CC BY
3УДК 597.2/5
ЖАЙЫЦ 0ЗЕНШЩ ГИДРОЛОГИЯЛЬЩ РЕЖИМ ЖАГДАЙЫНДАГЫ БЕК1РЕ Т¥ЦЫМДАС БАЛЫЦТАРДЫЦ ТАБИГИ К0БЕЮ1
Н.М. БАТЫРБЕК
«Балык шаруашылыгы Fыльши-eндiрiстiк орталыгы» ЖШС Атырау филиалы,
Атырау, ^азакстан Республикасы
Ацдатпа. Мацалада Жайыц взенгндегг бекгре туцымдас балыцтардыц шабацтарыныц агыспен цулдилау динамикасы бойынша жиналган мзлгметтер царастырылган. Жайыц езеншц уылдырыц шашатын жерлергнен агыспен цулдилаган шабацтардыц саныныц азаюы жэне тYрлiк цурамы керсетшген. Жумыста Жайыц езеншц сулылыгы туралы кеп жылдыц деректер жэне оныц бекгре туцымдас балыцтарыныц уылдырыц шашу жагдайларына эсер ету нэтижелер1 келт1р1лген. Кортпа, бек1ре, тлмай жэне шоцырда табиги кебею жагдайлары бузылганы аныцталды. Каз1рг1 уацытта (2023) табиги кебею тек шоцырда ец теменг1 децгейде сацталган.
Беюре туцымдас балыцтарыныц цалган турлершц шабацтары (цортпа , бек1ре, тлмай) Жайыц езетнде 2009 жылдан бер1 кездеспеген. СYйрiк шабагы Жайыц езетнде сирек кездеседг. Жайыц езеншц сулылыгы жэне су келемтщ аз болуыныц балыцтардыц уылдырыц шашу жагдайларына эсерi керсетiлдi.
Зерттеудi Казацстан Республикасы Экология жэне табиги ресурстар министрлт царжыландырды/царжыландырады (Грант №BR23591095).
Тацырыбы: Казацстанныц негiзгi балыц аулау су айдындарыныц балыцресурстары мен басца да гидробионттарыныц жагдайын кешендi багалау жэне оларды турацты пайдалану бойынша гылыми усыныстар эзiрлеу.
Ty^h сездер:беюре туцымдастар, шабац, сулылыц, Жайыц езет, CYйрiк, тлмай, шоцыр, агын, зерттеу, кебею.
Аннотация. В статье представлен собранный материал по динамике ската молоди осетровых видов рыб в р.Жайык. Показано сокращение численности скатывающейся молоди с нерестилищ р.Жайык и их видовой состав. В работе приведены многолетние данные по водности р.Жайык и результаты влияния его на условия нереста производителей осетровых видов рыб. Выявлено, что нарушены условия естественного воспроизводства у белуги, осетра, шипа и севрюги. Установлено, что в настоящее время (2023 г.) естественное воспроизводство на минимальном уровне сохранилось только у севрюги.
Остальные виды молоди осетровых рыб (белуга, осетр, шип) не встречались в р.Жайык с 2009 года. Молодь стерляди в р.Жайык встречается редко. Обобщены результаты многолетних исследований по водности р,Жайык и влияние маловодности на условия нереста рыб.
Исследование финансировалось/финансируется Министерством экологии и природных ресурсов Республики Казахстан (Грант №BR23591095).
Тема: Комплексная оценка состояния рыбных ресурсов и других гидробионтов основных рыбопромысловых водоемов Казахстана и разработка научно-рекомендаций по их устойчивому использованию.
Ключевые слова: осетровые, молодь, водность, р.Жайык, стерлядь, белуга, шип, севрюга, сток, исследование, воспроизводство.
Abstract. The article presents the collected material on the dynamics of the slope of juvenile sturgeon fish species in the Zhaiyk river. The reduction in the number of rolling juveniles from the spawning grounds of the Zhaiyk river and their species composition is shown. The paper presents long-term data on the water content of the river. Zhaiyk and the results of its influence on the
spawning conditions of producers of sturgeon fish species. It was revealed that the conditions of natural reproduction in beluga, sturgeon, thorn and sevryuga were violated. It has been established that currently (2023) natural reproduction at a minimum level has been preserved only in sevryuga.
