Научная статья на тему 'ЗИЛЗИЛА ВАҚТИДА ТЎҒРИ ҲАРАКАТ ҚИЛИШ – ХАВФСИЗЛИК ГАРОВИ!'

ЗИЛЗИЛА ВАҚТИДА ТЎҒРИ ҲАРАКАТ ҚИЛИШ – ХАВФСИЗЛИК ГАРОВИ! Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
434
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
зилзила / сейсмик хавфсизлик / сейсмик фаол ҳудудлар / магнитуда / бино ичидаги хавфсиз жойлар / сейсмик станциялар / сейсмограф / earthquake / seismic safety / seismically active areas / magnitude / safe places inside the building / seismic stations / seismograph

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — R. Sobirov

Мақолада зиллаларнинг юзага келиш сабаблари, сейсмик фаол ҳудудлар, зилзила кучини ўлчаш бирликлари тўғрисида умумий маълумотлар келтирилган. Шунингдек, аҳолини зилзиладан олдин, зилзила вақтида ва зилзиладан кейин тўғри ҳаракат қилишга тайёрлаш бўйича тавсиялар берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CORRECT ACTION DURING AN EARTHQUAKE IS A GUARANTEEOF SAFETY !

The article provides general information about the causes of earthquakes, seismically active areas, units of measurement of earthquake strength. Recommendations are also given on how to prepare the population for the right actions before, during and after the earthquake.

Текст научной работы на тему «ЗИЛЗИЛА ВАҚТИДА ТЎҒРИ ҲАРАКАТ ҚИЛИШ – ХАВФСИЗЛИК ГАРОВИ!»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ЗИЛЗИЛА ВАЦТИДА ТУГРИ ^АРАКАТ ^ИЛИШ - ХАВФСИЗЛИК ГАРОВИ!

Рихсивой Содикович Собиров

Узбекистан Республикаси ФВВ Академияси хузуридаги Фукаро мухофазаси Институти

катта укитувчиси https://doi.org/W.5281/zenodo.7443648

Аннотация. Мацолада зиллаларнинг юзага келиш сабаблари, сейсмик фаол уудудлар, зилзила кучини улчаш бирликлари тугрисида умумий маълумотлар келтирилган. Шунингдек, ауолини зилзиладан олдин, зилзила вацтида ва зилзиладан кейин тугри уаракат цилишга тайёрлаш буйича тавсиялар берилган.

Калит сузлар: зилзила, сейсмик хавфсизлик, сейсмик фаол уудудлар, магнитуда, бино ичидаги хавфсиз жойлар, сейсмик станциялар, сейсмограф.

ПРАВИЛЬНЫЕ ДЕЙСТВИЯ ВО ВРЕМЯ ЗЕМЛЕТРЯСЕНИЯ - ЗАЛОГ

БЕЗОПАСНОСТИ!

Аннотация. В статье приведены общие сведения о причинах землетрясений, сейсмоактивных районах, единицах измерения силы землетрясений. Также даны рекомендации по подготовке населения к правильным действиям до, во время и после землетрясения.

Ключевые слова: землетрясение, сейсмическая безопасность, сейсмоактивные районы, магнитуда, безопасные места внутри здания, сейсмостанции, сейсмограф. CORRECT ACTION DURING AN EARTHQUAKE IS A GUARANTEEOF SAFETY !

Abstract. The article provides general information about the causes of earthquakes, seismically active areas, units of measurement of earthquake strength. Recommendations are also given on how to prepare the population for the right actions before, during and after the earthquake.

Keywords: earthquake, seismic safety, seismically active areas, magnitude, safe places inside the building, seismic stations, seismograph.

Табиий офатлар ичида инсон кучи етмайдиганларидан бири зилзила хисобланади. Марказий Осиё энг куп зилзилалар содир буладиган худуд хисобланади. Зилзиланинг чукурлиги канча куп булса, у шунча куп узок масофага таркалади. Бу ерларда буладиган зилзилаларнинг чукурлиги 250-280 километргача булиши Сейсмология институти

мутахассис ходимлари томонидан аникланган.

