жагар майыныц к;урамдас белт болып табылатын ете улы сим-метриялы емес диметилгидразиннщ ыдырау ешм11-метил-1,2,4-триазолмен залалдануыньщ зерттеу нэтижелер! келт1рыген.

К1Р1СПЕ

Казацстанньщ гарыштьщ саласында экологияльщ к;аушс!здж басты мэселе-лердщ б!р1 болып саналады. Зымыран-тасымалдаушыларыныц ауыр жэне орташа класты штатты ушырылулары (апаттык; жагдайларды царастырмаган-да) кезшде, жогары улы зымыран жагармай компонент! симметриялы емес диметилгидрозинмен (СЕДМГ) жэне оньщ ыдырау ешмдер1мен топырак жамылгысыньщ ластанатыны белпль

Зымыран-гарыштык; к-эрекетше душар болган к;оршаган орта нысанда-рына мониторинг журпзу езекп болып табылады [1-6], эаресе Орталык; Казак;-станньщ климат жагдайында СЕДМГ-нщ жэне оньщ ыдырау ешмдершщ таралу-ын зерттеу аса цызьгеушылык; тудыруда [7,8].

«Протон» зымыран-тасымалдаушы-ларыныц (ЗТ) б1ршпп сатыларыныц к;улау аудандарына (КА) топырак; жамылгыларындагы динамикасын зерттеу жумыстарыньщ нэтижесшде СЕДМГ-нщ жэне оньщ ыдырау ошм1 болып табылатын улы к;асиетке ие косылыс - 1-метил-1Н-1,2,4-триазолдьщ (МТА) жога-ры мелшерлж децгейде бар жэне оньщ массатасымалдануга цаб1летт1 екендт аньщталды [9,10].

«Балшьщ-СЕДМГ» жуйесшде СЕДМГ-нщ ыдырауын эксперименталд1 модел-деу жэне квантты-есептеу ЗТ ЦА-ныц топырактарында СЕДМГ-нщ ыдырау ешм1 1-метил-1Н-1,2,4-триазол жэне оньщ диметилд1 туындылары непзп жэне жогаргы турак;тылык;к;а ие екещцп аньщталды. Сондьщтан, СЕДМГ-мен лас-танган топырацтарды кец турдеп зерт-теулерде бул цосылысты индикатор ретшде царастыруга болады.

«Протон» зымыран-тасымалдаушы-ларыньщ б1ршпп сатыларыныц кулау аудандарыньщ топырак; жамылгыларын диагностикалау 148 жэне 15, 25 КД аумацтары непзшен орташа-, ауыр-саздакты жэне балшьщты топырак турлершен туратындыгы аньщталды. Осы себепт1 зерттеу жумыстары уппн аталган топырак; турлер1 орын алган зымыран-тасымалдаушылардан белше-тш белшектердщ (ЗТББ) кулау орында-ры алынды.

Топырак;тардыц МТА залалдануыньщ морфологиясын жэне оньщ к;озга-лыс динамикасын, МТА турл1 генетика-лык; топырак; к;ыртыстарында таралу ерекшелжтерш жэне де топырак цырты-сын бойлай таралу терецдшн аньщтау уппн непзп тел!мдер тацдап алынды (кесте-1).

