CC BY
13
рустамов шавкат ра&имович-
н.и.ф., дотсент, мудири Шуъбаи илми ДД^БСТ
зуьури аносири накд дар фар&анг&ои асримиёнагии
тафсирии форс1
Аз таърихи чандинасраи лексикографияи форсу толик маълум аст, ки фаршангшо ё лугатномашои тафсир! бо тарзу шеваи мухталифи нигориш ва назари хоси тафсиру шарши маъон! арзи шаст! намудаанд. Афзоиши йалм ва гановат ёфтани таркиби лугав! ва муштавиёти фаршангшо аз нахустин рисолашои лугав'! то ба таълифи фаршангшои ломеи асри XVII авомили мухталиферо паси сар намуда, шар яке аз муаллифони осори лугав'! аз «Лугати фурс»-и Асадии Тус! (кадимтарин нусхаи фаршангномаи тафсирии то ба мо расидаи форс!) то муаллифи «Фаршанги Рашид!» дар мукаддимаи таълифоташон аз ашдоф ва авомили хосаи корбурди таршу шевашои фаршангнигории хеш шарф задаанд.
Вобаста ба рушди улуми адаб!, густариши сабк, ташаккули анвоъи шеър!, сайкалёбии беш аз пешинаи машорати суханвар!, нуфузи гайриоддии тахайюлоти шоир! муаллифони як катор фаршангшои тафсирии форсиро муваззаф сохтааст, ки дар таршу шеваи тадвини осори лугав! талдиди назар намуда, рисоиле лавобгуи талаботи ашли фазл ва пайвастагони улуми адаб! созмон дишанд. Машз авомили лавобгуи талаботи доирашои мухталифи хонандагону пайвастагони илму адаб наафтодани бархе рисолашои лугавии мутакаддимин боис гардидааст, ки аз лониби муаллифони мутааххир андешашои интикод! ролеъ ба асолату шувияти матни осори лугавии дар зери даст доштаашон ба миён ояд. Аз ин нуктаи назар андешашоеро, ки ролеъ ба асолати матншои лугав! баён гардидаанд, ба ду даста таксим намудан мумкин аст: накди умум! ва накди тахассус! ё накди лузъиёти моддашои лугав!.
Накди умум! ё накди кулл! асосан хоси мукаддима ва ё дебочаи лугатномашо буда, тавассути он маъмулан муаллифи ин ё он фаршанг ба ин ё он нусхаи рисолаи лугавии мокабли худаш ба таври умум!, мунсифона башо медишад, то кадом андоза дархури ашли фазл омадан ё наомадани онро тавзеш медишад ва шамзамон аз валши икдомоти хеш дар таълифи рисолаи ладиди лугав! паём мерасонад. Ба сифати аввалин ва нахустин саромадони ин навъи накд дар илми фаршангнигор! метавон Асадии Тусиро ном бурд, ки дар мукаддимаи лугатномаи худ навиштааст:
«....ва гарази мо андар ин луготи порс! аст, ки дидам шоиронро, ки фозил буданд, валекин луготи порс! кам медонистанд ва Катрони шоир китобе кард ва он лугатшои бештар маъруф буданд..».
Таваллуш фармоед, ки худ ибораи «ва он лугатшо бештар маъруф буданд.» гуфтани Асад! далели он аст, ки Рисолаи Катрон асосан фарогири
маъдyде аз вожагоне бyдааст, ки дар он замон кобил ба баровардани ниёзи алокамандон дар лодаи фашму дарки матолиби сyханварон набyдааст.
Дуввумин шахсе, ки дар китобаш шам Рисолаи Катрон ва шам Aсадиро дар машаки накду башогузории умум'1' карор додааст, муаллифи фаршанги «Сишошалфурс» Мушаммад йиндушоши Нахлувонист, ки дар мукаддимаи рисолааш овардааст: «^ввал касе, ки ба тартиби лугати фурс машгул шуд ва онро ба китобат мукайяд гардонид, йаким Катрон буд. Aммо y беш аз 300 лугат зикр накард ва баъд аз y шакими фозили комил Aсадии Tyeï ба тартиб ва табвиби он иштигол варзид ва онро мудавван гардонид... ва бар он 4ï Катрон ламъ оварда буд, лугати бисёр афзуд. Aммо y риояти абвоб беш накард ва аз таксими абвоб ба фусул, ки дар ин фан зарурулвулуд зоил шуд, то ба риояти авсоти калимот 4ï расад? Бад-ин восита лугот мукаррар вокеъ мешуд ва ихтилофи нусах боздид меомад ва ба сабаби он ки тартиб ломеъ набуд, луготи бисёре дармебоист ва матолиби зарур1 мушмал мемонд....».
