CC BY
46Редактор алган 28.09.2020 ж.
ЕТАМБ76.75.29+76.29.30 ЭОЖ616.1- 084
ЖАСТАРДАГЫ ЖУРЕК-К^НТАМЫР АУРУЛАРЫНЫЦ НЕГ1ЗГ1 КАУ1П ФАКТОРЛАРЫ
Г.Д. Мукашева, Т.А. Булегенов
«Семей медицина университета КеАК, Семей каласы, Казакстан
Зерттеу максаты: жастардагы журек-кантамыр ауруларыныц непзп кауш факторларын жуйел1 талдау. Ыз Web of Science, PubMed, Medline, EBSCOhost электронды деректер базасынан жуйел1 1здеу жYргiздiк, сонымен катар Google Scholar косымша акпараттык ресурсын колдандык. Накты зерттеуге косу жэне коспау критериилерi колданылды. 1здеу терендiгi 15 жылды курады.
Шлттж свздер бойынша 4574 макала табылды. Бiрiншiлiк талдаудан кешн 53 макала косу критерийлерiне сэйкес келiп, корытынды талдауга алынды.
Жастардагы журек-кантамыр аурулары пайда болуына бiрнеше кауiп факторлары эсер етедi. Соньщ iшiнде жастарда ЖКА дамуынын мынадай негiзгi КФ бар: темек1 шегу, гипертония, семiздiк, жемiстер мен кeкeнiстердi аз тутыну, физикалык белсендiлiктiн темендш, алкогольдi тутыну, тукымкуалаушылык, жыныстык ерекшелш, сонымен катар психоэлеуметтiк факторлар.
Кшттш свздер: Жастардагы жYрек-кантамыр аурулары, ЖКА кауiп факторлары, жастардагы негiзгi кауш факторлар.
MAIN RISK FACTORS OF CARDIOVASCULAR DISEASES IN YOUNG PERSONS
G. Mukasheva, T. Bulegenov
"Semey Medical University",Semey city, Kazakhstan
The purpose of the study: systematic analysis of the main risk factors for cardiovascular disease in young people.
We searched in the Web of Science, PubMed, Medline, EBSCOhost databases, we also looked at the additional information resource Google Scholar. Used specific criteria for inclusion in the study. The search depth was 15 years.
4574 articles found by keywords. After the preliminary analysis, 53 articles were included in the final analysis in accordance with the inclusion criteria.
Several risk factors contribute to the development of cardiovascular disease in young people. Among them, the main risk factors for CVD are: smoking, hypertension, obesity, low consumption of fruits and vegetables, low physical activity, alcohol consumption, heredity, sexual orientation, and psychosocial factors.
Key words: cardiovascular diseases in young people, CVD risk factors, main risk factors in young people.
ОСНОВНЫЕ ФАКТОРЫ РИСКА СЕРДЕЧНО-СОСУДИСТЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ У ЛИЦ МОЛОДОГО ВОЗРАСТА
Г.Д. Мукашева, Т.А. Булегенов
НАО «Медицинский университет Семей»,Семей, Казахстан
Цель исследования: проведение литературного обзора касающейся основных факторов риска сердечно -сосудистых заболеваний у лиц молодого возраста.
Проведен систематический поиск в электронных базах данных Web of Science, PubMed, Medline, EBSCOhost, а также использовали дополнительный информационный ресурс Google Scholar. Использовали конкретные критерии для включения в исследования. Глубина поиска составила 15 лет.
4574 статьи соответствовали критериям включения. Поиск по ключевым словам выдал 4574 статей, после первичного анализа для итогового анализа были отобраны 53 статей.
Несколько факторов риска способствуют развитию сердечно-сосудистых заболеваний у лиц молодого возраста. Среди них основные факторы риска развития ССЗ: курение, гипертония, ожирение, низкое потребление фруктов и овощей, низкая физическая активность, потребление алкоголя, наследственность, сексуальная ориентация, а также психосоциальные факторы.
Ключевые слова: сердечно-сосудистые заболевания у лиц молодого возраста, факторы риска ССЗ, основные факторы риска у молодых людей.
Kipicne
ЖYрек-кан тамырлары аурулары элемнщ кептеген елдерi, оныц iшiнде ^азакстан Yшiн денсаулык сактаудыц мацызды мэселесi болып кала бередi [1].
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц сарапшылары демографиялык керсетюштердщ езгеруiне (халыктыц картаюына), жукпалы емес аурулардьщ кебеюiне жэне емiр салтына байланысты дамыган жэне дамушы елдерде де Ж^А одан эрi кебеюi туралы болжам жасайды [1].
ЖYрек-кан тамырлары ауруы казiр «XXI гасыр шдетЬ> деп аталады, бiрак Yшiншi мыцжылдыктыц басында олар экономикалык дамыган елдердщ денсаулыгына кауiп тендiрдi. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц (ДДС¥) мэлiметтерi бойынша жыл сайын инфаркт пен инсульттен 17,1 миллион адам кайтыс болады. Мамандардыц пiкiрi бойынша, Ж^А ^азакстанда аурушацдык пен елiм-жiтiм к¥рылымында жетекшi орын алады жэне соцгы он жылда 5-7 есе ескен. Ж^А-ныц кауiп факторлары ецбекке кабшетп жастагы адамдардыц жас тобына накты эсер етедi [2].
