CC BY
5П. Ю. Булаты
Жыровщк1 манастыр як помшк культурна-г1старычнай спадчыны мгжваеннага часу (па матэрыялах справы Арх1ва навуковага цэнтра культурнай спадчыны Л1твы)
Артыкул прысвечаны разгляду i вывучэнню асабютай справы Жыров^ага манастыра (1925-1939 гг.) з фондау Арх1ва навуковага цэнтра культурнай спадчыны Ливы. У фондах адзначанай установы захоуваюцца справы, датычныя помшкау арх1тэктуры i культуры, якiмi апекавалася польская дзяржава у мiжваенны час. Дакументы адлюстроуваюць стауленне ула-дау да манастыра, раскрываюцца армтэктурныя асаблiвасцi, разглядаюцца бюракратычныя працэсы па захаванню i падтрыманню помшка у надежным стане.
Ключевые слова: Праваслауная Царква, Заходняя Беларусь, Другая Рэч Паспалггая, Жыровщш манастыр, культурна-пстарычная спадчына.
Узор цытавання: Булаты, П. Ю. Жыровшю манастыр як помшк культурна-пста-рычнай спадчыны мiжваеннага часу (па матэрыялах справы Архiва навуковага цэнтра культурнай спадчыны Ливы) / П. Ю. Булаты // XPONOZ. Церковно-истори-ческий альманах. - 2021. - № 9. - С. 118-138.
Аутар:
Булаты Павел Юр'евiч - дацэнт кафедры сацыяльна-гуматтарных дысцыплш
1нстытута менеджменту спорту i турызму;
кандыдат пстарычных навук.
E-mail: pawelbulaty@gmail.com
ORCID: 0000-0003-3801-6983
P. Y. Bulaty
The Zhirovichi monastery as a monument of historical and cultural heritage of the interwar period (based on the case of Lithuania Archives Research Center of Cultural Heritage)
The article is devoted to the study of case Zhirovichi monastery (19251939) from the Archives Research Center of Lithuania's cultural heritage. The funds of the institution are kept marked cases concerning architectural and cultural monuments, which nursed the Polish state in the interwar period. The documents reflect the attitude of the authorities to the monastery, revealed architectural features considered bureaucratic processes to preserve and maintain the monument in good condition.
Ключевые слова: Orthodoxy, Orthodox Church, Orthodox Church in Poland, Western Belarus, Zhirovichi monastery, cultural and historical heritage.
For citation: Bulaty P. Y. The Zhirovichi monastery as a monument of historical and cultural heritage of the interwar period (based on the case of Lithuania Archives Research Center of Cultural Heritage). XPONOS. Church-historical almanac, 2021, no. 9, pp. 118-138.
Author:
Bulaty Pavel Yurievich - Associate Professor of the Department of Social and Humanitarian Disciplines in Tourism and Hospitality Institute of Sports and Tourism Management; Candidate of Sciences in History. E-mail: pawelbulaty@gmail.com ORCID: 0000-0003-3801-6983
У мiжваенны перыяд на землях Заходняй Беларус дзейнiчала за-канадауства Другой Рэчы Паспалiтай, якое рэгламентавала пытаннi аховы помшкау культуры i арх^эктуры. Дзякуючы актыуным заха-дам i дзеянням шэрагу актывютау i грамадскiх шстытутау, справа па ахове спадчыны набыла сiстэмны характар, што прывяло да назапа-шання у гэты перыяд багатага пласту шфармацьи аб арх^эктурнай спадчыне Заходняй Беларусi, у тым лiку спадчыны Праваслаунай Царквы, забяспечыла захаванне шэрагу ключавых архiтэктурных аб'ектау, якiя знаходзiлiся у аварыйным стане пасля падзей Першай сусветнай вайны i вайны памiж Польшчай i Савецкай Рашяй1.
Адказным органам улады за ахову помшкау было Мшютэрства веравызнанняу i народнай асветы пры якiм вёу працу дэпартамент мастацтвау з асобным аддзелам помшкау i музеяу. У асноуным ахова помшкау ажыццяулялася на узроуш Кашсш па кансерва-цыi. Землi Заходняй Беларус Уваходзiлi у Варшаускую акругу (Бе-ластоцкае i Палескае ваяводства) i Вшенскую акругу (Вiленскае i Навагрудскае ваяводствы)2. Значная частка дакументау кансерва-цыйнай Вiленскай акругi захоуваецца сёння у фондзе № 22 Архiва навуковага цэнтра культурнай спадчыны Лты (Lietuvos Kultüros Paveldo Mosklinio Centro Archyvas)3. Сярод спрау адзначанай уста-новы маецца вялiкая асобная справа праваслаунага Жыровiцкага манастыра4 - аднаго з галоуных духоуных цэнтрау беларускiх зя-мель мiжваеннага часу.
Справа Жыровщкага манастыра пад загалоукам «Ператска з Жыровiцкай царквой, манастыром i дакументы па рамонту царквы»5 дастаткова аб'ёмная i патрабуе дасканалага вывучэння дакументау рознага кшталту. Першы крок у гэтым працэсе быу намi здзейсне-ны у рамках навуковай канферэнцып «III Чтения памяти протоиерея
1 Морозов, Д. В. Материалы по охране памятников в Западной Беларуси (1921— 1939 гг.) в архивах Литвы и Польши / Д. В. Морозов // Весшк Брэсцкага ушверсгг-эта. Серыя 2. Псторыя. Эканомжа. Права. - 2017. - № 2. - С. 5.
2 Там жа. С. 6.
3 Назва фонду: «Дакументы аргашзацый, устаноу i асоб па ахове, кансерва-цьп i рэстаурацьп прыроднай, культурнай i архиэктурнай спадчыны 1911-1939 (Susisiekimo-statybos skyriaus meno poskyrio susirasinéjimas su organizacijomis, jstaigomis ir asmenimis dél gamtos, kultüros ir architektüros paminklq issaugojimo bei restauravimo 1911-1939)».
4 Lietuvos Kultüros Paveldo Mosklinio Centro Archyvas (LKPMCA). - F. 22. V. 1. Nr. 73.
5 Арыгшальная назва на лиоускай мове «Susirasinéjimo dél Zirovicq (Baltarusija) cerkvés, vienuolyno ir baznycios remonto dokumentai».
Иоанна Григоровича (1792-1852): историка, археографа, археолога»6, дзе было акрэслена тэхшчнае i змястоунае атсанне справы, вызначаны перспектывы даследавання матэрыялау У працэсе пер-шаснага знаёмства з матэрыяламi справы было вызначана:
1) У справе прысутнiчае 52 асобныя польскамоуныя дакументы на паперы рознага фармату i розныя па тэхнщы выканання - 16 ру-капiсных, 36 аддрукаваных;
2) Выяулена шырокае кола iнстытуцый, якiя былi задзейшча-ныя у справе: уладары манастырскiх будынкау (манастыр Польскай аутакефальнай Праваслаунай Царква, парафiя Рымска-Каталiцкай Царква, Дзяржауная сярэдняя сельскагаспадарчая школа), iерархiя адмiнiстрацыйных органау дзяржаунай улады Польшчы, iншыя установы. Пры гэтым Вшенская камiсiя па кансервацыi разглядала Жыровщю манастыр як адзшы непадзельны аритэктурны комплекс;
3) Храналагiчна справа па рамонце Жыровщкага манастыра ахо-плiвае перыяд з 1925 па 1939 г. Размеркаванне дакументау па гадах досыць не раунамернае;
4) Апроч шфарматыуных звестак, у справе вартыя увагi узоры сфрапстыцы (пячатак) розных устаноу7.