Яъне ин ло йиндушоши Нахлувош як нуктаи лолиби дигар бар гуфтаи Aсадï дар бораи Лугати Катрон афзуда сарешан теъдоди луготи Катронро зикр менамояд. Aз ин шам мушимтар он аст, ки баъдан бевосита таваллуши хонандаро ба он лалб месозад, ки Aсадï дар лугатномаи худ бештар риояти тартиби бобшо намуда, аз амали зарурулвулуд дар ин фан, яъне риояти низоми ягонаи фаслшо канора лустааст, ки ин ба андешаи y минбаъд барои дарёфти матлуб ишкол ба вулуд меоварад.
Aндешашои интикодии муаллифони минбаъдаи осори лугав1 йолиб Хайроти Дешлав1 дар «Дастурулафозил», йофизи Убаш1 дар «Тушфатулашбоб», йусайни Вафо", Такиюддини Aвшадï дар «Сурмаи Сулаймон1», Рашидиву Сурур1 ва Халафи Табрезиву йусайни Инлу дар мукаддимаи фаршангу лугатномашояшон бар шамин шеваи накд асос ёфтаанд. Aгар муаллифи «Дастурулафозил» дар назди садри фозили йинд Шамсиддин Мушаммади Лалнир1 аз хусуси бузургии таълифоти Фахри Каввос шарф зада, аз номи садри мазкур бар «мухтасар1 ва ба шусул нарасидани гараз мубтадиёнро» аз «Фаршанги Каввос» ишорат карда бошад ва йофизи Убаш1 аз «мастуру махлуб мондани муаллафоти салаф ва аз мансукоту матрукот шуморида чандон шаззу насибе набардоштани абнои рузгор ва суханварони фазилатшиори мутааххирин»-ро аз он нусхашо таъкид намояд, муаллифоне монанди Такиюддини Aвшадï ва Aлихони Орзу валши таълифи хешро аз насарошияти забту нокифояти маводи луготи мавлуда донистаанд. Чунонч1 Aлихони Орзу дар мукаддимаи «Чароги шидоят» менависад: «ва сабаби таълиф он аст, ки чун аксари шимам масруфи мутолаа ва хондани кутуби ладида ва кадимаи форс1 дидам ва маъонии баъзе аз алфоз ва аксари истилош дар кутуби мазкура наёфтам».
Aз иктибоси боло метавон ба чунин хулоса расид, ки унсури накди умум1 дар баёни шувияти нусхашои фаршанп ва башодишии объективии оншо хеле мушим буда, таввассути ин усул ланбашои мухталифи масоили мубшаму мубрами лугатнигории асримиёнаг1 ва кадимро сар бар задан мумкин аст. Aммо ногуфта намонад, ки аксар маврид муаллифони лугат ролеъ ба
муштавиёти фаршангшои мокабли худашон ба таври умум! ва бидуни зикри мушаххаси номи ин ё он муаллиф ё фаршанг шарф зада, нусхашои лугатномашои мавриди назари хешро машз ба сабаби мухтасариашон, барои дарёфти матолиби лозима аз он нусхашо масраф гардидани фурсати зиёд, нукси номукаммалии сохтори фаршанг интикод намудаанд. Аммо дар шар сурат аз лониби ашли ташкик ба эътибор гирифта шудани матлабшое, ки дар ин гуна мавридхо баён гардидаанд, аз ашамият хол! нахошад буд.
