CC BY
19
Рустамов Шавкат Ратимович -н.и.ф., дотсент, мудири Шуьбаи илми ДД^БСТ
ЗУЬУРИ АНОСИРИ НАКД ДАР ФАРШАНГШОИ АСРИМИЁНАГИИ
ФОРСИИ ТОЛИЮ
Аз таърихи чандинасраи лексикографияи Форсу толик мaълyм аст, ки фаршангшо ё лугатномашои тaфcиpï бо тарзу шеваи мухталифи нигориш ва назари хоси тафсиру шарши маъош арзи шасп намудаанд. Афзоиши шалм ва гановат ёфтани таркиби лyГaвï ва муштавиёти фаршангшо аз нахустин рисолашои лyГaвï то ба таълифи фаршангшои ломеи асри XVII авомили мухталиферо паси сар намуда, шар яке аз муаллифон бо ибтидо аз Асадии Tyeï (кадимтарин нусхаи фаршангномаи тафсирии то ба мо расидаи фора) то муаллифи «Фаршанги Рашид1» дар мукаддимаи хеш аз ашдоф ва авомиле, ки эшонро дар корбурди таршу шевашои хосаи фapшaнгнигоpï муволеш сохтаанд, харф задаанд.
Вобаста ба рушди улуми адаб^ густариши сабкшои адабх, ташаккули анвои шеърх, сайкалёбии беш аз пешинаи машорати суханварх, нуфузи гайриоддии тахайюлоти шоиpï муаллифони як катор фаршангшои тафсирии форсиро муваззаф сохтааст, ки дар таршу шеваи тадвини осори лyГaвï талдиди назар намуда, рисоиле лавобгуи талаботи ашли фазл ва пайвастагони улуми aдaбï созмон дишанд. Машз авомили лавобгуи талаботи доирашои мухталифи хонандагону пайвастагони илму адаб иттифок наафтодани бархе рисолашои лугавии мутакаддимин боис гардидааст, ки аз лониби муаллифони мутааххир андешашои иетикой! ролеъ ба асолату шувийяти матни осори лугавии дар зери даст доштаашон ба миён ояд. Масъалаи пайдоиш ва ташаккули накд дар мутуни фаршанп ё назари интикодии лугатнависон бар матни лугатномашои дигар ва шатто лугатномаву фаршангшои таълифнамудаи худашон аз масъалашоест, ки тадкикоти лудогонаро такозо менамояд ва ин падида дар илми лексикографияи муосир ба андозаи лозима мавриди пажушиш карор дода нашудааст. Назар ба асноде, ки аз матни осори лугавии то ба шол маълуму интишорёфта ба даст омадаанд, падидашои равиши интикодии мутуни осори лугавии асримиёнагии форси толикиро дар ду бахши асос ва мустаким барраж намудан мумкин аст:
1. Накди кyллï ё назари интикодии yмyмï ба матни лугатнома ё
фаршанг дар асршои миёна.
Ин навъи накди мутуни фаршанп, яъне накди кyллï асосан хоси мукаддима ва ё дебочаи лугатномашо буда, тавассути он маъмулан муаллифи ин ё он фаршанг ба ин ё он нусхаи рисолаи лугавии мокабли худаш ба таври yмyмï ва мунсифона башо медишад, то кадом андоза дархури ашли фазл омадан ё наомадани онро тавзеш дода, шамзамон аз валши икдомоти худаш дар таълифи рисолаи ладиди лyГaвï паём мерасонад. Ба сифати аввалин ва нахустин саромадони ин навъи накд дар илми
фаршангнигор! метавон Асадии Тусиро ном бурд, ки дар мукаддимаи «Лугати фурс»-и худ навиштааст: «Ва гарази мо андар ин (яъне таълифи фаршангнома-Ш.Р.) луготи поре! аст, ки дидам шоиронро, ки фозил буданд, валекин луготи поре! кам медонистанд ва Катрони шоир китобе кард ва он лугатшои бештар маъруф буданд...».
Худ мазмуни лумлаи «ва он лугатшо бештар маъруф буданд»-и Асад! далели он аст, ки рисолаи лугавии Катрони Табрез! асосан фарогири маъдуде аз вожагон будааст, ки дар он замон (шадди аккад барои Асад!) маъмул буда, кобил барои баровардани ниёзи алокамандони шеъру адаб дар лодаи фашму дарки матолиби суханварон набудааст.
