CC BY
51
Журнал Национального научного центра хирургии им. А.Н. Сызганова
67
Жылауьщ щрт ауруыньщ профилактикальщ шаралары
Р.Н. Нурмуханбетова
КР ДСМ Салауатты OMip салтын щалыптастыру мэселелер1 ¥лттъщ орталыгы
Нурмуханбетова Р.Н.
Национальный Центр проблем формирования здорового образа жизни
Эхинококкоз - одно из тяжелейших паразитарных заболеваний человека и животных, наносящее большой социально-экономический ущерб. Роль человека в эпидемиологии эхинококкоза невелика, однако изучение эхинококкоза у человека служит не только медицине, но и ветеринарии. Чисто медицинский подход к эхинококкозу не даст результатов, необходимые крупные организационно-хозяйственные и санитарно-технические мероприятия, повышение культуры убоя и повышения продуктивности скота, своевременная и полная утилизация отходов животноводства поможет предохранение население (в первую очередь сельское) от этого тяжелого заболевания.
Эхинококкоз-адамзат^а ерте заманнан белгл |урт ау-руы. Оны малдыц бауырындагы, екпеандеп сырт керУс сипатына |арап бершiмек, ол гылыми ттде латынша Echinococcus granullogus-деп атаган.
Эхинококктар eзiнщ ecin жеттген сатысында ит, мысы| жэне кейбiр жабайы ет^оректтердщ ащы iшек |уыстарында, ол eсiп жетiле бастаган уа^ытында, ягни бершiмек кезiнде Yй жануарларыныц, адамдардыц эр тYрлi дене мYшелерi- бауыры, eкпесi, миы, булшы| ет арасы т.б. жерлерiнде кездесетiндiгi бYгiнде гылыми тYPде дэлелденiп отыр. Адамдар оны мал сойганда жэй кезбен-а^ бай|ай алады. Ал, ендi осы бершiмектердi жеген иттщ ас^азаны, ягни шек |уысында 1-3 ай уа|ыт аралыгында узындыгы 6-10 мм, 4 буынша|-кеспелтек-тен туратын эхинококк (жылауы| |урты немесе таспа) eсiп жеттедк Оныц мыцдаган эхинококк жумырт^асына толы соцгы 4-буыншагы эр кез иттщ |иымен (10000 паразит) мыцга жуы| тапа бeлiнiп тYсiп, ягни 0,5 млн. шамасында жумырт^а шашады да сырт^ы ортаны, ягни суды, мал азыгын, шeптi ластайды [1]. Оныц Yстiне, тенуид жумырт^аларыныц уза| уа|ыт бойы (ылгалды ортада бiр жылга дейiн жэне одан да астам) eз¡н¡ц ауру тугызу ^абтетш жоймайтынын ескерсек, адам мен малга ауру жу^тырган эр иттщ |аншалы|ты |аутт болатынын тYсiну |иын емес.
Ауыл шаруашылы| малы - |ой, ешю, iрi |ара, тYЙе, шош|а, кейде жыл|ы осылайша ластанган жерде жайылганда немесе су iшкен кезде (жайылымдарда, су |оймаларда, астауларда т.б.) ас^азанына оныц жумырт^асы енiп, 1-2 ай Ынде бул аурудыц бершiмек сатысын тYзедi. Ал, адам жогарыдагыдай ластанган жемю-жидек, бау-ба|ша eнiмдерiн абайсызда ластанган тагамдарды жумай пайдаланганнан жу^тырады.
Сондай-а| |иымен эхинококк жумырт^асын бeлiп жYрген Yй итшщ денесiнде сол жумырт^алар жабысып жYретiн болганды^тан, оны Yй иелерi бала-шага сы-лап-сипауы ар|ылы да жу^тыруы ы^тимал. Сонды^тан эхинококкозбен ауырган иттщ денесi, жYрiп-турFан орындары eте |аутт деп саналады.
Эхинококкозбен ауыратын ит ауыратындыFын бт-
Nurmukhanbetova R.N.
National Center of Healthy Lifestyle Kazakhstan School of Public Health, Almaty
Echinococcosis is one of the hardest parasitic diseases of the person and animals carrying the big social and economic damage. The role of the person in is insignificant, however studying echinococcosis at the person serves not only medicine, but also veterinary science. Only the approach to echinococcosis will not give the results, necessary large organizational - economic and sanitary-engineering actions, increase of culture of slaughter and increase of efficiency of cattle, duly and full recycling of waste products of animal industries will help protection the population (first of all rural) from heavy and artful disease.
дiртпейдi. Сиректеу болса да бул ауруды мысы^тарда таратады. Эдетте, ит, мысьщ иелерi оларга тама^ Yшiн базардан не ^олдан малдыц екпе, бауыры сия^ты шикь заттарды эхинококкоз протосколикост^ (урыщшалары) бар-жо^тыгына кеп мэн бермей сатып ала салады. Ал, мунык e3i сырт^ы ортага ауру таратудык негiзгi кeзi болып табылады, себебi ауру урыщшалары осы нэрселерде болуы мYмкiн.