Дигар аз унсури мушимтари накд дар илми лугатнигории асримиёнаг! ин унсури накди тахассус! ё накди лузъиётии моддашои лугавист. Маъмулан маводи осори лугав! аз вожа ироаи эъроб, тарзу шеваи талаффуз, маън! ва санади марбути он маънишо (агар фаршанг мустанад бошад) ташкил ёфта, муаллифони фаршангшо дар лодаи таъмини томияти моддашои лугав! ва дархурди оммаи васеъ гардонидани машсули дастранли хеш аз рошу усулшои мухталифи лексикограф! мадрак лустаанд. Дар равиши табйину тафсири маън! усули накди тахассус! макоми махсус дошта, муаллифони як зумра фаршангу лугатномашо тавонистаанд, ки тавассути корбасти ин усул сишшатро аз саким, якинро аз гумон имтиёз бахшанд. Дар истифодаи ин шеваи накд метавонем муаллифи фаршанги «Сишошалфурс» йиндушоши Нахлувониро ба шайси аввалиншо шуморем. Савол ба миён омаданаш мумкин аст, ки чаро намешавад, ки Асад! чун муаллифи нахустин лугатномаи мудаввани то замони мо расида дар ин равиш пешошанги корбурди усули накди тахассус! баррас! ёбад. Лавоб он аст, ки аввалан дар матни «Лугати фурс» ин усул катъиян ба кор нарафтааст. Сониян, шояд ба иллати он ки Асад! гайр аз Рисолаи Катрон чизи дигаре дар даст надошт ва шар маън! ки ба вожашо менавишт дар оншо имкони тардид ё ташлили киёс! бо дигар фаршангшо надошт, аз ин усул кор набастааст. Ва солисан, машз кушиши фарогириву забти шар ч! бештари маонии вожашо, тааммул дар сари маъонии асливу малоз!, дарки баромади решагии калимот муаллифони баъдиро водор сохтааст, ки мазомини дарёфтаи хешро дар машаки андешоти муаллифони гайр пажушиш намуда, эътимоди нусхаи хешро таквият бахшанд. Барои исботи ин гуфташо намуна меорем. Масалан вожаи «кайфар» дар «Лугати фурс» ва «Фаршанги Каввос» ба маънишои пушаймон! ва тагори мост ё санги сари кунгураи шисор маън! шудааст. Муаллифи «Сишошулфурс» томияти ин мафшумро фаро гирифта, маъниро чунин накд менамояд:
«Гайфар чанд маъно дорад: 1. Лазову мукофот бошад. 2.Номи калъаест, ки касе онро наметавонист гирифт, лишати он ки ба тилисм сохта буданд. Ва дар баъзе аз нусхашо мастур аст, ки шахсе гарав баст, ки он калъаро кушояд ва маълоке сохт ва ба сари расане баст ва бар бораи калъа андохт. Санге бар бораи калъа нишода буд. Маълок дар он машкам шуд. Мард ошанг кард, ки бар болои калъа равад. Чун ду-се газе боло рафт, он санг дарафтод ва бар сараш омад ва шалок шуд. Ва баъзе гуянд, ки «гайфар» номи он сангест, ки маълок бар у сахт шуд ва бар сари он мард афтод. Пас бар ин такдир муносиб маънии аввал бошад, ки лазо ва мукофот аст».
Ногуфта намонад, ки ин усули накд дар «Сишошулфурс» хеле банудрат ба чашм расида, минбаъд дар асршои XV ва XVII дар фаршангшои тафсирии фора ин усули накд истифодаи фаровон ёфтааст. Баъдтар муаллифоне монанди Бадриддин Иброшим, йофизи Убаш", Иброшими Форую дар асри XV- XVI аз накди эъроб то накди маъниву асноди шашиди луготи шашршаванда хадамоти шоёни маънисанлиро ба сомон расонидаанд.
Aз ин байн накди маънии алфоз дар фаршангшо макоми босазо дошта, пажушиши шар яке аз ин унсуршои наKдï аз ашамияти муфиди илмï барканор нест. Чунонч11: Вожаи «уштурхор» дар фаршангшои давраи аввал шаршу тавзеш наёфтааст ва дар фаршангшои давраи миёна назири «Дастурулафозил», «Зуфонгуё ва лашонпуё» ва баъдан «Фаршанги Рашид1»-ву «Буршони котеъ» ба маънии гиёш маънидод шудааст. Aммо муаллифи «Зуфонгуё» менависад, ки «уштурхор»- ба тозï «лон» аст. Муаллифи «Шарафнома» Иброшими Форум бошад, дар маънии ин калима менависад:
«Уштурхор - дарахтест хурди хордор, ки шутурро нек фарбеш кунад ва аз хори у монанди шашд ширае падид ояд. Он шираро тарангабин гуянд ва шинд уро лавоса гуянд. Бад-ин номат дар фаршангномашо маркум аст. Ва аммо чунон маълум мешавад, ки лавоса набошад, зеро аз хори лавоса шира падид намеояд».