Характар дакументау, iх змест далi падставы сцвярджаць, што далейшае змястоунае вывучэнне справы Жыровщкага манастыра можа адкрыць новыя i невядомыя факты з жыцця святой абiцелi мiжваеннага часу. Вывучэнню i аналiзу дакументау, датычных Жыровщкага манастыра, прысвечаны наш артыкул.
Сама справа не з'яуляецца цэласнай, то бок - прыведзеныя у ёй дакументы не датычацца аднаго паслядоунага працэсу. Пад воклад-кай справы сабраныя дакументы звязвае лакацыя - комплекс будын-кау Жыровiцкага манастыра i розныя бюракратычныя працэдуры, звязаныя з захаваннем i падтрыманнем помнiка у годным стане. Як адзначалася вышэй, у справе дакументы храналапчна размеркава-ны досыць не раунамерна i звесткi, прыведзеныя у iх змесце, датычацца розных адмшютрацыйных працэдур. У сувязi з гэтым мы так-сама прыводзiм звесткi з дакументау у адпаведнасщ з iх тэматыкай i адлюстраванымi працэдурамi, вылучыушы рубрыкi.
6 Адбылася у Мiнскай духоунай акадэми 13 чэрвеня 2019 г.; матэрыялы канферэн-цьп знаходзяцца у друку.
7 Прадстаулены да друку у зборшк матэрыялау канферэнцыi канферэнцыi «III Чтения памяти протоиерея Иоанна Григоровича (1792-1852): историка, археографа, археолога».
1. Рамонт царквы Уздвгжання Святога Крыжа, 1925 г. Пер-шым аркушам у справе Жыровщкага манастыра з'яуляецца лют рэктара касцёла Юзэфа Даугялы да акружнога кансерватара8 у Вшь-не ад 8 студзеня 1925 г.9 Адзначым, што пасля вайны10 у манастыры адбыуся працэс рэвiндыкацыi, царква Уздвiжання Святога Крыжа11 з манастырскага комплексу была перададзеная пад юрысдыкцыю Рыма-Каталiцкай Царквы i перароблена у касцёл. Лiст ксяндза да чыноушка пачынаецца з уступу, дзе адзначаецца, што у Жыровiчах маецца 3 святыш12, а з ix толью адна цяпер каталiцкая. Ва уступе маецца важная акатчнасць: Ю. Даугяла пiша, што прадстаушк ка-мюи па ахове помшкау быу некалью год таму у Жыровiчаx i агля-дау манастырскiя будынкi. З гэтага вышкае, што справа па выву-чэннi спадчыны манастыра стаяла першачарговай на павестцы дня ад пачатку працы Камiсii. Далей атсваецца актуальны стан храма з акцэнтам на тым, што патрэбны рамонт. Адзначаецца, што сцены знешне i усярэдзiне пашкоджаныя слядамi баявых дзеянняу13. З фасадау пасыпауся тынк, месцамi абвалiлiся карнiзы. Дах месцамi дзiравы, адсутнiчаюць вадасцёкi, ад чаго вада трапляе у сярэдзiну i наносiць шкоду сценам. Таксама святар тша, што храм не мае алта-ра i абсталявання. У люце прыводзяцца дадзеныя замеру будынку: даужыня 22 м., шырыня 10 м., вышыня (сцены) 15 м. I як вышк - па-даецца просьба аб спрыяннi у атрыманнi крэдыту на ажыццяулення рамонтных прац.
Далей у люце, займаючы палову яго аб'ёму, прыводзщца абгрун-таванне i даводзiцца значнасць падтрымання у належным стане жы-ровiцкага храма. Аутар лiста робiць акцэнт на тым, што аднауленне касцёла у Жыровiчаx - важная рэч для падтрымю каталiцкай i поль-скай справы, на карысць чаго прыводзiць чатыры аргументы. Пры-водзiм ix тэзюнае выкладанне, апускаючы яскравую iдэалагiчную
8 Акружны кансерватар помшкау - старшыня aKpyri па кансервацьп (пад кансер-вацыяй трэба разумець ix ахову, захаванне i абарону) помшкау.
9 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 1-1 аб.
10 Бaгдaнoвiч, В. Царква i дзяржава : выбраныя артыкулы i прамовы / Вячаслау Баг-дaнoвiч. - Мiнск : Прыход Прыход Свята-Петра-Паулаускага сабора, 2019. - С. 63.
11 Узвiжaнскaя царква - пабудаваны у 1769 г. каменны храм-кальварыя Жыровщ-кага манастыра; усярэдзше царквы палову будынка займае лесвща, кoпiя Святой лесвiцы (лац. Scala Santa), якая знaxoдзiццa у Латэранскай бaзiлiцы Св. Яна у Рыме.
12 Верагодна, маюцца на увазе мaнaстырскiя храмы - Успенсю сабор, Узв1жанская i Яуленская цэрквы. Георпеуская мог1лкавая царква аутарам лкта не ушчваецца.
13 Сляды Першай сусветнай (1914-1918) i Савецка-польскай (1919-1921) войнау.
афарбоуку. Па-першае, Ю. Даугяла сцвярджае, што колькасць вер-шкау-каталшоу у ваколiцах шбыта складае 1000 чалавек, у лiк якiх уваходзяць асаднш (падаецца 50 сямей асадшкау), двары, датачныя да земляробчай школы асобы. Гэтыя лiчбы досыць спрэчныя. Як адзначау праваслауны сенатар В. В. Багдановiч, у 1924 г. у Жыровь чах да каталщкага веравызнання належала 14 чалавек (10 прышлых прадстаушкоу ураду i палщьп, 4 карэнных жыхары)14. Па-другое, паводле меркавання ксяндза, касцёл у Жыровiчах быу патрэбны для таго, каб спыняць «варожую аптацыю» праваслаунага манастыра. Раскрываючы гэты тэзiс, Ю. Даугяла згадвау паслядоушкау дэпар-таванага у Германiю годам раней былога настаяцеля Жыровщкага манастыра аримандрыта Цiхана (Шарапава) (1886-1937), вядомага працiунiка польскай аутакефали. Па-трэцяе, на думку аутара люта непрывабны касцёл на фоне прывабнага праваслаунага сабору не будзе спрыяць развiццю польскай i каталщкай справы. Па-чацьвер-тае, ксёндз лiчыу, што сярод вучняу Жыровщкай земляробчай школы шмат хто паходзiу з iншых польскiх ваяводствау, быу выхаваны у каталiцкiм духу i меу патрэбу у касцёле.