Дуввумин шахсе, ки дар фаршангномаи худ шам «Рисола»-и Катрон ва шам «Лугати фурс»-и Асадиро дар машаки накду башогузории умум! ё кулл! карор додааст, муаллифи фаршангномаи «Сишош-ал-фурс» Мушаммад йиндушоши Нахлувонист (асри 13), ки дар мукаддимаи рисолааш овардааст: «Аввал касе, ки ба тартиби лугати фурс машгул шуд ва онро ба китобат мукайяд гардонид, йаким Катрон буд. Аммо у беш аз 300 лугат зикр накард ва баъд аз у шакими фозили комил Асадии Тус! ба тартиб ва табвиби он иштигол варзид ва онро мудавван гардонид. ва бар он ч! Катрон ламъ оварда буд, луготи бисёр афзуд. Аммо у риояти абвоб беш накард ва аз таксими абвоб ба фусул, ки дар ин фан зарурулвулуд, зошил шуд, то ба риояти авсоти калимот ч! расад? Бад-ин восита лугот мукаррар вокеъ мешуд ва ихтилофи нусах боздид меомад ва ба сабаби он ки тартиб ломеъ набуд, луготи бисёре дармебоист ва матолиби зарур! мушмал мемонд».
Яъне ин ло йиндушоши Нахлувон! боз як нуктаи лолиби дигар ба гуфташои Асад! дар бораи «Лугати Катрон» афзуда, сарешан теъдоди луготи «Рисола»-и Катронро дар шудуди 300 адад зикр менамояд. Аз ин мушимтар он аст, ки Асадии Тус! дар лугатномаи худ «Лугати фурс» бештар риояти тартиби бобшо намуда, аз амали зарурулвулуд дар ин фан, яъне риояти низоми ягонаи фаслшо канора лустааст, ки ин ба андешаи Мушаммади йиндушош минбаъд барои дарёфти матлуб душвор! элод мекард. Равиши интикодии мукаддимаи таълифоти муаллифони минбаъдаи осори лугав! назири йолиб Хайроти Дешлав! дар «Дастуру-л -афозил», йофизи Убаш! дар «Тушфату-л-ашбоб», йусайни Вафо! дар «Фаршангнома», Такиуддини Авшад! дар «Сурмаи сулаймон!», Рашидиву Сурур! ва Халафи Табрезиву йусайни Инлу ба шамин шеваи накд асос ёфтаанд. Агар муаллифи «Дастур -ул - афозил» дар назди садри фозили йинд Шамсиддин Мушаммади Лалнир! аз хусуси бузургии таълифоти Фахри Каввос шарф зада, эроди садри мазкурро дар мавриди «мухтасар! ва ба шусул нарасидани гарази мубтадиён аз «Фаршанги Каввос» оварда бошад, муаллифи «Тушфату-л-ашбоб» йофизи Убаш! аз «мастуру машлуб мондани муаллафоти салаф ва аз мансукоту матрукот» шуморида «чандон шаззу насибе набардоштани абнои рузгор ва суханварони фазилатшиори мутааххирин»-ро аз он нусхашо дар мукаддимаи лугатномашои машруши худ таъкид менамояд. Муаллифоне монанди Такиуддини Авшад! дар «Сурмаи сулаймон!» ва Алихони Орзу дар
«Чароги шидоят» валши таълифоти хешро аз носарошияти забту нокифояти маводи луготи мавлуда донистаанд. Чунонч!' Сиролиддин Алихони Орзу дар мукаддимаи фаршангномаи мустанади худ «Чароги шидоят» менависад: «Ва сабаби таълиф он аст, ки чун аксари шимам масруфи мутолаа ва хондани кутуби ладида ва кадимаи форс!' дидам ва маонии баъзе аз алфоз ва аксари истилош дар кутуби мазкура наёфтам». Аз ин иктибосшои овардашуда метавон хулоса намуд, ки усули накди кулл!' дар баёни шуввияти умумии нусхашои фаршанг! ва ё башодишии кулл'1 ба нусхашои ин ё он нусхашои лугатномашо хеле мушим мебошад. йамзамон ин усул имкон медишад, ки ланбашои мухталифи масоили мубрами лугатнигории асримиёнаг' аз кабили омилшои асосии рушди илми лугатнигор!', густариши доираи фарогирии лугот ва дар ин замина тавсиаи рошу усулшои шаршу тавзеши маънои вошидшои лугав'! ба риштаи ташлилу тадкик кашида шаванд.