Ё худ вожаи «гаразмон» ё «гузармон» дар «Лугати фурс»-и Aсадï ба маънии «арш» омада, зикр мешавад, ки ба ин маъш хоси забони фора аст ва дар забони ашли адаб ба маънии «осмон» дида мешавад. Муаллифи дигар -йофизи Убакл бошад, ки лугатномае бо номи «Тушфатулашбоб» навишта ва он аз зумраи фаршангшои шабеш ба «Лугати фурс» аст, бе шел тавзешоте ин маъниро накд мекунад ва мегуяд:
«Гузармон - тоифае гуфтанд арш аст ва баъзе гуянд, ки осмон аст ва ин асаш аст».
Гошо муаллифони лугат маънии калимотро бар машаки мантики забон санлида асаши маъниро муайян намудаанд:
«Сигол - ба касри син андеша бошад ва ба маънии гуфтугуй низ омада. Aммо Мушаммад йиндушош (муаллифи «Сишошалфурс») гуфта «сиголидан» ба маънии корсозï кардан аст. Aммо аз лафзи «бадсигол», «бадандеш»-у «бадгуй» мафшум мешавад, валекин корсозï маълум намешавад (валлошу аълам билшакоик)». Aз «Фаршангномаи йусайни Вафо1».
4ï навъе ки гуфта омад, муаллифони лугат шаддалимкон кушиш намудаанд, ки маонии дархури ин ё он моддаи лугавиро батамомï фаро бигиранд, ки на дар шама маврид ба ин кор тавфик ёфтаанд. Чунонч:!:
«йарро - билфатш ва ташдиди (ро) сохти асб - чун синабанд ва лалому гайра ва дар «Фаршанг» гуфта, ки гулулашои заррин ва симин, ки дар сохти асб таъбия кунанд бинобар мушобишати он ба шалила, ки онро шарро гуянд. Ва баъзе шуарои мутакаддимин ва мутаахирин ба маънии сохти асб назм намудаанд, ки бад-ин маъш низ омада. Ва махфï нест, ки шарро ба маънии шалилаи шиндист ва дар форс наёмада.
Курро - биззам, ба маънии тарсу бим ва дурахшидани шамшер ва овози муаиб монанди овози вуауш ва сибоъ ва дар нусхаи Cypypï ба фатаи «ао» гуфта ва билкаср фуру рехтан ва номи шаари Карь Ва дар баъзе аз ин маъош тааммул аст» (аз «Фараанги Рашид1»).
Муааккик Камид Ааадов дар китоби «Фараанги Рашидï - аамчун асари лексикограф'].'» дар боби «Равияи танкидï дар «Фараанги Рашид1» ба аайси фараангаои интикодï танао аз лугатномаи «Дурри дар1»- и Ал! ибни Юсуфи Шарвош ёдовар мешавад. Мисолаои боло далолат бар он доранд, ки аносири накд аам аз лиаози бозшинохти аувияти фараангао аам аз лиаози асолати забту ааракот, овонавишт, тасаеау танкеаи маънии вожааои тавзеашаванда ва аам аз лиаози мутобикоти маъниаои баёншуда бо асноди шоаиди интихобшуда аануз аз расоили фараангии мутакаддим монанди «Лугати фурс», «Сиаоаулфурс» ва дигарон ибтидо гирифта, дар асраои миёна бахусус дар лугатномааое назири «Фараанги Кусайни Вафо1», «Зуфонгуё ва лааонпуё», «Туафатулаабоб», «Шарафномаи Маняр1» ва дигарон аз унсураои муаими интикодï муфид суд лустаанд.
Хулоса, мисолаои фаровоне, ки дар ин замина аз фараангаои давраи аввал ва бахусус лугатномааои тафсирии давраи миёнаи лексикографияи форсу-толик ба даст овардан мумкин аст, пажуаиши амиктару дакиктареро такозо намуда, омузиши ин лиаати масъала дар илми лексикографияи муосир аз ааамият хол^ нахоаад буд.