У канцы лiста пастауленая пячатка парафй, маецца подпiс ксяндза Ю. Даугялы. Лiст быу дастаулены у Вiльню, разгледжаны i за подтсам кансерватара Навагрудскага ваяводства 21 студзеня 1925 г. Камiсiя па кансервацып на яго дала два адказы: павятоваму старасце у Слошме15 i непасрэдна аутару лiста - жыровщкаму пробашчу16. У адказах адзначаецца важнасць рамонту будынку царквы i даецца на гэта дазвол. Акцэнт робщца на тым, што рамонт трэба ажыц-цяуляць абачлiва, бо працы будуць праходзiць на помшку гiсторыi. У адказ на тсьмо камiсii (ад 21.01 N.r. 83/I) у слонiмскiм старостве быу састаулены план i каштарыс рамонту храма. Дакументы былi дасланыя у камюда, што пацвярджае суправаджальная тэлеграма за подтсам Слошмскага старасты датаваная 5 сакавша 1925 г.17
Хоць праца па рамонце фармальна была распачатая, фактычна нiякiх дзеянняу не адбывалася. Аб гэтым сведчыць чарговы лют пробашча Ю. Даугялы, датаваны 11 мая 1925 г. наюраваны у Вшь-ню да кансерватара18. У люце святар просiць даць распараджэнне
14 Багдановiч, В. Царква i дзяржава... С. 63-64.
15 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 2.
16 Там жа. Арк. 2 аб.
17 Там жа. Арк. 4.
18 Там жа. Арк. 5-5 аб.
зацвердзщь каштарыс рамонтных прац, дасланы старастам у ка-мю1ю (2 сакавша 1925 г. № 4704), каб хутчэй распачаць нутраныя рамонтныя працы. Найперш гаворка щзе аб тым, што у штэр'еры трэба прыбраць элементы усходняга абраду, каб храм быу прыдат-ны для ужывання каталшамь Ю. Даугяла адзначае, што далейшае замаруджванне справы наносщь шкоду будынку: зшшчаецца каршз, крушн якога был1 адб1ты дзеля бяспею параф1ян. Дзеля уплыву на камю1ю у паскарэнш справы аб зацвярджэнн каштарысу, ксёндз прыводзщь аргумент - праз чатыры месяцы пачнецца новы наву-чальны год у земляробчай школе \ прыедзе шмат моладз1, але пры таюм унутраным стане храм не будзе прыдатны для правядзення школьных набажэнствау. У сувяз1 з гэтым Ю. Даугяла у люце вельм1 просщь кансерватара прыспешыць зацвярджэнне папер, а таксама выдзяленне сродкау на рамонтныя працы19. Гэты лют Ю. Даугяла падтсау не толью як пробашч касцёла у Жыров1чах, але \ як прэ-фект земляробчай школы.
Адказу на лют ксяндза адразу не было. I Ю. Даугяла 22 чэрве-ня 1925 г. шша чарговы лют у камю1ю, лют досыць эмацыяналь-ны20. У першых радках святар адзначае, што у слошмсюм старостве яму было адмоулена у атрыманн крэдыту на рамонтныя працы па прычыне, што храм не быу зшшчаны падчас вайны21. Ксёндз за-кткау кансерватара дапамагчы яму у гэтай справе, апелюючы да таго, што Камю1я паспрыяла у выдачы сродкау для рамонту бер-нардынскага касцёла22 у доугатэрмшовай патрэбе. I зноу у люце гаворка вядзецца аб тым, што ужо праз 2 месяцы пачнуцца занятю у земляробчай школе \ касцёл у цяперашшм яго стане не з'яуляецца прыгодным для узрушэння каталщкага жыцця у Жыров1чах.
Адказ з камюи ад кансерватара на два люта ксяндза (ад 11 мая \ 22 чэрвеня) быу дадзены лютом ад 2 лшеня 1925 г.23 Найперш у люце адзначаецца, што збоку кансерватара не робщца шяюх перашкод у справе рамонту касцёла. Адзначаецца, што сродю для ажыццяулен-ня ус1х заяуленых прац можна атрымаць у Мшютэрстве земляроб-
19 Нажаль, у гэтай справе адсутшчаюць дасланыя са староства дакументы i планы рамонту 1925 г.; сума, якая патрабавалася на рамонт - не вядомая.
20 ЬКРМСЛ. - Е 22. V. 1. №. 73. Арк. 7-7 аб.
21 Пасля гэтых слоу Ю. Даугяла паставiy знак "!!".
22 Трэба меркаваць, што гаворка у дакуменце вядзецца пра адзiн з бернардынсюх касцёлау у Слонiме.
23 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 73. Арк. 8.
ства i таварау. Абумоулена гэта тым, што адзначанаму Мшютэрству падпарадкоуваецца земляробчая школа у Жыровiчах. Гэтым лiстом заканчваецца справа рамонтных прац 1925 г. Не вядома щ атрымала каталiцкая парафiя сродкi на правядзенне рамонтных прац у 1925 г. Больш матэрыялау, датычных якiх-небудзь захадау i стасункау з ка-мiсiяй у Вшьне па рамонце Узвiжанскага храма за гэты перыяд не выяулена.
2. Рамонтныя працы у манастырсюм комплексе, 1925 г. Пара-лельна з захадамi па кансервацыi Уздвiжанскай царквы, шоу ра-монт былога манастырскага будынку24. Звесткi аб гэтым рамонце у 1925 г. у архiунай справе прадстаулены абрывiста i лаканiчна. Пер-шы дакумент, якi сведчыць аб будаушчых працах на манастырскiм корпусе, - лют на афщыйным асабютым бланку25 ад варшаускага iнжынера-архiтэктара Вшьгельма Караля Хеннэнберга26 да кансер-ватара Навагрудскага ваяводства прафесара Бернарда Рэмара ад 28 лютага 1925 г. Варшаускi архiтэктар шсау, што у прыватным парадку даведауся ад тэхнiка Чэха, аб тым, што адбываецца рамонт i пры-стасаванне да патрэб земляробчай школы старажытнага кляштару у Жыровiчах. Працы цягнулюя ужо пару месяцау27, але складанасщ у камунiкацыi не дазваляюць Хенненбергу спраудзщь якасць прац, якiя адбывалюя пад наглядам Чэха. На жаль застаецца не вядомым цэлы шэраг акалiчнасцей: хто звяртауся да варшаускага эксперта, чым была выклiкана заклапочанасць аб якасщ прац?
Трэба меркаваць, што лют арх^эктара падштурхнуу Камiсiю да захадау па кантролю над правядзеннем рамонту. Сведчыць аб гэтым наступны дакумент - адказ на лют Камюи ад 28 красавца 1925 г. за нумарам 2024 (сам лют не выяулены), натсаны кiраУнiком будаунiчых прац 2 чэрвеня 1925 г. (№ 3080)28 пад загалоукам «Аб справе рэалiзацыi Урадам праграмы работ у будынку былога манастыра у Жыровiчах». Хоць i не вядома, яю запыт утрымлiвау лiст з Камiсii (верагодна, была запатрабаваная справаздача аб ходзе i
24 Адразу па сканчэнш вайны будынак выкарыстоувауся як дзщячы прытулак.
25 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 3.
26 Хеннэнберг В.К. (1891-1963) - архиэктар, кансерватар помшкау; выпускшк ар-хiтэктурнага факультэта Варшаускага тэхналаичнага унiверсiтэта (1923), супра-цоушк Цэнтральнага бюро па iнвентарызацыi помшкау мастацтва у Варшаве (да 1939 г.).
27 Дакладны пачатак не адзначаны, трэба меркаваць, што пачауся рамонт у канцы 1924 г.