Ауыл шаруашылыщ малы мен адамды за^ымдаган эхинококкоздыц ауру ретшде ай^ын сатысы жо^. Ол уза^ уа^ыт бойы жасырын тYPде етедк Эхионкоккоздыц тiкелей eзiнен мал сирек еледк Онда да ауру немесе элжуаз мал елт ^алуы мYмкiн. Крйдыц дене мYшесiне енген эхинококктыц ауру тудыру сатысына жетуi Yшiн бiр жарым жыл, одан да астам уа^ыт, ал ит Ындеп жынысы жетiлген таспа ^урттыц дамуы Yшiн, жетiлген таспалардыц бeлiнуiне дешн 40-70 кYн уа^ыт ^ажет.
Малды сауы^тыру Yшiн оларды эхинококк ауруыныц аллергенiмен тексерiп, ауру белгiлерiн керсеткендерЫе емдiк дэрiлер беру керек. Б!ра1^ мундай мал дэрiгерлiк шараларга ^¡рп нары^тыщ кезекде оншалы^ты мэн бертмей келедi.
Ал, аграрлы^ ^урылымдардыц жеке ^ожалы^, иелершщ буган тиiстi мэн бергендерi абзал. Соцгы кездегi мал дэр^ерлк, медициналыщ бай^аулар бул аурудыц кец келемде тараганын кeрсетедi.
Республика бойынша эхинококкоз ^ой мен тYЙе арасында 40% шамасында болса, кей облыстарда ол 90 пайызга дешн жеткен. Ауру иттер ауырып жа-тып ^алмайды не бас^а белп бермейдi. Оларды тек нэжiсiн тексеру ар^ылы гана аны^тауга болады. Ал, ондай жумыстар еш жерде жYргiзiлмейдi. Сонды^тан эхинококкоз ауруынан арылу Yшiн Yй иттерiн алты ай бойы эр 45 тэулк сайын емдк эсерi жогары дэрiлермен (дронцит, азинокс, бикутин, пиквитон, гидробунид, фе-налидон, фенбенат т.с.с.) дэртеп отыру ^ажет. Содан кейiн оларды мал дэр^ерлк-зертханалыщ тексеруден eткiзiп, эхинококктан таза екендпн аны^таганнан сок да жылына терт рет дэртеуд удайы жYргiзiп отырган дурыс.
68
Вестник хирургии Казахстана
Осындай бершiмегi бар етт ит т.б. жесе, оныц Ынде-гi эхинококк |урты внiп жетiлiп, жогарыда айтылган цикл |айталанатын болады. Мiне, осылайша эхинококкоз ауруыныц таралу жолы жалгаса бередк Сонды^тан мал сойганда оныц денеанен табылган бершiмектердi дэрь дэрмектермен залалдап, не не болмаса от|а вртеген жвн. Квп жагдайда бул аурудыц таралу жолын бтмеген-дiктен оны ^ан-жынга |осып итке тастай салады. МYныц взi эхинококкоз ауруын |олдан тарату деген свз.
Адамга не малга жуцан эхинококкоз жумырт^аларыныц сырт|ы ^абыгы ас^азан свлi жэне вттщ эсерiмен еридi де, iшiндегi гексаканттар онкос-фералардан бвлiнiп шыгып, ащы iшек |ан тамыры-на ент, бауыр, вкпе, ми сия|ты органдарга барып тура^тап, 0,03 - 0,06 мм бершiмектер (эхинококк ларвоцисталары) жасалады да бiр ай мерзiм Ынде 1 мм-ге дейiн узарып вседк Бундай бершiмектердiц ец квп тура^тайтын жэне всетiн ыцгайлы орны бауырга жа|ын жердегi май-шажыр|ай [2]. Ал бауыр шшдеп эхинококкоз осы майшажыр^айдан кейiнгi за^ымданган екiншi сатыдагы дамуы болуы мYмкiн. Одан ары |арай паразит кiшi |ан айналымы ар|ылы вкпеде, одан ары Yлкен |ан айналымы |антамырына втiп алып бYЙректе, сYЙектерде, булшы| еттерде жэне де бас мига да втт кетуi мYмкiн.
Бауырдыц эхинококкоз ауруына шалынуыныц клиникалы| белгiлерi квп жвне эртYрлi. Аурудыц взi, ас^ынуы эр кезде эртYрлi белгiлермен бiлiнедi. Аурудыц басталган мерзiмi белгiсiз. Квп уа^ыт^а дешн ауру ешбiр белгiмен бiлiнбейдi. Бауырдыц эхинококкоз ауруы барын наукас адам взУц улгайып кеткен бауырын бай^аганда гана барып бiледi. Аурудыц барын адам взУц бауырыныц квлемi Yлкейгенiнде, оны квршiлес жат|ан мYшенiц |ысып тастаганында гана сезiнедi.