Сейсмик хавфли худудларга эга булган хар бир давлатда сейсмографлар билан жихозланган сейсмостанциялар ташкил этилган. Жумладан, бундай сейсмостанциялар тармоги Узбекистонда хам мавжуд. Х,ар бир станцияда учта сейсмограф урнатилган булиб, улардан иккитаси узаро перпендикуляр горизонтал йуналишдаги ва учинчиси вертикал йуналишдаги тебранишларни кайд килади.

1966 йил 26 апрель куни эрталаб махаллий вакт билан соат 5 дан 23 минут

утганда Тошкентда кучли зилзила тинч уйкудаги ахолини уйготиб юборган. Зилзила тулкинлари биринчи зарбасининг кучи эпицентрда 7,5- 8 балл (5,3 магнитудадан

ортикрок) булган. Унинг эпицентри шахарнинг марказида, гипоцентри эса 9-10 км чукурликда жойлашган булган.

Бу зилзила натижасида 7 баллга мулжалланган иморатларда дарз кетиш ва хатто кулаш ходисалари руй берган. Бир неча дакикада шахарни чанг-тузон босиб, иктисодий

Бахмсг ялю жжоуатЮЖ

ЮТЕКМАТЮМАЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОЬиЫБ 1 Б8иЕ 8 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

объектлар, турар-жой бинолари вайронага айланиб, купгина инсонларнинг х,аёт маромини бузилишига сабаб булган.

Сир эмаски, бугунги кунда дунёнинг турли бурчакларида зилзилалар содир булиб, бунинг окибатида минглаб инсонлар азият чекмокда.

Ер шарида содир буладиган зилзилалар ер пустининг асосан икки йирик хдракатчан минтакасида жойлашган, биринчи, Тинч океан минтакасидаги зилзилалар барча зилзилаларнинг 80 фоизини ташкил этади. Бу минтака энг чукур ер ёриги утган жойларни уз ичига олиб, ундаги зилзилалар гипоцентрининг чукурлиги 700 километргача боради. Японияда кузатилувчи кучли зилзилалар бунга мисол була олади. Иккинчиси, Урта ер денгизи-Индонезия минтакаси. Бу минтакага барча зилзилаларнинг 12 фоизи тугри келади. У Индонезиянинг жанубий-шаркидан бошлаб, гарбга томон Х,имолай тоглари оркали Тян-шань ва Помирга, Афгонистон ва Эрон оркали Кавказ тогларига утади. Кавказда ^ора денгиз сох,иллари буйлаб иккига булинади: бир кисми шимолий-гарбда ^рим, Карпат, Альп, Пиреней тоглари оркали Атлантика океанига туташади, иккинчи кисми эса жанубий-гарбга томон йуланиб, Урта ер денгизининг жанубий ва шимолий сох,иллари буйлаб, у х,ам Атлантика океанига чикади.

Зилзиланинг кучи баллар буйича кундалик хдётимизда куйидагича акс этади:

I балли зилзила сезилмайди. Ер тебранишининг кучи инсонлар сезадиган даражага етмайди.

II балли зилзилани аранг сезилади. Зилзила кучини бинонинг ичида хдракатсиз х,олатда булган, айникса, юкори каватлардаги айрим инсонлар сезиши мумкин.

III балли зилзилада ер кучсиз тебранади. Зилзилани бино ичида булган айрим инсонлар сезади, очик жойда булганлардан факат тинч х,олатда турган инсонларгина сезади.

IV балли зилзилаларда сезиларли тебраниш кайд этилади. Бино ичида булган инсонларнинг аксарият кисми, очик жойдаги инсонларнинг айримлари сезади. Баъзан уйкудаги инсонлар х,ам уйгонади.