Other species of juvenile sturgeon (beluga, sturgeon, thorn) have not been found in the Zhaiyk river since 2009. Juvenile sterlets are rare in the Zhaiyk river. The results of long-term studies on the water content of the river and the effect of low water on fish spawning conditions are summarized.
The study was funded by the Ministry of Ecology and Natural Resources of the Republic of Kazakhstan (Grant no. BR10264205).
Topic: Comprehensive assessment of the state of fish resources and other aquatic organisms of the main fishing reservoirs of Kazakhstan and the development of scientific recommendations for their sustainable use.
Keywords: sturgeon, juveniles, water content, Zhaiyk river, reproduction.
Kipicne
^asipri уакытта Жайык-Каспий бассейншщ балык шаруашылыгына табиги жэне антропогендш факторлар эсер етуде.
Соцгы онжылдыкта кебею жагдайларыныц бузылуы жэне каскерлштщ ecyi нэтижесшде беюре тукымдас балыктар ездершщ кэсштш мацызын жогалтты. Кептеген жылдар бойы жYpгiзiлген зерттеулердщ нэтижелеpi беюре тукымдас балыктардыц табиги eciMiH арттыру тшмдшгшщ темендеу тенденциясын кepсеттi, корларды толыктыру орын алмаган, аулау дагдарысты децгейге дейiн темендеген. Нэтижесiнде беюре тукымдас балыктардыц тYpлеpiн аулау популяцияныц уылдырык шашатын белшнщ аздыгына байланысты 2010 жылдан бастап токтатылды.
^aзipri кезде табиги кебею тек шокырда ец теменп децгейде сакталган. Бекipе тукымдас балыктарыныц калган тYpлеpiнiц шабактары (кортпа, беюре, пiлмaй) Жайык eзенiнде 2009 жылдан беpi кездеспеген. СYЙpiк шабагы Жайык езеншде сирек кездеседi.2023 жылгы табиги жолмен дамыган шабактан 5 дана CYЙpiк шабагы, 20 дана шокыр шабагы ауланды.
Материал жэне эдктеме
Жартылай eтпелi eндipiстiк балык тYpлеpiнiц табиги кебею тиiмдiлiгi агыспен кулдилаган шабактардыц санымен аныкталды. Жайык езеншде «Амангалиев Дуйсекеш» кемесiмен агыспен кулдилаган шабактарды бимтралмен аулау жYpгiзiлдi. Шабак сынамалары теракты зерттеу станцияларында алынды. Бipiншi сынама алу станциясы - «Бугорки» баска уылдырык шашатын жерлерге караганда жакын, тецiзден 60 км жерде орналаскан. Екiншi станция «7 Пост» тещзден 10 км кашыктыкта орналаскан.
КYнделiктi бимтралмен аулау жагалармен фарватер бойынша жYpгiзiлдi.
Агыспен кулдилаган балык шабактарыныц тYpлеpiн аныктау жэне материалды жинау жэне оны ецдеу А.Ф.Коблицкаяныц аныктауышы бойынша орындалды [1].
Осы жумыс Yшiн 2018-2022 жылдар аралыгында Жайык eзенiнде жиналган материалдарымыз колданылды.
Зерттеу нэтижeлepi жэне талкылаулар
Жыл сайын 40 жыл бойына балык шабактарыныц агыспен кулдилау динамикасы бойынша материал жинау Жайык езеншщ тeменгi агысында дэстYpлi зерттеу станцияларында узындыгы 60 км болатын сагалык кецiстiктен 20 км жерде жYpгiзiлдi. Жайык езеншдеп бекipе тукымдас балыктардыц агыспен кулдилаган шабактары бимтралмен усталды. Тралдау уакыты 5 мин. Материал А.Ф.Коблицкаяныц аныктауышы бойынша eцделдi [1]. 2023 жылгы зерттеу кезещнде табиги жолмен дамыган шабактан барлыгы 5 дана CYЙpiк шабагы,20 дана шокыр шабагы ауланды.
^аз1рп уакытта Жайык eзенiндегi шабактарды аныктау, агыспен кулдилаган шабактарды бимтралмен аулау непзшде жYpгiзiлдi.