28 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 6.
характары рамонтных прац), звесткi адпрауленыя туды з Жыровiч досыць щкавыя, падрабязна апiсваюць будынкi земляробчай школы (канфюкаваныя у праваслаунага манастыра), раскрываюць аспекты рамонтных прац. Адзначаецца, што школа складаецца з 18 будынкау - жылых i гаспадарчых, мураваных i драуляных, у большай цi меншай ступенi разбураных у вайну. Праведзены цяпер рамонт да-тычыуся адбудовы гаспадарчых i жылых (у фальварку) памяшканняу. Праведзеныя працы не пауплывалi на знешш выгляд будынкау акрамя аборы, яку прыйшлося будаваць нанова у сувязi з поуным яе разбурэннем. Рамонт галоунага будынку у 1925 г. прадугледж-вау узвядзенне на друпм паверсе драуляных сцен-перагародак. Ра-бшася гэта дзеля таго, каб займець шмат малых памяшканняу для патрэб школьнага штэрнату (спальнi для навучэнцау). Адзначалася, што гэтыя працы шяюм чынам не пауплываюць на знешш i унутра-ны выгляд будынку. Таксама у лiсце запэунiвалася, што на выгляд i структуру будынка не пауплывае узвядзенне у мураваных афщы-нах памяшканняу для настаунщкага персаналу. Заканчвауся лiст завярэннем, што рэалiзацыя планау па рамонце уах 18 будынкау вымагае большага часу i не можа быць зроблена сiламi тутэйша-га урада. Наюроувалася просьба аб тым, каб кансерватар асабюта прыехау i даследавау стан будынкау i на месцы дау распараджэннi. Таксама дасылалася просьба аб павышэнш унёску на правядзенне работ.
На гэты лiст адказ з Камюи быу накiраваны 3 лшеня 1925 г.29 У iм адзначалася, што можна працягваць будаушчыя працы жылых i гаспадарчых будынкау без даследавання на месцы, калi iх стан i гi-старычны выгляд не будуць змененыя.
Апошнiм лютом заканчваецца камушкацыя Жыровiч i Камюи у Вiльне па справе рамонтна-будаушчых прац 1925 г. Аднауляюцца стасуню толькi у 1931 г.
3. Рамонтныя працы 1931-1932 г. Гэты фрагмент стасункау Жыровщкага манастыра i Камiсii па кансервацыi звязаны з ажыц-цяуленнем рамонтных прац, яюя вяла Праваслауная Царква на званщы i храмавых будынках. Пачалася справа з трывожнага лiста рэктара Жыровщкай каталiцкай парафii Пятра Рагiнскага у Камiсiю па кансервацыi30 (паралельна лют быу дасланы i у павятовую ад-мiнiстрацыю) ад 22 лшеня 1931 г. Ксёндз дакладау аб тым, што
29 Там жа. Арк. 8 аб.
30 Там жа. Арк. 9.
праваслауны манастыр пачау рамонтныя працы на аб'ектах, яюя з'яулялюя помнiкамi культуры, без зацверджанага адмшютрацыяй плану. Галоуным чынам, ксёндз клапащуся пра будаунiчыя працы на званщы пры галоуным пляцы у Жыровiчах. Адзначалася, што падчас iх былi знiшчаны карнiзы, дабудаваны дах. На лют ксяндза у Камiсii досыць хутка адрэагавалi i ужо 29 лшеня 1931 г. адтуль быу наюраваны лiст да слонiмскага старасты i самаго ксяндза П. Рагшскага31. Старасту паведамлялася: стала вядома, што вядзецца рамонт на званщы пры праваслаунай царкве32, разбураны карнiз, дабудаваны дах. Паколью працы вялiся па не зацверджаным праек-це, iх трэба было спынiць. Ксяндзу паведамлялася, што па яго люце прынятыя захады.
Наступны ход адмiнiстрацыйнай справы у правядзеннi прац на званщы адлюстроуваюць чатыры тэлеграмы. У першай тэлеграме ад 25 жшуня 1931 г.33 павятовы шжынер Ст. Тамкевiч паведамляу у Вiльню: дзеля выканання распараджэння (ад 29.VIII.1931 г. L.dz. II-1489/31) 3 жнiуня 1931 г. працы па рамонце званщы пры царкве у Жыровiчах спыненыя. З Вшьш 31 жнiуня 1931 г. была наюраваная тэлеграма слонiмскаму старасце34, дзе паведамлялася: праект пера-будовы званiцы не зацверджаны, трэба спынщь працы да высвят-лення уах абставiн. Слонiмскi стараста Кашлач у адказ на паве-дамленне з Вшьш даслау туды 18 верасня 1931 г. тэлеграму35 дзе паведамiу, што нiякiх прац пры перастройцы царкоунай званiцы не ажыццяуляецца. Тэлеграма старасты была прынята да ведама шжы-нерам К. Тымiньскiм36.
Далей у гэтай справе з'яуляецца лют з Камюи да павятовага ар-хiтэктара у Слонiме ад 22 лютага 1932 г., дзе просщца даць iнфарма-цыю аб работах, яюя былi выкананыя на званщы у манастыры37. У адказ на запыт павятовы архiтэктар 10 сакавша 1932 г. даслау грун-тоуны лiст, дзе падрабязна апiсау усе акалiчнасцi гэтай справы38. Архiтэктар шсау, што пры царкве у Жыровiчах, якая з'яуляецца
31 Там жа. Арк. 10.
32 У дакуменце у дужках пазначаецца, што будынак калкьщ належау да базыльян-скага манастыра.
33 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 13.
34 Там жа. Арк. 14.
35 Там жа. Арк. 15.
36 Там жа. Арк. 16.
37 Там жа. Арк. 17.
38 Там жа. Арк. 18.
помшкам псторьп, знаходзiцца званiца, да каторай з дзвюх бакоу да-будаваныя дзве сiметрычныя прыбудовы з цэглы, адна з iх - атынка-ваная i пабяляная. Другая прыбудова, якая знаходзiцца з пауднёвага боку, знаходзiцца у стане поунага зруйнавання, з-за чаго нiяк не вы-карыстоуваецца. Дзеля таго, каб скарыстаць пабудову кiраунiцтва праваслаунага манастыра адрамантавала яе у поуным аб'ёме, аднак без папярэдняга атрымання дазволу уладау. На момант натсання гэтага лiста ужо былi зробленыя наступныя рамонтныя працы:
1) сарванае старое бляшанае пакрыццё з кроквамi i лачаннем, зробленыя новыя кроквы з лачаннем, дах пакрыты новай ацынкава-най бляхай;
2) разабраныя i перакладзеныя з цэглы знешшя сцены, атынка-ваныя i пабяляныя, усталяваныя вокны i дзверы, перад галоуным уваходам зроблены драуляны ганак.
Далей у люце архiтэктар робiць заключэнне аб праведзеных працах, адзначаючы наступнае. Нягледзячы на тое, што зруйнава-ная пабудова вымагала вiдавочнага i непазбежнага кансервацый-нага рамонту, хаця б у сувязi з дапасаваннем да званщы, выкананы над уваходам у прыбудову драуляны ганак з драуляным дашкам ад ападкау - не лепшае арх^эктурнае рашэнне, якое псуе знешш вы-гляд будынку. Гэтага, на думку арх^эктара, можна было б пазбег-нуць i тым самым захаваць уваход ад залiвання вады, калi б было запраектавана некалью ступеняу звонку будынка i закладзеныя трубы вадасцёкау.