2. Аз усулшои накдии лолиб ва маъмуле, ки дар илми лугат ё фаршангнигории давраи мавриди назар хеле такомул ёфтааст, ин накди тахсис' ё накди лузъиёти вошидшои лугав' дар фаршангномашо ба шисоб меравад. Маъмулан маводи осори лугав'! аз вожа ироаи эъроб, тарзу шеваи талаффуз, шарши маъно бо зикри санади марбут (агар фаршанг мустанад бошад), ташкил ёфта, муаллифони фаршангшо дар лодаи таъмини томияти мавод ва дархурди оммаи васеъ гардонидани машсули дастранли хеш аз рошу усулшои мухталифи лексикограф'! мадрак лустаанд. Дар раванди шаршу тафсири маънии вожашо, таркибшо, иборот ё умуман вошидшои мухталифи забон!' усули накди тахсис!' макоми махсус дошта, муаллифони фаршангу лугатномашо тавонистаанд, ки тавассути корбасти ин усул сишшатро аз саким, якинро аз гумон имтиёз бахшанд. Дар истифодаи ин шеваи накд муаллифи фаршангномаи «Сишошу-л-фурс» йиндушоши Нахлувониро ба шайси аввалиншо метавон ба шумор овард.
Дар ин маврид мумкин аст саволе ба миён ояд, ки чаро машз муаллифи асри 13 йиндушоши Нахлувон!', на Асадии Тус!', ки ду аср кабл «Лугати фурс»-и худро таълиф кардааст ва чун муаллифи нахустин лугатномаи мудаввани то замони мо расида ба шисоб меравад? Тавзеши ин масъала ба андешаи мо чунин аст, ки аввалан дар матни «Лугати фурс»-и Асад! корбурди ин усул катъиян ба назар намерасад. Сониян, шояд ба иллати он ки Асад!' шояд гайр аз «Рисолаи Катрон» нусхаи дигаре аз лугатномашои тафсирии форс!' дар даст надошт ва шар маън!', ки ба вожашо менавишт, имкони тардид ё ташлили киёсии маънибандии худро бо нусхашои дигар надошт.
Машз кушиши фарогириву забти шар чи бештари вожагони форс!' ва ё забоншои дигар дар фаршангшо, шаршу тавзеши комили маонии вожашо, тааммул дар сари маъонии асливу малозии калимот, дарки баромад ё решашиносии вожашои шаршшаванда, тарзи дурусти навишту талаффузи оншо ва дигар масоили марбут ба усулшои лексикографии асримиёнаг! муаллифони лугатномашои баъдиро водор сохтааст, ки мазомини дарёфтаи хешро дар машаки андешоти муаллифони гайр ва пешина пажушиш намуда,
ланбаи эътимодбахшии нусхашои хешро таквият бахшанд. Барои ин гуфташо аз мутуни осори чанде аз лугатномашои тафсирии форс! намуна меорем.