Эзiмiздiц кепжылдык зерттеу нэтижелеpiмiз кepсеткендей,бекipе тукымдас балыктардыц табиги кeбеюi Yшiн жагдайдыц нашарлауы 2000 жылдан басталган.[2].
2009 жылдан бастап шокырдыц табиги кебею тшмдшп темендеп кеттi, ал баска тYрлерi Yшiн (кортпа, бекiре, пiлмай) нелге тец болды. СYЙрiк-Жайык езенiнде мекендейтш бекiре тукымдастарыныц ец аз тараган тYрi. Кэсiпшiлiк аймагында сирек кездеседь СYЙрiктердi аулау туралы статистика жок,ейткеш бул тYP кэсiпшiлiк емес. Табигат пайдаланушылардыц аулауында сирек кездеседi. СYЙрiк шабактарын бимтралмен аулау кездейсок болды. Беюре тукымдас балыктардыц табиги кебею жагдайларыныц нашарлауы кейiнгi жылдары да байкалады [4].
ЖYргiзiлген кепжылдык талдау 2010 жылы бекiре тукымдас балыктарыныц енеркэсiптiк аулауына енгiзiлген мораторий оц нэтиже бермегенiн керсеттi. Тыйым салудыц барлы; кезещнде езеннен ауланган беюре тукымдас балы; шабактарыныц саны 164-тен (2014ж.) 25 дана (2023ж.) аралыгында ауыткыды. Кебiне шокыр шабактары жэне аздаган CYЙрiк тYрлерi ауланды. 2023 жылы денесшщ узындыгы 4,0-12 см болатын CYЙрiк шабактары маусымныц бiрiншi бескYндiгiнде, ал денесшщ узындыгы 4,0-9,0 см болатын шокыр шабактары маусымныц екiншi он^ндшнде агыспен кулдилады. Кейбiр жылдары (2015, 2019) шокыр жэне CYЙрiк шабактары езенде мYлдем кездеспедь 1-Кесте.
1-Кесте. 2011-2023 жылдар аралыгында Жайык езенiнде бимтрал аркылы ауланган шокыр жэне CYЙрiк шабактарыныц саны.
Зерттеу жылдары Су айдыныныц атауы Шабактар саны, дана
2011 4
2012 100
2013 Атырау облысы шепндеп 77
2014 Жайык езеншщ теменп агысы 164
2015 Шабактар кездеспедi
2016 71
2017 57
2018 56
2019 Шабактар кездеспедi
2020 5
2021 8
2022 22
2023 25
2023 жылы жасанды кебейту максатында 6eKipe тукымдас балык тYрлерiн аулауды жYзеге асыратын Жайык-Атырау 6eKipe балы; ecipy зауытыныц деректерi бойынша беюре тукымдас балы; тYрлерiнiц тецiзден езенге уылдырык шашу козгалысы тiркелдi. Беюре тукымдас балыктардыц уылдырык шашу миграциясы наурыздан маусымга дейiн жалгасты. Осы кезецде олар 192 дана,оныц шшде кортпа-1дана;орыс бекiресi-60 дана;сYЙрiк-35 дана;шокыр-96 дана аулады.
Осыган байланысты бекiре тукымдастардыц бiр бeлiгi уылдырык шашатын жерлерге еткен, бiрак табиги факторлардыц эсерiнен табиги кебею жагдайлары бузылды, ейткены бекiре тукымдас балыктардыц уылдырык шашатын жерлерi табиги уылдырык шашатын субстратты жогалтты[5].
Мундай факторларга Жайык езеншщ сулылыгы мен уылдырык шашатын жерлершщ жагдайы жатады.
Жайык eзенiнiц тураксыз су агыны жагдайында бекiре тукымдас балыктардыц кебею тиiмдiлiгi Жайык езеншщ гидрологиялык режимiне тiкелей байланысты болды.