Бас|а мYшелердегi эхинококкоз кистасыныц дамуы оныц талшы^тарыныц |урамына байланысты жэне гексакант |айда жэне |алай жабысып туруына да байланысты вседк Кейбiр кисталар кшкентай болсада ауруды сездiредi, ал кейбiр кисталар Yлкен болса да ауруды сездiрмей жYре бередi де все бередк Бауырдыц эхинококкоз ауруына шалынуыныц клиникалы| белгiлерi квп жвне эртYрлi. Аурудыц взi, ас^ынуы эр кезде эртYрлi бел-плермен бiлiнедi. Аурудыц басталган мерзiмi белпаз. Квп уа^ыт^а дейiн ауру ешбiр белгiмен бiлiнбейдi. Бауырдыц эхинококкоз ауруы барын наукас адам взУц улгайып, Yлкейiп кеткен бауырын бай^аган-да гана барып бтедк
Аурудыц барын адам взшщ бауырыныц квлемi Yлкейгенiнде, оны кврштес жат|ан мYшенiц |ысып
тастаганында гана сезшедк Аурудыц пайда болып, дамуын шартты тYPде бiрнеше сатыга бвлуге болады. Бiрiншi саты — басталу, белпаз стадия кезi - уры^тыц бауырга сiцiл, бiрiншi клиникалыщ белгi пайда болганга дейiн созылатын мезгiл. Осы мезгiл уза| уа^ыт^а, жылдарга созылуы мYмкiн. Екiншi саты кез^е улгайган киста бауырдыц паренхимасын, вт жолдарын |ысуына байланысты аурудыц белгiлерi пайда болады. Негiзгi жвне жи кездесетiн белгiнiц бiрi - кеуденщ оц жа^тагы теменгi бвлiмiнде кеуде |ысылып тургандай сезiм тууы, оц жа| ^абыргалар астында салма^ты нерсе, ауыртпалы| сезiмiнiц пайда болуы. Осыцдай сезiммен бiрге агзаныц жалпы улану белгiлерi де пайда болады (элареу, тез шаршу, сыр^аттанган сезiм). Кейбiр кезде аллергиялы| реакция бай|алып, есекжем (крапившща) шыгуы мYмкiн. Аурудыц осы кезецЫде YЛFаЙFан бауырды пальпация жвне перкуссия эдiстерiмен аны^тауга болады. Осыцдай зерттеу кез^е бауырдьщ оц жаl^таFы бвлiмiнiц YЛFаЙFаны табылады. Бауырдыц алды^ы бвлiмi YЛFаЙFан болса, ол ^абы^апар астынан шыFып тYрады. Бауырдыц ауруFа шалынFан бвлiмi сауса^тар жетпейтЫ жерде орналас-са, оны рентген свулеамен зерттеген кезде оц жа| диафрагманыц кYмбезi жогары тYPFаны аны| кврiнедi. Аурудыц «гидатид дiрiлi», «кабырганыц бYкiрленуi» сия|ты белгiлерi соцFы жылдары вте сирек кездеседi. Аурудыц Yшiншi сатысы кезЫде аурудыц ас^ынуы салдарынан пайда болатын белгiлер басымдау келедк Солардыц бiрi
- эхинококктiк кистаныц iрiцдеуi осындай кезде оц жа^аы |абы^а доFасыныц астыцда ауру сезiмi пайда болып, ол кYн сайын кYшейiп, YДеп кетедi, дене |ызуы квтерiлiп, наукас адам калтырап-дiрiлдейдi де кара терге тYсiп. квп сYЙыl^тьщ (термен бiрге) жоFалтады. Адам ^н сайын жYдеп, ары^тап кетедi. Кейбiр кезде ауру iрiцге айналып, кейбiр кезде созылмалы тYрiне айналады [3,4].
Бул эхинококкоз ауру ауыл шаруашылы^ында да денсаулы| са|тау саласында да айтарлы^тай экономикалы| жэне элеуметтiк зиян шекпредк Соныд^тан бул аурудыц алдын алу шараларын бiрiктiрiп жYргiзген жвн болады.
Цолданылган эдебиеттер:
1. Ауыл шаруашылыгындагы эхинококкоз ауруынан сащтандуру туралы усыныстар. Алматы. - 1975ж. - 20 бет.
2. Геллер И.Ю. Эхинококкоз. Медицина. - Москва. -1989 г.
- С.74.
3. Ордабеков С. Эхинококкоз ауруы жэне одан щалай арыламыз. //Денсаулыщ. -2003. -№ 2. -2-3 беттер.
4. Хирургиялыщ нусщау. 1996 ж. 3-120 беттер.