^азакстанда жYректiц созылмалы кан тамырлары ауруларымен ауыратын 2 миллион адам тiркелген - бул елдегi ецбекке кабiлеттi азаматтарыныц 12%-iн к¥райды [3].
БYгiнгi тацда Ж^А-дан халыктыц жас белiгi ецбекке деген кабшеттшгш жогалтып жатыр, сонымен катар Ж^А емiр CYPУ узактыгыныц темен децгейiне жэне ецбекке кабшетп жастагы адамдардыц елiмiнiц себебi болып табылады. Мэселен, 25-63 жас аралыгындагы халыктыц жалпы елiм-жiтiмiнде еркектер арасында Ж^А 36%, эйелдер арасында - 41%, ягни Ж^А - жалпы елiм керсеткiшiнiц Yштен бiр белшн алады [4].
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымы жаца жас классификациясын жасады: 25 жастан 44 жаска дешн - жас, 44-60 жас - орташа жас, 60-75 жас - картайган, 75-90 жас - егде жастагылар, 90 жастан кейiн - узак жасаушылар [5].
Жастардыц емiр салтыныц езгеруi, оныц iшiнде дурыс емес тамактану, физикалык белсендiлiктiц темендеу^ созылмалы стресс, семiздiк пен кемiрсулар мен липидтер алмасуыныц бузылуныц дамуына экелетiн шаршагыштык Ж^А-ны «жасартуга» Yлкен Yлес косады [6].
^ауш факторы концепциясы кец келемдi перспективалык эпидемиологиялык зерттеулердiц мэлiметтерiн жалпылау нэтижесiнде пайда болды. Бул концепция бойынша непзп немесе «улкен» кауiп факторларына гиперхолестеринемия, артериялык гипертензия жэне темекi шегу жатады, осы факторлардыц жиынтыгы Ж^А каупiн 3-10 есе арттырады. Ж^А дамуына эсерi аз бiркатар факторлар бар. Оларга адамныц жынысы, жасы, жYрек-тамыр ауруларына тукым куалайтын бешмдшк, физикалык белсендiлiк, артык салмак, психоэмоционалды стресс, метаболикалык бузылулар жатады [7].
Framingham Heart Study керсеткендей, Ж^А жогарылауына экелетiн 9 негiзгi кауш факторы жэне денсаулык мшез-кулыктары бар. Олар: алкогольдi iшу, гипертония, дислипидаемия, кант диабет^ дурыс емес тамактану, семiздiк, психоэлеуметтiк факторлар, отырыкшы емiр салты жэне темекi шегу. Сонымен катар жогары холестерин децгейi мен кан кысымыныц жогарылауы Ж^А-ны жогарылатады [8]. Ж^А-га экелетiн зиянды емес тамак курамында - майлар, канттар жэне туздар кеп болатын жогары энергиялы коректiк заттар бар [9]. Дурыс тамактанбаудыц жэне физикалык белсендшктщ болмауыныц салдары кейбiр адамдарда гипертония, гипергликемия, дислипидаемия, сондай-ак артык салмак пен семiздiк тYрiнде керiнуi мYмкiн [10]. ДYние жYзi бойынша, 2013 жылы Ж^А салдарынан 5,9 миллионга жуык мезгiлсiз елiм темеюш пайдалануга байланысты болды [11].
Ж^А-ныц жетекшi модификацияланган кауiп факторларына темею шегу, зиянды тамактану, жогары дене салмагы жэне семiздiк, темен физикалык белсендшк, дислипидемия, гипертония, психоэлеуметтiк жэне кант диабет жатады. Модификацияланбаган Ж^А кауiп факторларына 45 жастан аскан ерлер мен 55 жастан аскан эйелдер, еркек жынысы, туыстык децгейдеп бiрiншi дэрежелi туыскандардагы жYректiц ишемиялык ауруы немесе Ж^А ерте керiнiстерi бар отбасылык тарихы (ер адамдарда 55 жастан, эйелдерде 65 жастан) кiредi [12,13].
Жогарыда айтылгандарга байланысты зерттеудщ максаты- жастардагы жYрек- кантамыр ауруларыныц негiзгi кауiп факторларын жYЙелi талдау болып табылады.
Зерттеу эдктер1
Бiз Web of Science, PubMed, Medline, EBSCOhost электронды деректер базасынан жYЙелi iздеу жYргiздiк, сонымен катар Google Scholar косымша акпараттык ресурсын колдандык. Накты зерттеуге косу жэне коспау критериилерi колданылды. 1здеу теревдш 15 жылды к¥рады.
1здеу Yшiн мынадай кiлттiк сездер колданылды:жастардагы жYрек-кантамыр аурулары, Ж^А кауш факторлары, жастардагы негiзгi кауш факторлар.
Кштпк сездер бойынша 4574 макала табылды. Бiрiншiлiк талдаудан кейiн 53 макала косу критерийлерше сэйкес келiп, корытынды талдауга алынды.