1990-2008 жылдардагы кеп жылдык зерттеу нэтижелерi бекiре тукымдас балыктардыц табиги кебею аукымы негiзiнен eзеннiц сулылыгы жэне уылдырык шашатын балыктардыц санымен аньщталганын кeрсеттi. Эзеннiц гидрологиялык режимi балыктардыц табиги уылдырык шашу жагдайларына, шабактардыц агыспен кулдилау динамикасына жэне елшем-
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
салмак керсетюштерше эсер eTTi. Бiз жылдар бойы болып жаткан бiркатар гидрологиялык жаFдайлардыц эсeрiн зeрттeдiк, мысалы: езеннщ сулылыFы, су таскыны, eзeндeгi судьщ максималды децгеш, уылдырык шашу жэне шабактардыц аFыспeн кулдилауы кeзiндeгi температура, езен аFыныньщ жылдамдыFы. ^арастырылып отырFан жылдарда суы мол,орташа сулы жэне суы аз жылдар алмасып отырды [6].
Жылдык аFынныц кeлeмiнe карай талдау кeзeцдeрi 9 суы мол, 4 орташа сулы жэне 4 суы аз жылдарFа бeлiнeдi.
Суы мол жылдарда су таскыныныц кeлeмi 6,8-ден 11,45 км3-ге дeйiн ауыткиды, орташа кeлeмi-8,2 км3 болды. Шокырдыц уылдырык шашатын жерлерге eтуi орта есеппен 52,8 мыц данаFа дешн; кортпа-2,9; орыс бeкiрeсi-11,4; пiлмай-5 мыц данаFа дeйiн eстi [7].
Осы жылдары кeктeмгi су таскыны 90 ^ннен 132 кYнгe дeйiн жэне судыц жоFары децгешнде - 572 см-ге дешн eori, балыктардыц уылдырык шашуына колайлы жаFдай жасалды.
Одан кешнп жылдары жэне казiргi кезецдеп Жайык eзeнiнiц су аFыныныц кeлeмi 8,0 км3/жыл-дан 4,0 км3/жылFа дешн кыскарды. Эзеннщ су таскыны да та тeмeндeдi (сэуiр, мамыр). 2-Кесте.
2-Кесте. 2009-2023 жылдардаFы Жайык eзeнiнiц су аFыныныц ^лемшщ динамикасы.
Жылдар Айлар Жылдык аFын, км3.
3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
2009 0,45 1,14 0,96 0,65 0,52 0,48 0,45 0,42 0,9 - 6,0
2010 0,3 0,6 1,17 0,71 0,59 0,5 0,51 0,41 0,9 - 5,7
2011 0,37 0,91 1,92 1,07 0,58 0,51 0,5 0.40 0,9 - 7,2
2012 0,39 0,92 1,55 0,95 0,77 0,53 0,5 0,46 0,49 - 6,6
2013 0,5 1,41 1,69 0,97 0,74 0,61 0,65 - - - 6,6
2014 0,54 0,99 1,32 1,25 0,92 0,8 0,71 0,62 0,59 0,47 8,2
2015 0,6 0,73 1,03 0,82 0,71 0,6 0,6 0,55 0,56 0,62 6,8
2016 0,53 1 1,46 1,29 0,97 0,84 0,75 0,69 0,68 0,57 8,8
2017 0,75 1,04 1,9 1,8 1,14 0,84 0,66 0,69 0,65 0,69 10,2
2018 0,61 0,85 1,00 0,79 0,67 0,56 0,51 0,58 0,47 0,35 6,4
2019 0,38 0,58 0,91 0,55 0,5 0,47 0,4 0,39 0,35 0,34 4,9
2020 0,41 0,58 1,09 0,78 0,66 0,57 0,51 0,50 0,41 0,40 5,9
2021 0,37 0,53 0,92 0,51 0,42 0,40 0,39 0,32 0,28 0,24 5,01
2022 0,29 0,59 1,11 0,65 0,49 0,33 0,29 0,29 0,27 0,21 4,98
2023 0,62 1,84 1,91 0,97 0,59 0,41 0,31 0,34 0,37 0,32 8,11
Атырау облысында Атырау каласынан 273 км кашыктыкта орналаскан, калFан 2 уылдырык шашатын жерлерде осы балык тYрлeрiнiц уылдырык шашуы мYмкiн, алайда сапалы уылдырык шашатын субстраттыц болмауына байланысты уылдырыктар eлiп калуы мYмкiн. Сонымен катар, 2021 жылы eзeндeгi су децгешнщ тeмeндiгi жэне аз аFын кeлeмi - 1,96 км3/жыл (сэуiр, мамыр, маусым) кыска мeрзiмдi су таскыны жаFалаудаFы уылдырык шашатын жeрлeрдi сумен толтыруды камтамасыз ете алмады [8]. 2021 жылFы жаFдаЙFа караFанда 2023 жылFы су аFыныныц кeлeмi - 4,72 км3/жыл (сэуiр, мамыр, маусым)кeптeу болFанымeн, осы жылыда кыска мeрзiмдi су таскыны жаFалаудаFы уылдырык шашатын жeрлeрдi толыктай сумен толтыру Yшiн жeткiлiксiз болды. 2018-2023 жылдар аралыFындаFы Жайык eзeнiнiц су децгей 440 см-ден аспады. Сонымен катар, су аFыныныц жылдамдыFы - 0,45 м/сек-ка дeйiн тeмeндeдi, бул беюре тукымдас балыктардыц уылдырыFыныц дамуы Yшiн колайлы жаFдай туFызбайды [9].