Кесте 1 - «Протон» ЗТ ББ кулау аудандарындагы юлттж тел!мдер туралы жалпы

мэл1меттер

ЗТББ КО № Зонаньщ № ЗТББ ЗТББ к;улау эпицентршщ координаттары

КА№ Солтустж кевдж Шыгыс узацтьны

8 Ю-24 15,25 47°11/57,9// 66°20/29,3//

9 Ю-24 15,25 47»12/03,8// 66°23/18,8//

10 Ю-24 15,25 47°16/34,6// 66°25/12,5//

12 Ю-24 15,25 47°15/14,9// 66°29/33,6//

29 Ю-24 15,25 47°17/12,6// 66°30/05,0//

36 Ю-24 15,25 47°19/21Д// 66°38/47,5//

43 Ю-2 148 48°15/03,9// 65°22/18,9//

48 Ю-2 148 48°18/48,0// 65°25/15,2//

50 Ю-2 148 48°20/00,4// 65°26/45,0//

53 Ю-2 148 48°13/21,3// 65°21/25,3//

МТА топырак кыртысын бойлай кешуш жэне эр турл1 генетикалык кыр-тыстарга ену ерекшелжтерш зерттеу ЗТ НД непзп жер тел1мдершщ барлыгында 1,5 -1,8 м терецджтерге шурфтар салын-ды. Шурфтар ец алгапщы зерттеу нэти-желершщ непзшде топырактьщ бетю улплершщ СЕДМГ жогары децгейде залалданган орындарга бектлдь Шур-фтарды к;азу кезшде топырак; кыртысы-ньщ сипаттамасын акикатка сай беру ушш жэне эр турл1 генетикальщ к;ыртыс-тарда табиги жагдайда беюнген залалда-ушылардыц концентрациясын дэл табу ушш бул жумыстар ашык; ауа-райында журпзыдь Залалдаушыньщ концентра-циясыньщ езгеру1 мен кошуш зерттеу уппн эрб1р кезец сайын топырак улплерш алу шурфтьщ цабыргаларын жу^а кабаттан тазалап алып топырак Кыртысыныц теменгч жагынан бастап жогаргы кабатына карай алынды. Улпш алып болганнан кешн улп алынган кабыргалардары залалдаушыга ауадагы оттеп, куннщ УК-сэулелершщ, жауын-шашындар мен агынды сулардыц эсерш тежеу ушш бул кабыргалар полиэтилен материалымен жабылып, топыракпен кемыш тасталынып отырды.

ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ ЖЭНЕ ЭД1СТЕР1

Зерттеу аймактарыныц ситуация-лык сызбаларына жер тел1мдершдеп акпараттарды толыкканды келемде

енпзу yuiiH зерттелу аймактары ею багытта орын алды, 6ipiHuiici желдщ Heri3ri багытына сэйкес ал, eKiHuiici ЗТББ кулау орындарынын, ландшафттарыньщ ерекшелжтерш ескере отырып, оран перпендикуляр жэне топырак кыртысыньщ багыты оцтустжтен солтустжке карай eTin алынды. Аймактагы 0x0 координат-ты нукте репермен бектлш, онын, коор-динаттары жасанды жер cepiriHfliK аспап - GPS аркылы аныкталды. Кулау орындарыньщ зерттеу жумыстары кезшде МТА топырактыц бетю каба-тында таралуын жэне морфокурылым-дьщ ерекшелтн аныктауда ул ri торлары 1x1 метрден 5x5 метрге дешн eTin алынды.

Эколого-геохимиялык зерттеулер-дщ нэтижелерш ары карай ецдеу ушш улп алынган нукте, топырак кыртысы жэне ЗТББ кулау орындарындагы фраг-менттерд1 езара байланыстырдык ЗТББ Кулау орындарыньщ топырак жамылгы-сыныц бетю кабаттарынан улпш алу кезшде МТА изоконцентрациялык кар-тасын тургызу ушш кыртыстарды жэне пикеттерд1 керсете отырып тексеру сыз-басы жасалынды, мысалы l-nii сурет.

15,25 КА №8 КО топырак жамылгы-сынын, бетю кабатыныц (0-20 см) орта-ша саздакты топырак тараган жерлерде МТА концетрациясыныц таралу жолак-тары, онын, еш тежелуаз 6ipTeKTi тарага-

Сурет 1 - № 8 КО юлтп тел1мшщ сипаттамасы (КА 15,25)

нын керсетть Бул мэл1мет орташа саздакты топырак желюнде сорбция про-цесшщ айтарльщтай эсер! болмайтын-дыгын ацгартады. Б1рак, жылдар ете МТА концентрациясы ауыр саздакты топырак; кыртыстарына карай еткенде (20-120 см), бул кыртыстарда токсикант-тьщ концентрациясыньщ артатындыгы байкалып тур.