Зерттеуден кайталанатын макалалар алынып тасталды. Макалаларды iрiктеу дизайны сурет керсетшген.
Сурет - Мацалаларды ipixmey дизайны.
Нэтижелер
Жастардагы Ж^А Kayin факторлары гылыми макалаларда толык кeрсетiлмеген. Эрик Эриксон шкаласы бойынша 18 мен 40 жас аралыгындагы адамдар жас ересектер санатына жаткызылды [14]. 10 жылдык кayiп-кaтер шкаласы - SCORE-де 39 жаска дешнп жас шамасы колданылады, eйткенi 40 жылдан кейiн Ж^А-ныц aбсолюттi кауш артады. Алайда, CARDIA зерттеyiне балалар емес, жас ересектер катысты, себебi жас ересектер олардыц болашак eмiрiне эсер ететiн eмiр салтын eздерi тацдай алады, жэне eздерi шешiм кабылдамайтын балаларга караганда ересек жастарга эсер ету оцай [15].
Американдык жYрек ассоциациясыныц (AHA- American Heart Association) мэлiметтерi бойынша, 18 бен 44 жас аралыгындагы 1248 ересек адамныц арасында жYргiзiлген сауалнама кeрсеткендей, жас ересектердш 43%-ы Ж^А туралы алацдамайды, ал 1/3 бeлiгi болашактагы eмiр салты мен Ж^А кауш факторы арасындагы байланысты тYсiнбейдi [16].
Психоэлеуметтж стресс
Психоэлеуметпк факторлар - бул жYректiц ишемиялык ауруы жэне Ж^А-ныц тэyелсiз даму факторлары [17]. Ж^А-ныц психоэлеyметтiк кayiп факторлары арасында Томск каласындагы бес yниверситеттiц стyденттерi зерттелдi, 15,3%-да жогары психоэмоционалды стрессп, 84,2% -да жеке мазасыздыкты жэне 1,9% жагдайда жецiл депрессияны ^рсет^]. 21 жастагы жастарда стресстш эсершен канныц липидтiк курамы aтерогендiк жагына карай eзгередi. ^ыздарда мундай байланыс аныкталган жок [19]. Жaсeспiрiм мен жас кезшдеп стресстiк жагдайлар ересектердеп Ж^А кayпiн арттыратыны дэлелдендi [20].
Мазасыздыц жэне депрессия
Мазасыздыктыц жогары децгей гипертония кдутн едэуiр арттырады. Мундай корытынды 25-64 жас аралыгындагы ер адамдар арасында журпзшген сауалнама нэтижесшде жасалды [21]. Еылыми зерттеулердщ нэтижелерi бойынша мазасыздык - журек кантамыр жYЙесiшц (Ж^Ж) картаю каупiн арттырады деп болжайды, жYрек реактивтшгшщ элареуше жэне стресске тамырлы реакцияныц жогарылауына экеледi [22]. Кептеген зерттеулер керсеткендей, депрессия баска кауiп факторларын тYзеткенмен, Ж^А-мен ауыратын адамдар мен Ж^А-мен ауырмайтын адамдарда да миокард инфарктюш жэне ми инсультшщ даму каушн арттырады. Жастардагы депрессияныц жогары децгеш Барнаулдагы медициналык студенттердiц сауалнамасында расталды [23]. Депрессиялык жагдайлар тексерiлгендердiц 39,7%-ында аныкталды[24]. Депрессия жастардагы Ж^А-мен жанама тYPде байланысты, оныц темекi шегумен, дене массасыныц индексi, темен физикалык белсендшк жэне метаболитикалык синдром компоненттерiмен байланысы дэлелдендi. Анамнезiнде депрессияныц эпизодтары бар 17-39 жас аралыгындагы жас эйелдерде депрессиясыз эйелдер респонденттерiне караганда метаболитикалык синдром даму каупi ею есе жогары. Депрессия кезiнде вегетативт реттеудiц кYЙi перифериялык жYЙке жYЙесi тонусын темендету багытында бузылады [25].
Шылым шегу
Темею шегу жастардагы ишемиялык инсульттiц кауiптi факторы болып табылады[26]. ЭССЕ-РФ зерттеуiнiц нэтижелерi бойынша 25-34 жас аралыгындагы топтарда темею шегу ерлердiц 47,8%-ында жэне эйелдердщ 19,9%-ында тiркелген [27]. 35 жаска дейiнгi ересектерде темекi шегу 65 жастан аскан адамдармен салыстырганда, миокард инфаркпа дамуымен байланысты непзп кауш факторларыныц бiрi болып табылады[28]. Медициналык оку орнындагы 19 жастан 35 жаска дешнп жасеспiрiмдер арасында жYргiзiлген сауалнама бойынша кYнiне ею корап темекi шеккен адамдар 30 жастан кешн жYректiц ишемиялык ауруыныц даму каупi жогары болатынын аныктады (8,6% - 2,0% темекi шекпейтшдермен салыстырганда) [29]. Сонымен катар, Framingham шкаласы бойынша, 20-39 жас аралыгындагы темек шегушiлердiц темекi шекпейтiндерге караганда коронарлык артерия атеросклерозыныц даму кауш жогарырак [30].