Вожашои калидУ: фараанг, «Лугати фурс», улуми адаб1, накд, осори лугаы, накди умум1, лугатнигории асримиёнап, вожа, «Шарафнома», «Фараанги Рашид1», Кофизи Убаа1, унсураои интикод1.
адабиёт:
1. Фараанги фора. Таълифи Кусайни Вафо:1. Виростаи Тин Куилу. Интишороти донишгоаи Теарон, 1374, 280 с.
2. Фараангнависии фора дар Кинду Покистон. Таълифи дуктур Шаариёри Накав:1. Интишороти вазорати фараанг. Теарон, 1341.342с.
3. Фараангаои фора, таълифи дуктур Муааммад Дабирсиёк1. Теарон, 1368.
4. Дастурулафозил. Таълифи Колиб Хайроти Деалав:!, ба эатимоми Назир Аамад , интишороти Донишгоаи Алигара. Теарон, 1352, 262с.
5. Лугати фурс (Лугати дар1). Навиштаи Асадии Туй, ба тасаеа ва таашияи Фатауллоаи Мултабо:!, Ал Ашрафи Содий. Теарон 1983, 415с.
6. Муааммад Биёсуддин. Биёсуллугот. дар се лилд. Тааия ва пешгуфтору мулаакот аз Амон Нуров. -Душ., «Адиб» 1988.
7. Муааммад Киндушоаи Нахливош. Сиаоаалфурс. - Т.,1341.
8. Фахриддин Муборакшоаи Еазнав:1. Фараанги Фахри Каввос. Теарон. 1359.
9. Фаршангномаи «Зафонгуё ва чашонпуё» фаршанги луготи фурс «Панлбахш!». Таълифи Бадриддини Иброшим, ба кушиши йабибуллоши Толиб!, интишороти «Позина», Тешрон 1381, 524с.
10. Вожномаи форс!, бахши чашоруми «Меъёри Ламол!» аз Шамси Фахрии Исфашон!, виростаи дуктур Содик Каё. Тешрон, 1337, 557с.
Ш.РУСТАМОВ
ПОЯВЛЕНИЕ ЭЛЕМЕНТОВ КРИТИКИ В СРЕДНЕВЕКОВЫХ ПЕРСИДСКИХ
ТОЛКОВЫХ СЛОВАРЯХ
В статье на основе анализа и сопоставления текстов некоторых персидско-таджикских толковых словарей, на конкретных примерах показаны основные признаки и черты появления критики в процессе написания средневековых персидских толковых словарей. Автор подчёркивает, что использование элементов критики в средневековой лексикографии ещё не полностью исследовано в современной лексикографии, и изучение материалов, связанных с критическими тенденциями средневековой лексикографии, может дополнить литературоведческую науку новыми идеями и фактами.
SH.RUSTAMOV
ELEMENTS OF CRITICS IN PERSIAN EXPLANATORY DICTIONARY IN
THE MIDDLE AGES
On the base of analyses of some Persian-Tajik texts, the article shows concrete examples of basic shapes and indications of critical notes in the process of writing of middle age glossary dictionaries. The author underlines, that the usage of critic elements are not researched fully in the modern lexicography and study of materials are connected with the critical tendencies of middle age lexicography which can fulfill linguistics with new ideas and facts.
раХабова мар&або-
н.и.ф., дотсенти кафедраи Забонпои толикиву арабии ДДШБСТ.
равобити фархднгии арабу алам ва замина^ои
таърихии онао
Таърихи тахаввули тамаддуни халкиятхои мухталифи олам аз он шаходат медихад, ки онхо хануз аз куруни бостонй дар хамбастагиву пайвандхои фархангиву адабй бо хамдигар марохили ташаккулу рушди худро паймудаанду дар ин иртибот ба пешрафту гановати якдигар муассир афтодаанд. Дар пайгирй ба ин бояд таъкид дошт, ки ин робитахо ва пайванди фархднгиву адабй миёни тамоми кавму миллатхо яксон набуда, дар байни бархе аз мардум камтару махдудтар ва баъзеи дигар хеле наздику густурда xараён гирифтааст.