Масалан вожаи «кайфар» дар «Лугати фурс» ва «Фаршанги Каввос» ба маънишои «пушаймон!, тагори мост ё санги сари кунгураи шисор» омадааст. Муаллифи «Сишошу-л-фурс» йиндушоши Нахлувон! бошад, томияти ин мафшумшоро фаро гирифта маъниро чунин накд менамояд:
«Кайфар - чанд маъно дорад: 1. Лазову мукофот бошад. 2. Номи калъаест, ки касе онро наметавонист гирифт, лишати он ки ба тилисм сохта буданд. Ва дар баъзе аз нусхашо мастур аст, ки шахсе гарав баст, ки он калъаро кушояд ва маълоке сохт ва ба сари расане баст ва бар боруи калъа андохт. Санге бар боруи калъа нишода буд. Маълок дар он машкам шуд. Мард ошанг кард, ки бар болои калъа равад. Чун ду-се газе боло рафт, он санг дарафтод ва бар сараш омад ва шалок шуд. Ва баъзе гуянд, ки гайфар номи он сангест, ки маълок бар у сахт шуд ва бар сари он мард афтод. Пас бар ин такдир муносиб маънии аввал бошад, ки лазо ва мукофот аст». Бояд зикр намуд, ки раванди танкидии тахсис! ё накди лузъиёти вошидшои лугав! дар фаршангшои асримиёнаг! бо ду рош лараён дорад. Якум он ки муаллифи фаршанг андешашои худро дар киёс бо нусхашои мушаххас киёсу мукобала намуда асолати забту хониш ё маъонии даркшавандаро баррас! менамояд. Дигар ин ишораи умум! ба матни нусхашои мавлуда аст, ки дар ин маврид муаллифи фаршанг ихтилофи назари муаллифони нусхашои дигарро ба кайд гирифта, забту тавзеши худро кайд менамояд, аммо ба нусхашои мушаххас ишорате намекунад.
Умуман усули накди мазкур, гарчанде ки дар «Сишошу-л-фурс» хеле банудрат ба чашм мерасад, минбаъд дар асршои XV ва XVIII дар фаршангшои ломеи форс! ин равиши накд истифодаи фаровон ёфтааст. Муаллифоне монанди Бадриддин Иброшим дар «Зафонгуё ва лашонпуё», йофизи Убаш! дар «Тушфату-л-ашбоб», Иброшими Форук! дар «Шарафномаи Маняр!» дар асршои XV-XVI аз накди эъроб то накди маъниву асноди шашиди луготи шашршаванда хадамоти шоёни маънисанлиро ба сомон расониданд. Аз ин байн накди маънии алфоз дар фаршангшои ин давра макоми босазо дошта, пажушиши шар яке аз ин унсуршои накд! ашамияти муфиди илмиро дорост.
Чунонч!, вожаи «уштурхор» дар фаршангшои давраи аввал, яъне лугатномашои асршои 11-13 ба назар намерасад ва дар фаршангшои давраи миёна - асршои 15-16 назири «Дастурулафозил», «Зафонгуё ва лашонпуё» ва баъдан фаршангшои ломеи асршои 17-18 монанди «Фаршанги Рашид!», «Буршони котеъ» ба маънии «гиёш» маънидод шудааст. Аммо муаллифи фаршанги «Зафонгуё ва лашонпуё» менависад, ки «уштурхор ба тоз! лон аст». Муаллифи «Шарафномаи Маняр!» Иброшим Кавомуддини Форук! бошад, дар маънии ин калима нигоштааст:
«Уштурхор - дарахтест хурди хордор, ки шутурро нек фарбеш кунад, ва аз хори у монанди шашд ширае падид ояд. Он шираро тарангабин гуянд ва шинд уро лавоса гуянд, бад-ин намат дар фаршангномашо маркум аст. Ва
аммо чунон маълум мешавад, ки лавоса набошад, зеро аз хори лавоса шира падид намеояд».
Гошо ба назар мерасад, ки муаллифони лугатномашо бидуни зикри ихтилофоти нусах маънишоро накду барраа намудаанд, ки дар ин раванд ташхиси маънии асноди шошид мавкеи мушим дорад. Чунонч! ин равиш дар мавриди шарши вожаи «гузармон» дар фаршанги «Тушфату-л-ашбоб»-и y^aKï ба назар мерасад: «Гузармон - тоифае гуфтанд арш аст ва баъзе гуянд, ки осмон аст ва ин асаш аст». Баръакси ин Acaдï аз накди мавриди асаши истифодаи ин калима канора луста маъниро чунин тавзеш медишад: «Гузармон - порсиён гуянд арш аст ва шуаро гуянд осмон».
йусайни Вафо", ки зоширан дар раванди таълифи «Фаршангнома» - и худ нусхашои мутааддиди лугатномашои форсиро дар даст доштааст, ин усули накдро хеле густурда ба кор гирифта, дар мавриди забти калимот, маънии вожашо, усули асаши истифодаи маонии оншо дар шеър андешашои лолиб баён медорад, чу^нч^
«Сигол - ба касри син андеша бошад ва ба маънии гуфтугуй низ омада. Аммо Мушаммад йиндушош (сошиби фаршангномаи «Сишошу-л-фурс»-Ш.Р.) гуфта, (ки) сиголидан - ба маънии коpcозï кардан аст. Аммо аз лафзи «бадсигол» бадандеш ва бадгуй мафшум мешавад, валекин коpcозï маълум намешавад».