15,25 КА №9 КО топырак жамылгы-сыньщ бетю кабаттарында (0-10 см) орташа саздакты топырак, ал одан теменп Кыртыстарда ауыр саздакты топырак тур1 тараган жерлерде (20-60 см) МТА концентрациясыньщ децгеш турактап Калган. Мундай мэл1мет топырак кыртысыныц сорбцияльщ касиет1 дамыган ауыр саздакты топырак туршщ орташа саздакты топырактардан Караганда жер бетше жакын орын алуымен тусшд1руге болады.

15,25 КА №10 кулау орынында топырак кимасыныц толык енш тек орташа саздакты топырак турлершщ орын алуынан МТА концентрациясыньщ таралу жолактары токсиканттыц 130 см

терецджке дейшп децгейге таралып кет-кен. Осы КО 20-60 см енджтеп топырактьщ курылымында ныгыз кабаттыльщ пен ылгалдыльщтьщ жогары болуынан токсиканттыц мелшершщ артуы мен оныц теменп кыртыстарга екшнд! таралгандыгы байкалып тур.

15,25 КА №12 кулау орнында топырак кыртысыныц непзш ауыр саздакты топырактар кураган (10-125 см). Бул жер-де токсиканттыц топырак кыртысын бойлай таралу терецдш 0-60 см дешн орын алган. Мундай мэл1мет МТА таралу терецщгше ауыр саздакты топырактар-дыц сорбцияльщ кабшеттшгшщ жога-ры болуыныц ьщпалы бар екендтн бай-катты.

15,25 КА №29 кулау орныныц топырак кыртысыныц бетю кабатында (0-60 см) орташа саздакты, ал одан темен ауыр саздакты топырактар дамыган. Топырактьщ кимасыныц осындай дифферен-циациялануы жагдайында МТА концентрациясы орташа саздакты кыртыстарда кордаланбай терецп кабаттарда орын алган ауыр саздакты кабаттарда жогар-

гы мелшерлерде беюнген. Бул мэл1мет орташа саздацты топырацтарда МТА сорбциялану цабьпеттйпгшщ темендшн байцатты.

НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ

1. Ортальщ Казахстан аумагындагы топыра^ жамылгысындагы 1-метил-1Н-1,2,4-триазолдьщ терецджке eHyi орта-ша-саздацтыда 120 см, ауыр-сазда^тыда 60-90 см дейш, ал балшьщты топырацты цыртыстарда 60 см дейш жетедь

2. Топырац цыртысыныц ауыр-саздацты жэне балшьщты топырак турлер1 тараган цыртыстарда 1-метил-1Н-1,2,4-триазолдыц концентрациясы орташа саздацты топырак; турлершдеп мелшермен салыстырганда басым болатындыгы аньщталды.

3. Балшьщты жэне ауыр-саздак;ты топырак; турлер! топырац цартыста-рыныц терецп цабаттарында орын алган жагдайларда сол белдеулер 1-метил-1Н-1,2,4-триазол ушш трансло-кацияльщ жагдайлардыц к;алыптасуына ьщпал етедь Ягни сол к;ыртыс топырац-тарында экотоксиканттьщ сорбция-лануы мен десорбциялануы нэтижесшде 1-метил-1Н-1,2,4-триазолдьщ жогары

мелшерде к;ордалануыныц ьщтималды-лыгы зор.

4. Мундай жагдайлар к;алыптаск;ан топырак; жамылгыларыныц цыртыс-тарында «1-метил-1Н-1,2,4-триазолмен залалданган жэне залалданбаган» топырак жуйес1 кдлыптасады. Ондай жуйе-лерде токсиканттыц концентрация градиентшщ ьщпалымен 1-метил-1Н-1,2,4-триазолдыц диффузияльщ масса-тасымалдануна оцтайлы жагдай цалып-тасуы эбден мумюн.

КОРЫТЫНДЫ

Алынган нэтижелер Ka3ipri тацда «Протон» ЗТББ 6ipiHini сатыларыныц кулау аудандарыныц СЕДМГ-мен залал-данган топырак; жамылгыларында жузеге асып жатк;ан физика-химиялык; процес-тердщ нэтижесшде жаца экотоксикант-тар туындауда екендМн бай^атты. Пайда болган жаца экотоксиканттар мен Heri3ri залалдаушы заттардыц топырак; щ>фтыс-тарында кешушщ салдарынан токсикант-тармен залалданган ареалдардыц келе-мдершщ улгаюы нэтижесшде к;оршаган ортаныц нысандарыныц 6ipi болып табы-латын топырак; элемше цатысты экологи-ялык; цауштшк децгеш ерби тусуде.