Верагодна, Камiсiю у Вiльне задаволiу адказ павятовага арх№ эктара, бо шяюх захадау да спынення прац, цi якiх санкцый, датыч-ных Жыровiцкага манастыра, не выяулена. Аднак у Камюи сачылi i клапацшся пра ход рамонтных прац, яюя ажыццяулялiся Права-слаунай Царквой у манастырсюх будынках. Так, 18 жшуня 1932 г. слонiмскаму старасту за подтсам доктара Ст. Лорэнца39 была да-сланая тэлеграма40, у якой пыталася аб ходзе будаунiчых прац у Жыровiчах. Неузабаве41 ад старасты у Камiсiю паступiу адказ42, дзе
39 Лорэнц Станклау (1899-1991) - польсю мастацтвазнавец. У 1929-1935 гг. узна-чальвау аддзелы аховы помшкау у Вiленскiм i Навагрудскiм ваяводствах, адначасо-ва выкладау у Вшенсюм унiверсiтэце.
40 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 73. Арк. 18. (Тэкст яе змяшчаецца на тым жа аркушы, што i лкт павятовага архiтэктара ад 10.03.1932).
41 Дакладнай даты на дакуменце няма, пазначана толью - «жшвень 1932» .
42 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 73. Арк. 19.
паведамлялася: у цякучым годзе архiмандрытам Жыровщкага манастыра быу скончаны знешш рамонт - пабяляная царква у Жыро-вiчах43, часткова адрамантаваная званiца пры той жа царкве.
4. Прызнанне манастыра помшкам культурна-гiстарычная спадчыны, 1933 г. Значнай i у нечым паваротнай падзеяй для Жыровщ-кага манастыра стала афщыйнае прызнанне усяго манастырскага комплексу помнiкам культурна-гiстарычнай спадчыны. Гэты пра-цэс, а дакладней яго пэуны бюракратычны бок (у сферы камушка-цыi Камiсii па кансервацып з уласнiкамi будынкау) адлюстраваны у справе, якая намi даследуецца.
Перад тым, як было прынята рашэнне аб прызнанш манастыр-скiх будынкау помшкам спадчыны, С. Лорэнц (кансерватар Наваг-рудскага ваяводства) даслау 21 лютага 1933 г. павятоваму слошмска-му старасце лют, дзе акрэ^вауся гэты намер44. У лiсце адзначаныя наступныя будынкi, якiя планавалася уключыць у спiс спадчыны:
1. Успенсю сабор
2. Акружэнне сабора у межах, атачоных мурам разам з будынка-мi: званiцай, гаспадарчай i жылой забудовай
3. Мураваная праваслауная каплiца у стылi ракако (Яуленская царква)
4. Манастырскi корпус, у яюм размясцiлася земляробчая школа, з гаспадарчымi будынкамi
5. Царква Уздвiжання Святога Крыжа, раней гвалтоуна перадад-зеная польскiмi уладамi каталiкам.
Таксама у лiсце кансерватар просiць старасту, каб той даслау яму пэуныя звестю. Найперш - iнфармацыю аб унясенш адзнача-ных будынкау у шатэчныя кнiгi (ksiçga hipoteczna): у яюя кнiгi, пад якiм нумарам. Гэтыя звесткi неабходныя Камiсii дзеля вызначэння Уласнiка будынкау дзеля далейшай камушкацып у справе iх аховы. Акрамя таго, у люце ставiлася пытанне: пад якi тытул мае праваслауная каплща у манастыры?
Лггаральна праз месяц 24 сакавiка 1933 г. павятовы стараста дау адказ камюп на пастауленыя iмi пытанш45. У сваiм лiсце ён адзна-чыу, што усе аб'екты (пералш iм таксама прыводзiцца) унесеныя у iпатэчныя кнiгi акружнога суда у Гродна46 за нумарам 1040. Таксама
43 Верагодна, гаворка вдзе пра Успенсю сабор.
44 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 20.
45 Там жа. Арк. 21.
46 Hipoteczna ksiçga S^du okrçgowego w Grodno. Церковно-исторический альманах «XPONOZ», № 9, 2021
быу дадзены адказ i аб тытуле каплiцы: стараста напiсау, што ма-настырская каплiца мае тытул Мацi Божай Жыровiцкай.
Атрымаушы патрэбныя звесткi, Камiсiяй манастырскiя будынкi былi прызнаныя помнiкамi гiсторыi. Пасля гэтага была зробленая паштовая рассылка. Ад iмя доктара Лорэнца 19-20 мая 1933 г. было адпраулена 7 лютоу: 2 лiсты ва урад Навагрудскага ваяводства, 3 л> сты - уласнiкам будынкау, 2 люты - у адмшютрацыйныя царкоуныя органы.
У ваяводсю урад 19 мая 1933 г. быу наюраваны лют47, у яюм ад-значалася: комплекс будынкау Жыровщкага манастыра (з ператкам будынкау) прызнаны каштоуным помнiкам культурна-гютарычнай спадчыны48. У другiм лiсце49 ад 20 мая 1933 г. паведамляецца, што люты былi дасланыя i уласнiкам будынкау, ураду даручалася сабра-ць квiтанцыi50 з пацвярджэннем атрыманш iмi лiстоУ з Камiсii i пе-радаць iх у Вшьню.
Уласнiкам будынкау 19 мая 1933 г. Камюя даслала лiсты ад-нолькавай формы, але з рознымi акалiчнасцямi. Пачыналiся лiсты аднолькава са спасылю на заканадауства51 аб апецы над помнiкамi на падставе якога было прынята рашэнне аб прызнанш будынкау помнiкамi. Адзначалася, што будыню унесеныя у iпатэчныя кнiгi акружнога суда у Гродна за нумарам 1040, з'яуляюцца часткай каштоунага комплексу будынкау арх^эктуры эпохi барока i рака-ко, характэрнай для царкоунага i кляштарнага будаунiцтва ХУШ ст. Таксама у першай частцы люта прыводзшася назва будынка, акрэ-^вауся яго уласнiк. Гэтыя часткi люта былi розныя для кожнай ш-стытуцыi.
У лiсце да пробашча каталiцкага касцёла52 адзначалася, што помшкам прызнаны храм пад тытулам Уздвiжання Святога Крыжа
47 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 73. Арк. 22.
48 Адзначым, што у дакументацьп выкарыстоуваецца тэрмш «гаЬу1ек», якi даслоу-на перакладаецца «помнiк старажытнасцi». У сучасным разуменш гэта помнiк культурна-гiстарычнай спадчыны.
49 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 73. Арк. 29.
50 Кожны уласшк дасылау «РОКШ1ТОШЛ№1Е» у якiм пацвярджау атрыманне лкта з Камiсii i знаёмства з фактам прызнання яго будынкау помшкам спадчыны.
51 Пазначаецца Артыкул 3, артыкул 1, артыкул 2 пункт 2. распараджэння прэзь дэнта Рэчы Паспалiтай ад 6.03.1928 (Эг. и. Я. Р. №. 29. рог. 265), а у лiсце да зем-ляробчай школы значыцца таксама Артыкул 3. распараджэння Рады мшстрау ад 23.09.1932 г. (Эг. и. Я. Р. №. 89. рог. 750).