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц темеюге карсы iндет туралы есебi бойынша, ^Р-да казiргi уакытта ересек тургындардыц бестен бiр белiгi (22%) темекiнi колданады жэне ^н сайын дерлiк колданады. ^азакстанда темекi шегудiц ер адамдар мен эйелдер арасында таралуы айтарлыктай ерекшеленедг ерлердiц 42%-ы жэне эйелдердiц тек 5%-ы гана шылым шегедi. ТYтiнсiз темекiнi тутыну децгейi ересек адамдар (1,3%) мен жастар (0,6%) арасында темен болып табылады [31].
45 жаска дешнп ер адамдардыц 81%-дан астамында жэне 45-64 жас аралыгындагы еркектердщ 27%-ында темекi шегу - журектщ ишемиялык ауруынан елiмнiц себебi екенi аныкталды. Ецбекке кабiлеттi жастагы адамдарда жYректiц ишемиялык ауруынан болатын елiмнiц 1/4 белiгi темекi шегумен байланысты. Темею шегу кезiнде атеросклероз мен миокард инфаркт!сшщ даму кауш 1,5-6 есе артады. Темекi шегу атеросклеротикалык аорта аневризмасы Yшiн каушт фактор болып табылады, темекi шегушшерде 8 есе жиi кездеседi [32].
Тамацтану сипаты
Зерттеу нэтижелерi бойынша, 25-34 жас аралыгындагы топтарда жемютер мен кекенiстердi аз тутыну ерлердщ 57,2%-ында жэне эйелдердiц 41,3%-ында байкалды[33]. Жастардагы дурыс тамактанбау - салмак есуше жэне дислипидемияга ыкпал етедЦ34]. 20-28 жас аралыгындагы ер адамдарда тамактану мшез-кулкыныц тYрiн жэне диетаныц атерогендiлiгi децгейiн зерттеу тамактану рационында есiмдiк талшыгыныц болмауы салдарынан тамактанудыц атерогендi тYрiн керсетедi [35]. ДДС¥ багалауы бойынша, жан басына шаккандагы жылына таза алкогольдi 8 литрден артык тутыну улт денсаулыгына каушт [36]. ^андагы этанолдыц калыпты жэне жогары концентрациясы жYрек булшыкетiнiц электрофизиологиялык касиеттерiнiц кYрт езгеруiне экелiп соктырады, ал кызыл шараптыц темен дозалары журек еткiзгiштiктiц кYрт темендеуiне жэне сау жастарда реполяризацияныц узаруына экеледi [37].
2016 жылы ^азакстанда жан басына шаккандагы алкогольдi тутыну жылына 7,7 литрдi курады, бул Еуропа аймагындагы алкогольдi тутынудыц орташа децгешнен (9,8 литр)
тeмен[38].Алкогольдi тутыну 2010 жылмен салыстырганда темендед^ сол кезде жан басына шаккандагы алкогольдi тутыну жылына 9,3 литр болды [39].
187 елдщ соцгы рейтинпсшщ деректерi бойынша 2010 жылы жасы бойынша стандартталган 20 жэне одан жогары жастагы халыктыц тузды орташа тэулiктiк тутынуы Казакстанда тэулшне 15 г. (тэулiгiне 6,0 г. натрий) , бул 1990 жылгы децгеймен салыстырганда 2,5 г.-га (1,0 г. натрий) жогары[40]. 2010 жылы 20-69 жас аралыгындагы топта жYрек-кан тамырлары ауруларынан болатын eлiм-жiтiмнщ 32% тэулшне 5 г. астам туз (тэулшне 2 г. натрий) тутынуга байланысты
[41].
Темен физикалыц белсендшк
Туракты физикалык белсендiлiк денсаулыкты ныгайтуга жэне аурудыц алдын алуга ьщпал ететiнi дэлелденген, алайда элемдегi ересек тургындардыц шамамен 2/3 (69%) физикалык белсендшктен зардап шегедi [42]. Ресейде жарты гасырга тец кезец шшде (1991 жэне 2011 жылдар аралыгында) физикалык белсендiлiк 18%-га тeмендедi жэне 2030 жылга карай 32%-га дешн тeмендейдi деп болжануда[43]. ЭССЕ-РФ зерттеушщ нэтижелерi бойынша 25-34 жас аралыгындагы топтарда ерлердщ 37,6%-ында жэне эйелдердщ 46,8%-ында темен физикалык белсендiлiк тсркелдЦ44]. Тюменьдегi ерлердщ ашык популяциясында зерттелген физикалык белсендiлiкке деген кезкарас 55-64 жас аралыгындагы ер адамдармен салыстырганда, 25-34 жас аралыгындагы жас жшттер топтарындагы физикалык белсендшктщ айтарлыктай темен децгейде екенiн кeрсеттi [45]. Жастардагы гипертензияныц алдын алу Yшiн физикалык белсендшк децгешнщ жогарылауыныц жэне отырыкшы eмiр салтын тeмендетудiц мацыздылыгы дэлелдендi
[46].