V балли зилзила вактида уйкудаги кишилар куркув аралаш уйгониб кетади. Зилзилани бино ичидаги инсонларнинг барчаси сезади. Айримлар кучага кочиб чикади. Х,айвонлар безовта булади.

VI балли зилзилаларда инсонларни куркув босади. Зилзилани бино ичидаги ва очик жойдаги инсонларнинг барчаси сезади. Одамлар уйдан ташкарига кочиб чикишади. Х,аракатдагилар мувозанатини йукотади. Х,айвонларда безовталик кучаяди. Баъзи шиша буюмлар синиши мумкин, жавондаги китоблар тушиб кетади.

VII балли зилзилаларда бинолар шикастланади. Купчилик инсонларда каттик куркув пайдо булади. Машина хдйдовчилари х,ам зилзилани сезади. Тепалик ва тоголди зоналарда кучки, упирилиш содир булади. Ер ости сувларини сизиб чикиш х,оллари кайд килинади.

VIII балли зилзилаларда бинолар кучли шикастланади. Инсонлар куркув ва саросимага тушиб колади. Дарахт шохлари синади, тупрокда бир неча сантиметрли дарзликлар пайдо булади. ^увурлар пайвандланган жойларидан узилиб кетади.

IX балли зилзилалар вактида бинолар батамом шикастланади. Ах,олининг барчасини валима босади. Х,айвонлар кучли овоз чикариб, бетартиб хдракат килади. Ер ости кувурлари узилади, темир йуллари издан чикади, яъни кийшаяди, сув иншоотлари шикастланади. Х,айкаллар, устунлар кулаб тушади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

X балли зилзилада иншоотлар: сув омборлари, тугонлар, куприклар батамом бузилади. Ер юзи ёрилади, тулкинсимон паст-баландликлар пайдо булади. Ер ости иншоотлари бузилади. ^оялар упирилади.

XI балли зилзила талофатли хисобланади. Пухта курилган иншоотлар; куприклар, уйлар, тугонлар, темир йуллар жиддий шикастланади. Тоголди зоналарда кучли кучкилар юзага келади.

XII балли зилзила халокатлидир. Ернинг рельефи бутунлай узгаради, барча ерусти ва ерости иншоотлари тулик шикастланади. Ёриклар пайдо булади. Дарёлар узанидан чикади. Йирик тог кучкилари содир булади. Янги куллар вужудга келади.

Ушбу 12 балли шкала кейинги изланишлар давомида тобора такомиллаштириб борилмокда.

Офатлар доимо инсон хаётига салбий таъсир курсатиб келган. Офат-одамларнинг нобуд булиши, моддий ва табиий захираларнинг йуколиши билан кечадиган жиддий бузилишдир. Инсонларнинг курбон булиши ва яраланишига асосан биноларни баъзи кисмларининг бузилиши ва кулаши, гишт парчалари, шифдаги безаклар, чирокларнинг тушиб кетиши, ойна парчаларини юкори каватлардан тушиб кетиши, хоналар ичидаги огир буюмларни тушиб кетиши, электр симларидаги киска туташув ёки газ чикиши, тез алангаланувчи, ёнувчи суюкликлар солинган идишларни ер кимирлаганида ва бино

силкиниши натижасида тушиб кетиб, ёнгин чикиши мумкин. Вакт хам, жой хам танламайдиган табиий офатлардан булган зилзилаларга одамзот хар доим тайёр туриши керак. Бундай вазиятларда тугри харакат килиб, саросимага тушмасдан хотиржамликни саклаб акл билан иш курсангиз, талофатсиз чикишингизга купрок имкон яратган буласиз Атрофингиздаги одамлар сиздан урнак олишади ва бу улар учун нихоятда фойдали. Шу билан бирга, жабрланганларга ёрдам беришга харакат килиш даркор.