52 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 73. Арк. 23.
(дауней «La Scala»). Да дырэкцып сярэдняй земляробчай школы53 Камюя шсала аб прызнаннi за помнiк будынку дауняга Жыровщка-га манастыра. У люце да настаяцеля праваслаунай царквы у Жыро-вiчах54 пералiчвалiся наступныя помнiкi:
1) праваслауная царква Успення Божай Мацi
2) званiца, жылая i гаспадарчая забудова
3) праваслауная каплща святога Ануфрыя55.
Далей у лютах пазначаецца (са спасылкай на заканадауства56), што прынятае рашэнне аб ахове помшка палягае да выканання.
У адказ на атрыманыя люты усе установы даслалi 14 чэрвеня 1933 г. кв^анцып аб атрыманш i знаёмстве з распараджэннямi57.
20 мая 1933 г. Камгая даслала люты з паведамленнем аб прыз-нанш шэрагу будынкау (з iх пералiкам) помнiкамi у адмiнiстрацыю царкоуных устаноу - каталiцкую мiтрапалiтальную курыю58 i пра-васлауную кансiсторыю59.
5. Працы на даху храма Узвiжання Святога Крыжа, 1933 г. Неуза-баве пасля прызнання будынкау за помшк, рэктар каталiцкай парафй 14 лшеня 1933 г. накiравау у Камюда лiст60. У iм святар тша, што напачатку лiпеня мае намер прыступщь да аднаулення афарбоую храмавага даху. Пры гэтым адзначаецца, што знешнi выгляд храма, як помшка, не зменщца. Аб гэтым шфармуе камiсiю i просiць даць
53 Там жа. Арк. 25.
54 Там жа. Арк. 27.
55 Маецца на увазе будынак былой царквы святога Ануфрыя, пабудаванай у сярэд-зiне XVII ст. на поудзень ад сабора у каменным келейным корпусе i пераробленай пад келью настаяцеля у 1867 г. (Антоний (Мельников), архимандрит. ХХХ). Зва-рот да старадауняга тытула неiснуючай царквы - не выпадковы. Функцыяй Камiсii па кансервацыi былi i археаграфiчныя даследаваннi, падчас яюх былi знойдзены звесткi аб кнаванш некалi у Жыровiчах царквы святога Ануфрыя. Таксама адзна-чым, што вяртанне да колшнк назвау - тэндэнцыя у працы Камiсii. Так, знаёмства з дакументамi архiва паказала, што шэраг праваслауных цэрквау у дакументацьп пазначаецца пад гiстарычнымi тытуламi (Ляхавiцкая царква Узв1жання Святога Крыжа пазначаецца пад тытулам Св. Юрыя (ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №.188. Арк. 76.), Сноуская царква Св. Казьмы i Дзям'яна як Пятра i Паула (ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 173.)).
56 Пазначаецца Артыкул 3. уст. 2. распараджэння прэзвдэнта Рэчы Паспалiтай ад 6.03.1928 i арт. 87 уст. 3. Лиара А. распараджэння прэзiдэнта Рэчы Паспалиай ад 22.03.1928 (Эг. и. Я. Р. №. 36. рог. 341).
57 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №. 73. Арк. 24, 26, 28.
58 Там жа. Арк. 30.
59 Там жа. Арк. 31.
60 Там жа. Арк. 32.
адказ у справе будучых прац. Яго лют дайшоу да павятовага старост-ва i быу 8 жнiуня 1933 г. дасланы у Вiльню, аб чым сведчыць спецы-яльная тэлеграма61. Але, паводле лiста ад 5 жшуня 1933 г.62, якi быу дасланы з Камюи па кансервацыи да павятовага старасты, карэспан-дэнцыя да Вiльнi не дайшла. Пауторна паперы у Вiльню былi вы-сланыя 10 жнiуня 1933 г., аб чым сведчыць тэлеграма63. Але больш папер (адказу Камiсii, рашэнняу, парад), датычных прац па афарбоу-цы даха храма Узвiжання Святога Крыжа у Жыровiчах, не выяулена.
6. Справа кааператыва «Samopomoc», 1934 г. Сярод папер, яюя датычыцца стасункау Камiсii па кансервацыi i царкоуных устаноу, маецца некалькi папер, звязаных з просьбай кааператыва спажыу-цоу <^аторотос», фiлiял якога змясщуся у будынку земляробчай школы у Жыровiчах з сярэдзiны 1930-х. Дырэкцыя кааператыву64 накiравала 10 лiстапада 1934 г. павятоваму старасце лют65. У iм адзначалася: у сувязi з тым, што фiлiял кааператыву спажыуцоу <^аторотос» змясцiуся у будынку земляробчай школы у Жыров> чах (былы манастырскi корпус), якi з'яуляецца помшкам арх^экту-ры, яны просяць аб дазволе на выбщцё дзвярэй збоку шашы. Пры гэтым кааператыу запэушвау, што выгляд будынку не зменщца i яго архiтэктурныя вартасцi ад гэтага не страцяцца. На тым жа аркушы, як 15 лютапада 1934 г. перасылауся у Вшьню, змяшчаецца прыпiска павятовага архiтэктара, дзе ён хадайшчае аб станоучым вырашэнш гэтай справы. У сваiм адказе Камiсiя па кансервацыi лiстом ад 21 снежня 1934 г. на iмя павятовага архiтэктара дае дазвол на працы па выбiванню дзвярэй, але просщь аб належным праектаванш прац66.
7. Рамонтныя працы на будынках манастырсюх цэрквау, 19331938 гг. Ад моманту надання будынкам статусу помнiка, пачауся ак-тыуны этап рамонтных прац. Сведчыць аб гэтым колькасць папер, датычных будаунiчых працэдур (17 дакумента перыяду 1933-1938 гг.). Як адзначалася вышэй, наданне статусу - момант важны. Най-перш гэта звязана з магчымасцямi атрымання дзяржаунага фiнан-савання на ажыццяулення рамонтных прац. Але у гэтым выпадку быу i жорсткi кантроль за якасцю прац на аб'ектах, што з'яулялiся
61 Там жа. Арк. 39 аб.
62 Там жа. Арк. 38.
63 Там жа. Арк. 39.
64 Слошмсю ф1л1ял кааператыву знаходзiyся на пл. Мiцкевiча, 19.
65 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №г. 73. Арк. 45.
66 Там жа. Арк. 46.
помшкамг Адпаведна, любыя захады у будаушчых працах, дэталi знешняга аблiчча мусiлi узгадняцца са спецыялiстамi Камюп па кансервацыi.
Пачынаецца справа з люта67 ад 13 чэрвеня 1933 г. намесшка Жыровщкага манастыра архiмандрыта Ануфрыя (Ступнщкага) да аддзелу публiчных работ Навагрудскага ваяводства. У лiсце адзна-чаецца, што трэба ажыццявiць шэраг рамонтных прац: пакрыць царкву новым жалезным дахам, абнавiць пашкоджаныя фарбы на iншых дахах, перабудаваць згншыя сцены i зрабiць iх крыху шшы-мi, але без ютотных змен у гiстарычнай архiтэктуры манастыра. У сувязi з гэтым айцец архiмандрыт прасiу выдаць дазвол на правяд-зенне прац. Таксама была просьба разглядзець працу хутка, бо ужо былi падрыхтаваныя матэрыялы i лщ^ для працы.