КР соцгы багалаулар ^рсеткендей, физикалык белсендшктщ таралуы 2016 жылы ер адамдарда 26% (95% СИ 19-34%) жэне эйелдерде 29% (95% СИ 20-39%) болды [47]. ДДС¥- ныц багалауы бойынша, 2010 жылы Казакстандагы ересек адамдардыц 21%-ы ДДС¥ стандарттарына сэйкес физикалык белсендi емес (орташа каркынды физикалык белсендiлiктiц аптасына 150 минут, жогары каркынды физикалык белсендшктщ аптасына 75 минут немесе уксас физикалык белсендшк) [48]. Актебе облысы Yшiн STEPS зерттеуiнiц нэтижелерi 18-69 жас аралыгындагы азаматтардыц 28%-ында физикалык белсендiлiктiц жеткiлiксiз децгейi, ерлер мен эйелдер арасында айтарлыктай айырмашылык жок екендiгi кeрсетiлген [49].
Артыц салмац жэне сем1зд1к
Шамадан тыс дене салмагы жэне семiздiк- ЖКА-ныц тэуелсiз КФ болып табылады[50]. Жогары кан кысымы, дене салмагыныц жогары индекс немесе жогары кан липидтерi сиякты метаболикалык кауiп факторларыныц жогары децгей ЖКА каупiн едэуiр арттырады. Казакстанда 2016 жылы артык салмактыц жасына байланысты таралуы (ДСИ>25 кг /м2) еркектерде 54% жэне эйелдерде 53% курады[51]. Сонымен катар, ерлердщ 19% жэне эйелдердщ 23% семiздiкпен ауырады (ДСИ>30 кг/м2)[52]. 2008 жылдан бастап Казакстанда жYргiзiлiп жаткан холестерин децгешн багалаудыц соцгы деректерi 25 жэне одан жогары жастагы азаматтардыц 46% жалпы холестериннщ жогары децгешн ^рсетедЦ53].
2012 жылы Казак тамактану академиясыныц деректерi бойынша артык дене салмагыныц орташа таралуы эйелдерде 30,6% -ды жэне ерлерде 36,8%-ды курады, ал семiздiктiц орташа таралуы эйелдерде 27,6%-ды жэне ерлерде 15,9%-ды курады. Бул Казакстан халкыныц жартысына жуыгы артык дене салмагы мен семiздiкке шалдыгатынын кeрсетедi [54]. Iрi зерттеулерде (Framingham Heart Study, Nurses' Health Study, Buffalo Health Study) артык дене салмагы немесе семiздiк бар эйелдер мен еркектерде ЖКА кауш жогары екендш ^рсетшдь 44% диабет ауыртпалыгы, 23% ЖИА ауыртпалыгы, 7-ден 41% - га дейiн обырдыц эр тYрлi тYрлерi, 17% артериялык гипертензия -семiздiкпен жэне артык дене салмакпен байланысты. Артык дене салмагыныц непзп клиникалык аскынулары дислипидемия, инсулинорезистенттшк, жYЙелi кабыну, протромботикалык жагдай жэне т.б. болып табылады [55].
Артериялыц гипертензия
1957 жылы Framingham Heart Study зертщ^ артериялык гипертензия (АГ) ЖИА даму жиiлiгiн жогарылататынын керсетп [56]. Сондай-ак А^ децгейi мен Ж^А-дан аурушацдык пен елiм-жiтiм арасындагы езара байланыс Veterans Administration Cooperative Study-да дэлелдендi. 30-дан астам халыкаралык зерттеулердi талдау систолалык А^ 10 мм.с.баг. темендегеуi инсульт каупiн 37%, журектiц ишемиялык ауру каупiн 25% темендетедЦ57]. 2015 жылы ^азакстанда АГ ауруы 100 мыц тургынга шакканда 1169,9 курады[58]. Есептерге сэйкес, 2015 жылы 18 жастан аскан ерлердщ 28%-ында жэне эйелдердiц 25%-ында кан кысымы жогары болды [59].
Отбасылыц тарихы (еркектерде 55 жасца дешн, эйелдерде 65 жасца дешн)
Ж^А дамуыныц тэуелаз ^Ф - ЖИА бойынша тукым куалаушылыкка бешмдшк. Жастардагы атеросклероздыц дамуыныц мацызды болжаушылары: ата-аналарда ерте, 40 жаска дешн гипертониялык ауру, миокард инфарктiсi жэне ми инсультшщ дамуы [60]. Ж^А диагностикасыныц соцгы дамуын колданган зерттеу (NCEP ATP III) керсеткендей Ливанныц жас ересектер тобында Ж^А-ныц ерте басталуыныц отбасылык тарихы ересек жаста Ж^А дамуы Yшiн мацызды жэне тэуелаз кауiп факторы болып табылады [61].