Агар зилзилага тайёрланиб, килинадиган хатти-харакатларни аввалдан белгилаб олинса, инсонлар халокати ва шкастланишининг олдини олиш мумкин. Бунинг учун зилзилагача нима килиш зарурлигини билиб олишингиз керак, яъни, уй, ишхона, куча ва бошка жойларда зилзила содир булганида узингизни, оила аъзоларингиз, кекса, ногирон кишилар ва болаларни хавфсизлигини таъминлаш максадида нималар килишингизни аввалдан белгилаб куйсангиз, бу сизга зилзила вактида ёрдам беради. Ер силкиниши хавфи булганда, бинодан чикиш йулини олдиндан белгилаб куйиш керак. Ёдингизда булсин, зилзила тунда хам юз бериши мумкин. Чикиш йуллари, эшиклар одамлар билан тирбанд булиб, ташкарига тезда чикиб кетишни кийинлаштиради. Шунинг учун иш жойингизда ва уйингизда хавфсиз жойларни олдиндан белгилаб куйинг. Бу хоналарнинг асосий деворлари орасидаги бурчаги, ички эшиклар урни, стол, кроватлар ости булиши мумкин. Хоналардаги шкафлар устидаги огир буюмлар каттик махкамлаб куйилиши ёки одам устига тушиб кетиши мумкин булган буюмлар пастга жойлаштирилиши керак. Шкафларни деворга махкамланг. Дам олиш жойлари деразадан, катта ойналардан, тушиб кетиши мумкин булган буюмлардан узокрокда булиши лозим. Уйингиз ертуласидан яшириниш жойи сифатида фойдаланиш, у ерда офат тугугунга кадар беркиниш, озик-овкат захирасини, кийим-кечак ва керакли нарсаларни саклаш мумкин. Зилзила вактида энг хавфли жойлар ички ва ташки дераза остилари, деворнинг ойна билан копланган кисмлари, айникса, каватлардаги бурчакларда жойлашган хоналар, лифт ва зинопоя майдончалари булиши мумкинлигини унутманг.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Уйингиз ёки иш жойингиз, кишлокдаги ахоли яшайдиган манзилда жойлашган булса, хавфли жараёнлар, яъни сел келиши, кучки хавфи булган тог худудида, сув босиши мумкин булган худудларда эканлигини аниклаб, оила аъзолари ва кушнилар билан биргаликда хавфсиз жойга чикиш йулларини белгилаб куйинг. Чунки ер силкиниши, тош кучкиси, ернинг ёрилиши, тупрок катламларининг чукиши, тупрокнинг силкиниб, балчикка айланиш холлари юз бериши мумкин.

Зилзила вактида бино ичида ёки ташкарида булсангиз, уз жойингизда колинг. Баъзи инсонлар вахимада бино ичига кочиб киришга ёки ташкарига чикишга харакат килади. Айримларни юкори каватлардаги ойналардан сакраши нохуш холатларга олиб келади, яъни бахтсиз ходисаларга олиб келиши мумкин. Бундай килиш тугри эмас. Замонавий куп каватли уйларда бино ичида колиш хам энг маъкбул йул хисобланади. Бино ичида булсангиз, хавфсиз жойни эгалланг. Ойналардан узокрок жойга, кресло ёки диван ёнига, ички деворлар бурчагига, эшик кесакиси ёки стол остига яширининг. Зилзила тугашини кутинг. Кучага чикишга шошилманг. Агар заиф курилган бир каватли уй ичидан ташкарига чикмокчи булсангиз, эхтиёткорлик билан харакат килинг. Ташкарида булсангиз, куп каватли бино остида турманг, очик жойга чикишга харакат килинг, чунки бино силкиниши натижасида синик парчалари устингизга тушиши мумкин. Бино, электр симлари ва дарахтлар тагида турманг, симлар узилиб, дарахтлар агдарилиб кетиши мумкин. Узингизни хотиржам тутинг, атрофингиздагиларни саросимага туширадиган харакатларни кулламанг, эшик ва йулакларда тирбандлик хосил килманг.