Амаль паралельна з лютом архiмандрыта з прашэннем аб даз-воле на рамонт, 24 чэрвеня ва урад Навагрудскага ваяводства быу наюраваны лiст з праваслаунай кансiсторыi у Гродна68. У iм, апе-люючы да таго, што манастырсюя будынкi з'яуляюцца помнiкамi архiтэктуры эпохi барока i ракако XVIII ст., просiцца аб дазволе на правядзенне рамонтных прац, на як манастыр сабрау грошы дзеля падтрымання помнiка у годным стане. Гэты лют з Навагрудка быу перасланы у Вiльню 1 лшеня 1933 г.69
Неузабаве 20 лшеня 1933 г. Камiсiяй за подтсам доктара С. Лорэнца быу наюраваны лiст у Слонiм да павятовага старасты70. У iм адзначалася, што частковы рамонт царквы i манастыра у Жы-ровiчах дазваляецца i просщца паведамiць аб гэтым защкаулены бок (праваслауны манастыр). Аб атрыманш звестак з манастыра 25 лшеня 1933 г. была выслана адмысловая тэлеграма за подтсам рэферэнта манастыра iераманаха Сергiя71.
Пасля выдачы дазволу на правядзенне рамонтных прац, 17 жшу-ня 1933 г. з Камюи па кансервацыi было даслана тры лiсты72 (у справе iх копй змяшчаюцца на адным аркушы): у Слонiм да павятовага старасты (паведамленне аб дазволе рамонтных прац), у Гродна да праваслаунай кансюторып (паведамленне аб дазволе рамонту i
67 Там жа. Арк. 35.
68 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 33-33 аб.
69 Там жа.
70 Там жа. Арк. 36 аб.
71 Там жа. Арк. 36.
72 Там жа. Арк. 40.
звестю аб тым, што складзены iх план, якi высланы у манастыр), у Жыровiчы да архiмандрыта. Лiст у Жыровiчы утрымлiвае 5 паз> цый, звязаных з правядзеннем рамонтных прац, якiх мусiлi пры-трымлiвацца у манастыры пры iх ажыццяуленнi:
1) Для пакрыцця даху царквы трэба выкарыстоуваць жалезную бляху з засечками
2) Дах мусщь быць пафарбаваны у цёмна-зялёны колер.
3) Лiхтары трэба фарбаваць у светла-шэры альбо светла-крэма-вы колер.
4) Пры рамонце царквы i прылеглых да царквы будынкау ма-настыра, выкарыстаная пры гэтым цэгла мусщь быць атынкава-ная.
5) Выяуленыя раней замураваныя у манастырскiх будынках вок-ны i дзверы на першым паверсе трэба вярнуць да функцыянальнага ужытку.
Важны аспект дзейнасцi Камюн - забеспячэнне фiнансавання рамонтных прац на аб'ектах, прызнаных помнiкамi спадчыны. Ра-монт Жыровiцкага манастыра - не выключэнне. 25 студзеня 1934 г. Камюя падала запрос73 у Мшютэрства веравызнанняу i грамад-скага асветнщтва (Ministerstwo Wyznan Religijnych i Oswieceшa Publicznego) аб выдаткаваннi сродкау на рамонт манастыра. У сваiм адказе ад 7 лютага Мшютэрства паведамiла, што, згодна з раскладам бюджэту (dz.2, §15, паз. 4) на перыяд 1933/1934 гг., Жыровщ-каму манастыру на правядзенне рамонтных работ можа выдзелiць грашовую квоту (субсiдыю) у памеры 1200 злотых74.
Атрымаушы адказ з Мшютэрства, Камюя 27 лютага 1934 г. наюравала лiст75 у павятовы урад, дзе паведамша аб выдаткаваннi 1200 злотых, дала распараджэнне старасце перадаць гэтыя грошы манастыру. Аб выкананш распараджэння слонiмскi стараста паведа-мiу Камiсii 5 сакавiка 1934 г. адмысловай тэлеграмай76.
Наступныя захады па атрыманню дзяржаунага фiнансавання на правядзення рамонтных прац мелi месца у 1936 г. Кансерватар Ксаверы Ивоцю77 6 сакавiка 1936 г. даслау лiст78 ва урад Навагруд-
73 Там жа. Арк. 41.
74 Там жа.
75 Там жа.
76 Там жа. Арк. 42.
77 Швоцю Ксаверы Францшак (1901-1974) - польсю гiсторык мастацтва, этнолаг, прафесар Акадэми мастацтвау у Варшаве; галоуны кансерватар В1ленскай акругi.
78 ЬКРМСЛ. - Б. 22. V. 1. №г. 73. Арк. 47.
скага ваяводства з просьбаю аказаць дапамогу у атрыманш фшан-савання рамонтных прац у Жыровiцкiм манастыры ад Мiнiстэрства веравызнанняу i грамадскага асветнiцтва. У ваяводскiм урадзе 10 красавца 1936 г. адказалi79: у сувязi з тым, што манастыр з'яуляецца помшкам, яго просьба перадаецца далей ва урад. Затым 22 красавша 1936 г. прафесар Швоцю накiроувае лiст непасрэдна у Мшютэрст-ва80. Там ён адзначае, што па просьбе Архiепiскапа Гродзенскага i Навагрудскага Антонiя (Марцэнка)81 хадайнiчае аб выдачы фшан-савання на рамонт царквы i манастыра у Жыровiчах. Далей у лiсце паведамляецца, што царква i манастыр з'яуляюцца помнiкамi архгг-эктуры, коратка акрэслiваюцца асноуныя гiстарычныя звесткi (час узвядзення, перабудовы). У канцы лiста прыводзiцца неабходная для рамонту сума - 3500 злотых.
У Мшютэрстве веравызнанняу i грамадскага асветнщтва зварот Камюи быу разгледжаны i 26 лютага 1937 г. у Вшьню быу дасланы адказ82. Адзначалася, што па квоце з бюджэту на 1936/1937 гг. на рамонт праваслаунай святыш у Жыровiчах выдзяляецца крэдыт на суму 800 злотых. У сувязi з тым, што аб'ект з'яуляецца помшкам, крэдыт выдаецца на беззваротных умовах. Лют з Мшютэрства пара-лельна наюроувауся ва урад Навагрудскага ваяводства. З адмшютра-цыi Навагрудскага ваяводства у той жа дзень (26 лютага 1937 г.) быу дасланы лют83 у Камюда па кансервацып. У iм паведамлялася аб выдачы сродкау на рамонт будынку Жыровщкага манастыра у памеры 800 зл. У тым жа люце пазначана, што на рамонт праваслаунай царквы у Стоубцах (таксама помшк арх^эктуры) выдаткавана Мiнiстэрствам 1000 зл.
Пасля атрымання фiнансавання рамонтныя працы у манастыры працягвалiся. У Камюда па кансервацыi з Навагрудскага ваяводства 8 лшеня 1937 г. быу дасланы лют84. У iм наюроувалася просьба на-меснiка Жыровiцкага манастыра аб дазволе на завяршэнне рамонту пакрыцця даху манастырскага комплексу. Далей адзначаецца, што рамонтныя працы палягаюць у зрыве старога бляшанага пакрыцця,
79 Там жа. Арк. 48.