Ер жынысы
Кейбiр зерттеулер Ж^А ^Ф бойынша гендерлiк айырмашылыктарды керсеттi. Эдетте эйелдерге караганда жас еркектерде Ж^А таралуы жиi кездесед^ себебi эйелдерде Ж^А 10 жылдан кейiн пайда болады. AHA усынган соцгы мэлiметтерге сэйкес, 18-ден 39 жаска дешнп жас ер адамдар мен эйелдерде журек ауруыныц таралуы тшсшше 14,2% жэне 9,7% курайды[62]. Сонымен катар, бiр зерттеудi коспаганда, липидтердiц накты децгейi: триглицеридтер, теменп тыгыздыктагы липопротеиндi холестерин жэне жалпы холестерин ер адамдарда эйелдермен салыстырганда жогары болды[63]. Schober жэне баскалар жогары жалпы холестерин децгеш эйелдерде - 17,3%, еркектермен салыстырганда - 13,8%. Теменп тыгыздыктагы липопротеиндi холестерин жасына карай дэлелденген жогарылауымен байланысты екеш аныкталды: 10 жыл шшде ерлерде 19,0 мг/дл жэне эйелдерде 2,8 мг/дл жогарылауымен[63]. Алайда, Hyre жэне бiрлескен авторлар ер адамдарда эйелдерге караганда теменп тыгыздыктагы липопротеиндi холестерин децгеш темен екендш туралы хабарлады [64]. Бул деректер эйелдерге караганда еркектерде Ж^А басым екенш жэне сонымен катар аныктау децгеш эйелдермен салыстырганда темен екенш керсетед^ себебi жас ер адамдар дэр^ерге сирек жугiнедi [65].
Талцылау
Бул эдеби шолу жастардагы жYрек-кантамыр ауруларыныц негiзгi кауiп факторларын ашып керсетп. Жогарыда керсетiлген зерттеулерде жастарда аныкталган Ж^А дамуыныц мынадай негiзгi ^Ф керсетiлдi: темекi шегу, гипертония, семiздiк, жемiстер мен кекенiстердi аз тутыну, физикалык белсендшктщ темендiгi, алкогольдi тутыну, тукымкуалаушылык, жыныстык ерекшелiк, сонымен катар психоэлеуметпк факторлар.
2014 жылгы мэлiметтер бойынша, ^азакстанда елiмнiц 84 пайызы жукпалы емес аурулардан болган. Осы елiм-жiтiмнiц жартысынан кебi (54%) Ж^А-нан болган. ^азакстан Еуропалык Одак, Орталык жэне Шыгыс Еуропа жэне Орталык Азия елдерi арасында журек-кан тамырлары ауруларынан болатын елiм децгейi бойынша жетекшi орын алады. Элiмнiц барлык себептерiнiц бестен бiр белiгi журек-кан тамырлары ауруларымен байланысты (22,3%), олардыц ец кеп тараган тYрi - журектщ ишемиялык ауруы жэне инсульт, олар эдетте жылына шамамен 30 000 жагдайда елiмге экеледi[66]. Журектщ ишемиялык ауруынан болатын елiм- жтм 47,7% болганымен, цереброваскулярлык аурулардан болатын елiм 36,4% курайды [67]. Ж^А-дан болатын
елiм-жiтiмнiц жогарылауы ауру децгешнщ жогарылауымен
байланысты, оны ^азакстан Республикасыныц бiркатар экологиялык проблемаларымен тYсiндiруге болады. Мэселен, елдщ уш облысы - Шыгыс ^азакстан, Павлодар жэне Караганды облыстары бурынгы Семей ядролык полигоныныц кызметiмен ластанган, бул журек-тамыр ауруларыныц таралуына терiс эсер етедi [68]. ^азакстандагы денсаулык сактаудыц тагы бiр мацызды мэселесi - бул елдщ барлык аймактарында кездесетiн Д -витамиш тапшылыгы [69].
Д витаминi сау журек-кантамыр жYЙесiн сактау Yшiн ете мацызды болгандыктан [70], бул журек-кан тамырлары ауруларыныц таралуына эсер етуi мумкш.
Казакстан жYрек-кан тамырлары ауруларынан болатын eлiмдi одан эрi тeмендетуге мYДделi жэне «Халык денсаулыгы жэне денсаулык сактау жYЙесi» деп аталатын нормативтiк кужат эзiрледi жэне денсаулык сактаудыц 2020-2025 жылдарга арналган жаца улттык багдарламасын усынды. Бул багдарлама жогары тшмд^ дэлелдi демографиялык стратегияларга негiзделген, ол халыктыц eте Yлкен топтарына жете алады жэне салык салу мен жарнамалык шектеулер аркылы темекiнi пайдалануды бакылаудыц зацнамалык шараларын камтиды. Баска экономикалык тиiмдi стратегияларга темекiнi тастауга арналган никотиндi алмастыру терапиясы жэне орташа гипертензиясы бар емделушiлер Yшiн артериалды кысымды тeмендететiн терапияны усынады[71]. Популяцияныц баска стратегияларыныц, мысалы, eцделген тагамдардагы туздыц немесе майдыц мeлшерiн бакылауга арналган зацнама немесе физикалык белсендшкт арттыру Yшiн кала курылысын салу саясатыныц артыкшылыктары болуы мYмкiн. Сондыктан, темекi шегудi азайту жeнiндегi зацнамалык eзгерiстерден баска, eлiмге немесе жYрек-кан тамырлары ауруларына шалдыгу кауш бар адамдарга дэлелденген жэне кол жетiмдi профилактикалык стратегияларды жеткiзудiц клиникалык стратегиясы болып табылады. Алгашкы медициналык-санитарлык кeмектi жетiлдiру - осы максатка жету Yшiн орталык болып саналады [72]. Казакстанда 2020 жылы басталган мiндеттi элеуметтiк медициналык сактандыру жYЙесiн енгiзу денсаулык жагдайы Yшiн жауапкершшкп енгiзедi. Алайда, кез-келген мундай жYЙенiц денсаулыкты сактандырудыц бурынгы схемаларыныц басты назарында болган - ауруханага жаткызуды гана емес, амбулаториялык-емханалык кeмек пен дэрьдэрмектер Yшiн жецiлдiктер усыну eте мацызды. Сонымен, денсаулык сактау саласындагы саясатты акпараттандыру, максат кою жэне интервенциялык багдарламалардыц эсерiн бакылау Yшiн денсаулык сактау саласындагы акпараттык жYЙелер, мысалы, eлiмдi бакылау жYЙесi кажет[73].