^ишлок жойларда ер силкиниши окибатида ер кучкиси руй бериши, сел келиши, тог тошлари тушиши мумкин. Шунинг учун тепаликлар устига ёки сув босмайдиган жойга чикиб олишга хдракат килинг.

Зилзила вактида нималар килиш мумкин эмаслигини хам эслаб колинг, яъни: куп каватли бинода зиналардан ташкарига чикишга харакат килманг; балконга чикманг; балкон ёки ойнадан пастга сакраманг; лифтдан фойдаланманг; ёнгин чикмаслиги учун табиий газ уланган уйларда гугурт, зажигалка ва шамлардан фойдаланманг. Кучада бинолар олдида турмай, очик жойга чикинг. Балконлар ва электр симларидан узокрок туринг. Агарда автомобилда булсангиз, очик жойда тухтанг ва силкинишлар тугамагунича автомобилингиздан чикманг.

Зилзиладан сунг хотиржамликни йукотманг, вахимага тушманг. Агарда бино ичида булсангиз, ён атрофингиздаги вазиятни бахолаб, жарохат олганларга ёрдам беринг; хонада газ хидини сезсангиз, тезда газни учиринг, эшик ва деразаларни очинг ва тезлик билан ташкарига чикиб, тегишли хизматларга хабар беринг.

Ташкарига чикканингизда хотиржамликни саклаб, диккат билан вазиятни бахоланг; шикастланган бинолардан узокрок туринг, упирилишлар бехосдан юз бериши мумкин; синган ойна ва узилган электр токидан эхтиёт булинг; жабрланганларга ёрдам беринг, имкон булса уларга биринчи ёрдам курсатинг; оёк кийимсиз юрманг, ойна парчаларидан эхтиёт булинг.

Шкастланган бинолардан узокрок юринг ва бирор нарсани олиш учун ичкарига кирманг. Зилзиладан кейинги бир неча соат ичида кайта силкинишлар хавфи жуда юкори булади ва хавф 2-3 кун мобайнида сакланиб колади. Шкаст етган биноларга киришдан олдин барча хавфсизлик чораларини куринг; катта шикаст етган биноларга умуман

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

кирманг; шикастланган биноларда олов ёкиш мумкин эмаслигини унутманг; узилган электр токи бор симлардан узингиз ва болаларни эхтиёт килинг.

Зилзиладан сунг хонадонингизга кайтиб келсангиз, тегишли хизматлар назоратисиз газ ва электр асбоб анжомларидан фойдаланманг; текширувдан утмаган сувни ичманг.

Инсон зилзила руй берганда жарохат олиши мумкин. Ёрдамга мухтож булган инсонларга мумкин кадар биринчи тез тиббий ёрдамни уз вактида курсатсак, биз инсоннинг хаётини саклаб колишга уз хиссамизни кушган буламиз. Зилзила руй берганда куйидаги жарохатлар руй бериши мумкин: кон кетиши ва куп кон йукотиш; кул-оёк ва умурткаларнинг эзилиши ва синиши; миянинг силкиниши ва чайкалиши; хушдан кетиш ва нафас олишнинг тухташи. Кучли кон кетиш холатида жгутдан фойдаланилади. ^аттик огрик ва шишни каматириш учун совук нарса куйиш ва шишни кайтариш, кон айланишини камайтириш учун тананинг жарохатланган кисмини юрак сатхидан юкорирок кутариш керак. Жарохатланганларни кулай жойлаштириб, тез ёрдам келгунича тинчлантиринг. Ёрдам келавермаса, тан жарохати олган инсонни танасини жарохатланган кисмини кимирлатмай, огрик бермайдиган холатда даволаш масканига олиб бориш зарур.