^аз1рп уакытта беюре тукымдас балыктардыц табиги кебеюi бекiре тукымдас балыктардыц корын толыктыруды камтамасыз етпейдi, бул 2023 жылы жYргiзiлген зерттеу деректерiмен расталады. Корытынды
Осылайша, зерттеудiц барлык жылдарында, соныц iшiнде 2023 жылды коса алганда, Жайык езенiнiц сулылыгы мен уылдырык шашатын балыктардыц саны бойынша агыспен кулдилаган бекiре тукымдастарыныц шабактарыныц саны аныкталды.
2021 жылмен 2022 жылгы жагдайларга караганда аса катты езгерiстер байкалмаган, ал 2023 жылгы су агыныныц келемi - 4,72 км3/жыл (сэуiр, мамыр, маусым) кептеу болганымен, осы жылыда кыска мерзiмдi су таскыны жагалаудагы уылдырык шашатын жерлердi толыктай сумен толтыру Yшiн жеткiлiксiз болды.
Сулылыгы аз жылдардыц жиi кайталануы бекiре тукымдас балыктардыц уылдырык шашу жагдайларыныц бузылуына экелш сокты,соныц салдарынан 2009 жылдан берi езенде кортпа,орыс бекiресi жэне тлмайдыц шабактары кездеспедi. Шокырдыц кебеюi ец теменп децгейде сакталган.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. А.Ф.Коблицкая. Определитель молоди пресноводных рыб.Осетровые. Москва.1981, С.23-25.
2. Ю.А.Ким., Е.Б. Бокова. 2000. Воспроизводство осетровых в Урало - Каспийском районе // Осетровые на рубеже XXI века - Издательство КаспНИРХ. - 62 с.
3. Г.М.Шалгимбаева., С.Ж.Асылбекова., Е.Б.Бокова. Атлас нерестилищ осетровых рыб р.Жайык// г .Алматы,2017. Казахский научно-исследовательский институт рыбного хозяйства. С. 6-7.
4. К. Б. Исбеков, А. К. Камелов, С. Ж. Асылбекова, Е. В. Куликов, Е. Л. Кадимов. Современное состояние естественного воспроизводства осетровых рыб (ACIPENSERIDAE) в реке Урал. 83 с.
5. Е.Б..Бокова Условия естественного воспроизводства осетровых рыб в реке Урал // Рыбохозяйственные исследования на Каспии. - Астрахань: КаспНИРХ. - 223.с.
6. А.М.Мухсанов, Е.Б.Бокова. Современное состояние биоресурсов Жайык-Каспийского бассейна. Новая Наука: Современное состояние и пути развития Стерлитамак РФ,2017, С.15-17.
7. Камиева Т.Н.,Саматова Э.С. «Жайык езеншщ гидрологиялык жагдайы жэне оныц балык шаруашылыгына типзетш эсерЬ» .Некоммерческое акционерное общество "СевероКазахстанский университет имени Манаша Козыбаева"(Петропавловск) 3 с.
8. А.И.Ким, С.Ж.Асылбекова, Е.Л.Кадимов. «Исследование естественного воспроизводства рыб реки Урал в Западно-Казахстанской области Республики Казахстан» 40 с.
9. Е.В.Куликов, Е.Л.Кадимов, К. Б. Исбеков, С. Ж. Асылбекова. «Временной метод определения численности рыб в рыбопромысловых реках». 69 с.