Корытынды
Осылайша, усынылган фактшер жас адамдарда ЖКА-ныц КФ жогары таралуын, атеросклероздыц субклиникалык кeрiнiстерiмен ЖКА КФ сенiмдi байланысын, ЖКЖ-Дегi функционалдык жагдайдыц eзгеруiн жэне ЖКА КФ-мен жастардагы вегетативт реттеудiц eзгеруiн растайды, бул жастардагы ЖКА КФ тYзету тшмдшгш арттыруды кажет етедi.
Жалпы, жастарда ЖКА-ныц даму КФ жасы Yлкен адамдардагыдай кец таралуымен жэне эртурлшпмен сипатталады, бiрак жыныстар арасындагы елеулi айырмашылыктармен
ерекшеленедi. Казакстанда жастардагы ЖКА кауш факторлары толык зерттелмегендiтен, ары карай терещрек зерттеудi талап етедь
Пайдаланган эдебиеттер
1. Ощепкова Е. В., Ефремова Ю. Е., Карпов Ю. А. Заболеваемость и смертность от инфаркта миокарда в Российской Федерации в 2000-2011 гг. //Терапевт. арх. - 2013. - №4. - С. 410.
2. Кожекенова Л.Г. Особенности организации кардиологической помощи при остром инфаркте миокарда в Республике Казахстан и за рубежом // Наука и здравоохранение. - 2014. -№5. - С. 12-18.
3. Тауболдинова Н. А. Современное состояние распространенности сердечнососудистых заболеваний
//Вестник КАЗНМУ. - 2013. - №1. - С. 73.
4. Ахмедова З. М. Эпидемиология и соци-ально-гигиенические аспекты сердечно-сосудистых заболеваний среди подростков Республики Дагестан: Автореф: дис канд. мед. наук. - М., 2006. -38 с.
5. ВОЗ продлила молодость. Всемирная организация здравоохранения разработала новую возрастную классификацию. [Электронный ресурс] — Режим доступа: http://www.dzerghinsk.org/news/voz_prodlila_molodost_.
6. ВОЗ продлила молодость. Всемирная организация здравоохранения разработала новую возрастную классификацию. [Электронный ресурс] — Режим доступа: http://www.dzerghinsk.org/news/voz_prodlila_molodost_.
7. Рекомендации по профилактике сердечно-сосудистых заболеваний в детском и подростковом возрасте. - М., 2012.
8. The Framingham Heart Study and the epidemiology of cardiovascular disease: A historical perspective./Mahmood S.S., Levy D., Vasan R.S., Wang T.J.//The Lancet. -2014.
9. Cardiovascular diseases, NLRP3 inflammasome, and western dietary patterns./Pavillard L.E., Marin-Aguilar F., Bullon P., Cordero M.D.//PharmacologicalResearch, 2018.
10. Food Consumption and its Impact on Cardiovascular Disease: Importance of Solutions Focused on the Globalized Food System./Anand S.S., Hawkes C., de Souza R.J. et al.//J Am Coll Cardiol. - 2015.
11. Heart Disease and Stroke Statistics-2019 Update: A Report From the American Heart Association./Benjamin E.J., Muntner P., Alonso A. et al.//Circulation. - 2019.
12. Кардангушева А.М., Эльгарова Л.В., Эльгаров А.А. Основные факторы риска хронических неинфекционных заболеваний у студентов, распространенность, многолетние тенденции// Клиническая медицина. - 2013.- № 2.- С. 25-28.
13. Профилактика хронических неинфекционных заболеваний. Российские рекомендации
//Кардиоваскулярная терапия и профилактика. - 2013. - № 4. Приложение 1. - С. 104.
14. Cardiovascular Risk Factors in Young Adults. A Literature Review [Электронный ресурс] / Dieu-My T. Tran [et al.] // J Cardiovasc Nurs. - 2014. - Режим доступа: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24743652.
15. Associations of retrospective and concurrent lipid levels with subclinical atherosclerosis prediction after 20 years of follow-up: the Coronary Artery Risk Development in Young Adults (CARDIA) study. /L.A. Raynor [et al.] //Ann. Epidemiol. - 2013. - Vol. 23, N 8. - P. 492-497.