Ернинг кайта силкиниши - афтершоклар хавфи сакланиб колиши мумкинлигини асло унутманг! Афтершоклар, асосан ер кимирлашидан сунг бир неча дакика, соат, баъзан бир неча кунлардан кейин руй бериши мумкин.

Илмий маълумотлар шуни курсатадики, сейсмик фаоллик кузатиладиган жойларда зилзилалар маълум конуниятлар асосида такрорланади. Х,алокатли зилзилалар ер шарида хар 100 йилда бир марта содир булиши олимлар томонидан аникланган. Биргина, ХХ аср якунида юз берган Эрон (1990 й.) зилзиласида 50 минг , Туркиядаги (1999 й.) зилзила чогида 45 мингдан ортик инсонларнинг жабрланиши табиий офатлар ичида энг кам таркалган зилзила нечогли катта кучга эга зканлигидан далолат беради.

Хулоса килиб айтадиган булсак, хавфли табиий ва техноген тахдидлар юзага келишини уз вактида профилактика килиш, уларни олдини олиш ва салбий таъсирларини камайтириш тадбирларини олдиндан утказилиб борилиши максадга мувофикдир. Фавкулодда вазиятлар руй берганда хар бир инсон вазиятдан келиб чиккан холда тугри харакат килиб, саросимага тушмасдан хотиржамликни саклаган холда иш куриши, узига ва узаро биринчи тез тиббий ёрдам курсатиш куникмаларини билиши лозим.

REFERENCES

1. 2021 йил 13 сентябрда кабул килинган Узбекистон Республикасининг "Узбекистон Республикаси ахолиси ва худудининг сейсмик хавфсизлигини таъминлаш тугрисида"ги ^онуни.

2. Узбекистон Республикасининг 2022 йил 17 августдаги "Ахолини ва худудларни табиий хамда техноген хусусиятли фавкулодда вазиятлардан мухофаза килиш тугрисида"ги 790-сони ^онуни.

3. Узбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майдаги "Фукаро мухофазаси тугрисида"ги ^онуни.

4. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 30 июлдаги "Узбекистон Республикаси ахолиси ва худудининг сейсмик хавфсизлигини таъминлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-4794 сонли ^арори.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

5. Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 30 майдаги "Узбекистан Республикасининг сейсмик хавфсизлигини таъминлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ 144-сонли Фармони.

6. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 19 июлдаги "Ахолини зилзилалар окибатида юзага келган фавкулодда вазиятларда (табиий ва техноген тусдаги) харакат килишга тайёрлаш комплекс дастурини тасдиклаш тугрисида" 208 - сонли ^арори.

7. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 21 августдаги "Ахолининг фавкулодда вазиятларда харакат килишга тайёргарлигини оширишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги 650-сонли ^арори.

8. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2019 йил 9 сентябрдаги "Ахолини фавкулодда вазиятларда харакат килишга ва фукаро мухофазаси сохасида тайёрлаш тартибини такомиллаштириш тугрисида"ги 754-сонли ^арори.

9. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2020 йил 26 августдаги "Узбекистон Республикаси фавкулодда вазиятларнинг олдини олиш ва бундай вазиятларда харакат килиш давлат тизимини янада такомиллаштириш тугрисида"ги 515-сонли ^арори.

10. "Фукаролар учун зилзила вактида тегишли харакат ва тадбирларни амалга ошириш". Услубий кулланма. Тузувчилар: Хайдаров Р.Х., Курбанов Б.Ю., Ширинов К.Ж. -Тошкент: ФМИ, 2021 - 85б.

11. "Ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сохасида банд булмаган ахоли, шунингдек жисмоний имконияти чекланган шахсларнинг зилзилада харакат килишга тайёрлаш" Услубий кулланма. Тузувчилар: Курбанов Б.Ю., Гафуров, Н.Н.Ширинов К.Ж. -Тошкент: ФМИ, 2022.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.