Дар асршои l7-l8 минбаъд усули накду барраж бар мабнои лузъиёти вошидшои лyГaвï дар илми лексикографияи асримиёнагии форсу толик ба авли инкишофи худ расид ва шамзамон ба афзоиши арзиши илмию интикодии фаршангшои ломеи ин давра боис гардид. Намунашои барластаи ин равиши накдро мо дар лугатшои ломеъ ва машруш монанди «Фаршанги Лашонгир1», «Фаршанги Рашид1», «Буршони котеъ», «Гиёсу-л-лугот», «Башори Алам», «Шамсу-л-лугот» ва дигарон фаровон дида метавонем, масалан:
«йарро - би-л-фатш ва ташдиди «ро» - сохти асб чун синабанд ва лалом ва гайра. Ва дар «Фаршанг» гуфта, ки гулулашои заррин ва симин, ки дар сохти асб таъбия кунанд, бино бар мушобашати он ба шалила, ки онро шарро гуянд. Ва баъзе шуарои мутакаддимин ва мутааххирин ба маънии сохти асб назм намудаанд, ки бад-ин маъш низ омада. Ва мaхфï нест, ки «шарро» - ба маънии шалилаи шиндист ва дар фора наёмада. йурро - биззам ба маънии тарсу бим ва дурахшидани шамшер ва овози мушиб монанди овози вушуш ва сибоъ. Ва дар нусхаи Cypypï («Фаршанги Cypypï», таълифи Сурурии Кошош - Ш.Р.) ба фатши «шо» гуфта ва би-л-каср - фуру рехтан ва номи шашри ftapï ва дар баъзе аз ин маош тааммул аст» (иктибос аз «Фаршанги Рашид1»).
Мушаккики ин фаршанг йамид Ашадов дар китоби «Фаршанги Рашцщ -шамчун асари лексикограф"» дар мавриди зушури равияи тaнKидï дар «Фаршанги Рашид1», ба шайси фаршангшои интиKодï таншо аз лугатномаи «Дурри дар1» - и Aлï ибни Юсуфи Шарвош (асри l7) ёдовар шуда, зикр менамояд, ки дар густариши усули интиKодï фаршанги мазкур аз зумраи осори лугавии мутааддидест. Аммо мисолшои боло далолат бар он доранд, ки
аносири накд аам аз лиаози бозшинохти ауввияти фараангао шам аз лиаози асолати забту ааракат, овонавишт, тасаеау танкеаи маънии вожааои тавзеашаванда ва аам аз лиаози мутобикоти маъниаои баёншуда бо асноди шоаиди интихобшуда аануз аз расоили фараангии мутакаддим монанди «Лугати фурс», «Сиаоау-л-фурс» ва дигарон аануз ибтидо гирифта, дар асраои миёна бахусус дар лугатномааое назири «Фараанги Вафо!», «Зафонгуё», Туафату-л-аабоб», «Шарафнома» ва дигарон татбики густурдае пайдо кардааст ва муаллифони ин фараангао на танао аз унсураои муаими интикод! муфид суд лустаанд, балки бо корбурди роау усулаои тоза ин равандро гановат ва рушди бесобика бахшидаанд.
Мисолаои фаровоне, ки дар ин замина аз фараангаои давраи аввал ва бахусус лугатномааои тафсирии давраи миёнаи лексикографияи форсу-толик ба даст овардан мумкин аст, пажуаиши амиктару васеътареро такозо намуда, омузиши ин лиаати масъала дар илми лексикографияи муосир аз ааамият хол! нахоаад буд.
Калидвожашо: аносири накд, таалили интикод!, фараангаои тафсирии асримиёнагии форс!-толик1, тафсири воаидаои лугав!, даврааои лексикографияи форсу тожик. Ключевые слова: элементы критики, средневековые толковые словари, критический анализ, персидско-таджикские словари, осмысление языковых единиц, периоды персидско-таджикской лексикографии.