ЭДЕБИЕТТЕР TI3IMI

1. Экологические проблемы и риски воздействий ракетно-космической техники на окружающую природную среду. Под общ. ред. В.В. Адушкина, С.И. Козлова, A.B. Петрова. М.:Анкил.2000. 640 с.

2. Потрохов.В.К., Пимкин В.Г. Научно-методические основы определения компонентов жидких ракОетных топлив в природных средах // Мат. науч.-практ. конф. «Экологические аспекты воздействия компонентов жидких ракетных топлив на окружающую среду». СПб. 1996. С. 41-48.

3. Петрова З.М., Остапенко Н.С., Бойцова Л.В. Миграция несимметричного диметилгидразина и его производных при рекультивации загрязненных почв // Почвоведение. 1999. №12. С. 1502-1508.

4. Наурызбаев М.К., Батырбекова С.Е., Зебрева А.И. Основные аспекты экологической оценки районов падения отделяющихся частей ракет-носителей // Вестник КарГУ. 2001. №1(21). С. 134-137.

5. Наурызбаев М.К. Создание системы экологической безопасности территории Республики Казахстан при эксплуатации ракетно-космических комплексов // Мат. Межд. конф. по итогам выполнения Государственной программы «Развитие космической деятельности в Республике Казахстан на 2005-2007 годы». Алматы. 2007. С.6-8.

6. Nauryzbaev М.К., Batyrbekova S.Ye., Tassibekov Kh.S. and oth. Ecological Problems of Central Asia Resulting from Space Rocket Debris // History and Society in Central and Inner Asia Toronto Studies in Central and Inner Asia. №7 Asian Institute. University of Toronto. Toronto. 2005. P. 327-349.

7. Тасибеков X.C., Батырбекова C.E., Абрамов A.C. Характер загрязнения почво-грунтов мест падения первых ступеней ракет-носителей «Протон» компонентами ракетного топлива // Мат. Межд. науч.-практ. конф. «Теоретические и прикладные проблемы географии на рубеже столетий». - Алматы. 2004. С.15-17.

8. Оразбаев А.Е., Ашимулы К., Тасибеков Х.С. и др. Изучение процессов фильтрации растворов несимметричного диметилгидразина в различных типах почв районов падения отделяющихся частей ракет-носителей «Протон» // Вестник КазНУ. - 2006. -№4 (44). С. 272-275.

9. Кенесов Б.Н. Определение 1-метил-1Н-1,2,4-триазола в почве методом газовой хроматографии с масс-спектрометрическим детектированием // Вестник КазНУ. -2007. №5 (49). С. 26-30.

10. Отчет о НИР «Создание системы физико-химической диагностики содержания компонентов ракетного топлива и продуктов их превращения в объектах окружающей среды. Изучение физико-химических основ поведения компонентов жидкого ракетного топлива в различных объектах окружающей среды с моделированием процессов их трансформации и распространения» (Заключительный) по Государственной программе «Развитие космической деятельности в Республике Казахстан на 2005-2007 годы. Алматы. 2007. ЦФХМА КазНУ им. аль-Фараби. 309 с.

РЕЗЮМЕ

В работе приводятся результаты полевых исследований особенностей масса переноса 1-метил-1Н-1,2,4-триазола, которые отражены в характере распределения токсиканта по профилю почв в зависимости от дифференциации генетических горизонтов по глубине почвенного разреза.

RESUME

The objects of our investigation are dominant varieties of soil (clay soil, heavy-loam, middle-loam, loamy sand and devitrification soil) of regions where felt (FR) first generations of divorce parts of launchers (DPL) «Proton» contaminated by products of transformation of toxic component of rockets fuel (CRF) l-methyl-l-H-l,2,4-triazole.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.