80 Там жа.
81 Архiепiскап Антонш (Марцэнка; 1887-1954) - займау пасаду юраушка Гродзен-скай епархй з 1935 па 1937 гг.
82 LKPMCA. - F. 22. V. 1. Nr. 73. Арк. 50.
83 Там жа. Арк. 51.
84 Там жа. Арк. 52.
сарщроука яго (адбор годных для ужывання лiстоУ бляхi), пакрыццё даху з дадаваннем новых лiстоУ ацынкаванай бляхi, пафарбоука яе зялёнай алейнай фарбай. Лютом з Камюи ад 10 жшуня 1937 г. даз-вол на адзначаныя працы быу дадзены85.
Гэтым лiстом справа у камунiкацыi памiж Жыровiцкiм манасты-ром i Камiсiяй па кансервацыi абрываецца па аб'ектыуных прычы-нах - хутю пачатак Другой сусветнай вайны.
8. Тэлеграма з М1мстэрства веравызнанняу 7 грамадскага асветнщтва, 1939 г. Апошш аркуш справы - досыць загадкавая (выцягнутая з кантэксту шшай справы) тэлеграма ад 25 студзе-ня 1939 г.86, якая дае падставы для далейшых даследаванняу i на-вуковых пошукау. У ёй Мшютэрства веравызнанняу i грамадскага асветнщтва дае адказ на зварот аб дазволе на перанос шоны Мащ Божай Жыровiцкай у каталiцкi храм. Адзначаецца, што Мшютэрства не супраць таго, каб шону перанесщ, калi будзе дасягнута дамо-ва з Праваслаунай Царквой. Больш аб прадмеце тэлеграмы звестак не выяулена. На нашу думку, справа мела наступны ход: у Камiсiю пастушу зварот ад Каталщкай Царквы на дазвол аб пераносе шоны Мащ Божай Жыровщкай у каталiцкi храм (магчыма, манастырскi), у сваю чаргу Камiсiя накiравала запыт у профшьнае Мiнiстэрства. Якi быу далейшы ход справы - не вядома. Пралщь свет на гэта мо-гуць дакументы фонду Мiнiстэрства веравызнанняу i грамадскага асветнiцтва альбо каталiцкiх шстытуцый. Як паказвае далейшы ход падзей, шона усё ж засталася у праваслаунай манастырскай царкве.
Такiм чынам, разгледзеушы справу «Перапiска з Жыровщкай царквой, манастыром i дакументы па рамонту царквы» можам пада-гулщь i адзначыць наступнае. Справа не з'яуляецца цэласнай, пры-ведзеныя у ёй дакументы не датычацца аднаго паслядоунага працэсу -пад вокладкай справы сабраныя дакументы, якiя адлюстроуваюць розныя бюракратычныя працэдуры, звязаныя з захаваннем i пад-трыманнем помшка архiтэктуры у годным стане. Пачалюя стасункi уласнiкау манастырскiх будынкау з Камюяй па кансервацыi у 1925 г. Першы фрагмент справы - захады па рамонце царквы Уздвiжання Святога Крыжа, якая падчас ажыццяулення палiтыкi рэвiндэкацыi была перадана Каталщкай Царкве. На жаль, не вядома щ атрымала каталiцкая парафiя сродю на правядзенне рамонтных прац у 1925 г. Паралельна у 1925 г. пад даглядам Камюи ажыццяулялюя рамонт-
85 Там жа. Арк. 53.
86 Там жа. Арк. 54-54 аб.
ныя працы у манастырсюм комплексе, яю налажыу земляробчай школе. У матэрыялах падрабязна раскрываюцца аспекты рамонтных прац. Рамонтныя працы 1931-1932 г. раскрываюць фрагмент ста-сункау Жыровщкага манастыра i Камюи па кансервацып, звязаных з ажыццяуленнем рамонтных прац, яюя вяла Праваслауная Царква на званщы i храмавых будынках. Значнай падзеяй для Жыровiцкага манастыра стала афщыйнае прызнанне усяго манастырскага комплексу помшкам культурна-гютарычнай спадчыны у 1933 г. Пом-нiкамi былi прызнаныя манастырскi храм пад тытулам Узвiжання Святога Крыжа (раней - «La Scala»), будынак дауняга Жыровщкага манастыра, саборная царква Успення Божай Мащ, званща (з жылой i гаспадарчай забудовай), каплiца святога Ануфрыя (пераробленая у Х1Х ст. пад келлю настаяцеля). Пасля прызнання манастырскага комплексу помшкам у 1933 г. былi спробы правядзення рамонтных працы на даху храма Уздвiжання Святога Крыжа, але вышк яе -невядомы. У 1934 г. кааператыу «Samopomoc» прасiу даць дазвол на выбщцё дзвярэй збоку шашы. Камiсiя дазвол дала, але прасiла аб належным праектаваннi прац. Досыць доУгiмi былi рамонтныя працы на будынках манастырсюх цэрквау у перыяд 1933-1938 гг. За гэты час рабшюя захады i рэалiзоувалiся наступныя работы: па-крыццё царквы i манастыра новым жалезным дахам (па рашэнш Ка-мiсii - ацынкаванай бляхай, пафарбаванай у цёмна-зялёны колер), перабудова згншых сцен. На рамонт дзяржавай праз Мiнiстэрства веравызнанняу i грамадскага асветнщтва было выдаткавана 2000 злотых (1200 у 1933/34 гг. 800 у 1936/37 гг.).
Разгледжаная намi справа - фрагмент шырокага працэсу рамонту Жыровщкага манастыра у мiжваенны час, яю адлюстроувае ка-мунiкацыю розных iнстытуцый. Пошук матэрыялау (праектау, пас-таноу, схем) i далейшае даследаванне можа раскрыць шмат новых акалiчнасцей справы аховы Жыровщкага манастыра у Другой Рэчы Паспалггай.
Источники И ЛИТЕРАТУРА
1. Антоний (Мельников), архимандрит. Жировицкий монастырь в истории западных русских епархий : дисс. ... магистра богословия : в 3-х ч. / архимандрит Антоний (Мельников). - Загорск : Московская духовная академия, 1964. - Ч. 1. - 136 с.
2. Багдановiч, В. Царква i дзяржава: выбраныя артыкуля i прамо-вы / Вячаслау Багдановiч. - Míhck : Прыход Свята-Петра-Паулауска-га сабора, 2019. - 203 с.
2. Морозов, Д. В. Материалы по охране памятников в Западной Беларуси (1921-1939 гг.) в архивах Литвы и Польши / Д. В. Морозов // Весшк Брэсцкага ушверспэта. Серыя 2. Псторыя. Эканомша. Права. - 2017. - № 2. - С. 5-15.
3. Lietuvos Kultüros Paveldo Mosklinio Centro Archyvas. - F. 22. V. 1. Nr. 73.
5. Lietuvos Kultüros Paveldo Mosklinio Centro Archyvas. - F. 22. V. 1. Nr. 173.
6. Lietuvos Kultüros Paveldo Mosklinio Centro Archyvas. - F. 22. V. 1. Nr. 188.