Key words: elements of critic, middle century glossaries, critical analyses, Persian-Tajik dictionaries, comprehension of language units, periods of Persian-Tajik lexicography.
Пайнавишт:
1. Фараанги форс!'. Таълифи йусайни Вафо!. Виростаи Тин йуилу. -Теарон:Интишороти Донишгоаи Теарон, 1374.- 280 с.
2. Фараангнависии форс! дар йинду Покистон. Таълифи дуктур Шаариёри Накав!. -Теарон: Интишороти вазорати фараанг 1341.-342с.
3. Фараангаои форс!. Таълифи дуктур Муааммад Дабир Сиёк! -Теарон, 1368.
4. Дастуру-л-афозил. Таълифи йолиб Хайроти Деалав!. Ба эатимоми Назир Аамад.-Теарон: Интишороти Донишгоаи Алигара. 1352.- 262с.
5. Лугати фурс (лугати дар!). Навиштаи Асадии Тус!. Ба тасаеа ва таашияи Фатауллоаи Мултабо! ва Ал! Ашрафи Содик!.- -Теарон, 1373.- 415с.
6. Муааммад Биёсуддин. Еиёс-ул-лугот. Дар се лилд. Тааия ва пешгуфтору мулаакот аз Амон Нуров. -Душанбе :Адиб, 1988.
7. Муааммад йиндушоаи Нахлувон!. Сиаоау-л-фурс. -Теарон, 1341.
8. Фахриддин Муборакшоаи Базнав!. Фараанги Фахри Каввос. -Теарон, 1359.
9. Фараангномаи «Зафонгуё ва лааонпуё» фараанги луготи фурс «Панлбахш!». Таълифи Бадриддини Иброаим. Ба кушиши йабибуллоаи Толиб!.—Теарон: Позина. 1381.- 524с.
10. Вожаномаи форс!. Бахши чашоруми «Меъёри ламол!». Аз Шамси Фахрии Исфашон!. Виростаи дуктур Содик Каё. —Тешрон, 1337.- 557с.
Рустамов Шавкат Рахимович-
кандидат филологических наук, доцент ТГУПБП
Появление элементов критики в средневековых персидско-таджикских
толковых словарях
В статье ставится проблема появления элементов критики и критического анализа в средневековых персидско-таджикских толковых словарях. Автор статьи на основании конкретных примеров рассматривает феномен появления элементов критического анализа слов в ранних и средневековых толковых словарях персидско-таджикского языка. При этом, выявляя общие критические взгляды и детальное осмысление языковых единиц, обосновываются критические взгляды средневековых персидско-таджикских лексикографов, таких как Асади Туси, Мухаммад Хиндушох Нахджувони, Фахри Каввос, Хофиза Убахи, Хусайн Вафои, Иброхим Форуки, Рашиддадин Таттави и др.
Автор статьи, исходя из того, что данная проблема в истории персидско-таджикской лексикографии ёще полностью не исследована, подчеркивает, что изучение разновидностей появления критического анализа и критических взглядов ранних и средних периодов персидско-таджикской лексикографии имеет важное значение для выявления других аспектов в истории развития данной отрасли науки.
Rustamov Sh.R.
Elements of critic in middle ages Persian-Tajik glossaries
The appearance of critical elements and critical analysis in middle ages in Persian-Tajik glossaries is touched in this article. The author of the article on the basis of concrete examples considers appearance of critical word element analysis in early and middle age Persian-Tajik glossaries. In the course of research he reveals general critical points and detail comprehension of language units, critical views of middle age Persian-Tajik lexicographs such as Asadi Tusi, Muhammad Khindushoh Nakhdjuvoni, Fahri Kavvos, Khofiz Ubakhi, Khusein Vafoi, Ibrokhim Foruki, Rashiddin Tattavi and others were motivated.
Proceeding from the fact that the problem hasn't been fully researched in the history of Persian-Tajik lexicography, he underlines that the study of various kind of critical analysis and critical views of early and middle age periods has important significance for revealing of other aspects in the history development of this field.
Холаев Файзулло-
номзади илмтои филологг, дотсент, мутахассиси Шуъбаи илми ДД^БСТ
ЧАШМАЕ РУИДУ ОХИР БАШР ШУД