16. Cardiovascular disease riskfactor knowledge in young adults and 10-year change in riskfactors: the Coronary Artery Risk Development in Young Adults (CARDIA) Study / E.B. Lynch [et al.] // Am. J. Epidemiol.- 2006. -Vol. 164, N12. - P. 1171-1179.
17. Psychosocial risk factors for coronary heart disease / N. Glozier [et al.] // Med J Aust. - 2013. - V. 199(3). - Р. -179-180.
18. Серебрякова О.Д., Измайлова О.А. Факторы риска артериальной гипертонии у подростков //Профилактическая медицина. - 2012. - Т. 15, №2. - С. 60
19. Факторы риска развития атеросклероза у молодежи /В.Б. Матюшичев [и др.] // Гигиена и санитария. - 2008. - № 3. - С.66-69.
20. Школа здоровья. Факторы риска сердечно-сосудистых заболеваний: руководство для врачей / Под ред. Р.Г. Оганова. - Москва: ГЭОТАРМедиа, 2009. - 160 с.
21. Генетические маркеры личностной тревожности как одного из факторов риска артериальной гипертензии (эпидемиологическое и генетическое исследование по программе ВОЗ «MONICA», подпрограмма
«МОШСАпсихосоциальная») /В.В. Гафаров [и др.]//Российский кардиологический журнал. -
2013. - № 2. - С. 42-43.
22. Trait anxiety mimics age-related cardiovascular autonomic modulation in young adults / M.A. Sanchez- Gonzalez [et al.]// J. Hum. Hypertens. - 2015. - Vol. 29, N 4. - P. 274-280.
23. Факторы риска сердечно-сосудистых заболеваний среди студентов высших и средних специальных учебных заведений Барнаула / В.В. Дехарь [и др.] // Профилактическая медицина. -
2014. - Вып. 2, №2. - С. 24.
24. Репкина Т.В., Бабушкин И.Е., Касумов В.В. Психологический статус студентов старших курсов//Российский кардиологический журнал - 2012. - № 2. - С. 103-104
25. Зволинская Е.Ю., Александров А.А. Оценка риска развития сердечно-сосудистых заболеваний у лиц молодого возраста//Кардиология. - 2010. - Т. 50, № 8. - С. 37-47.
26. Chraa M., Louhab N., Kissani N. Stroke in young adults: about 128 cases // Pan. AfrMed. J. -2014. -Vol.17. - P. 37.
27. Распространенность факторов риска хронических неинфекционных заболеваний среди городской и сельской молодежи Алтайского края / В.В. Дехарь [и др.] // Профилактическая медицина. - 2014. - Вып. 2, №2. - С. 23
28. Comparison of clinical features and outcomes of patients with acute myocardial infarction younger than 35 years with those older than 65 years / J Huang [et al.] // Am. J. Med. Sci. - 2013. -Vol.
346, N1. -P. 52-55.
29. The prediction of midlife coronary heart disease and hypertension in young adults: the Johns Hopkins multiple risk equations / T.A. Pearson [et al.]//Am. J. Prev. Med. - 2006. -Vol. 6, N2. - P.23-28.
30. Framingham Heart Study [Электронный ресурс]. - 2013. - Режим доступа: http://www.framingham heart study org/about/history.
31. Tobacco control country profiles - Kazakhstan. Geneva: World Health Organization (http://www. who.int/tobacco/surveillance/policy/country_profile/en, по состоянию на 2.10.2018 г.).
32. Явная И.К. Влияние курения табака на эндотелий сосудов и микроциркуляторное русло // Дальневосточный медицинский журнал. - 2012. - №2. - С. 136-139.
33. Распространенность поведенческих факторов риска сердечнососудистых заболеваний в российской популяции в российской популяции по результатам исследования ЭССЕ-РФ / Ю.А.Баланова. [и др.] //Профилактическая медицина. - 2014. - Т.17, №5. - С. 42-53.
34. Оценка риска развития фибрилляции предсердий у больных метаболическим синдромом: проспективное исследование /А.И. Олесин [и др.] //Российский кардиологический журнал. - 2014.
- Т. 12, № 116. - С. 25-30.
35. Алексеенко С., Дронов С., Дробот Е. Атерогенность диеты и тип пищевого поведения в различных возрастных группах //Профилактическая медицина. - 2014. - Вып. 2, № 2 - С. 7.
36. Лига здоровья нации: национальный общественный проект «Безалкогольная Россия» 2010-2012гг. Москва. - 2008. - 5 с.
37. Acute effects of low doses of red wine on cardiac conduction and repolarization in young healthy subjects. /M. Cameli [et al.] //Alcohol. Clin. Exp. Res. - 2009. - Vol. 33, N12. - P. 2141-2146.
38. Подготовка к третьему Совещанию высокого уровня Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций по профилактике неинфекционных заболеваний и борьбе с ними в 2018 г. Доклад Генерального директора. - Женева: Всемирная организация здравоохранения (WHA A70/27; http://apps. who.int/gb/e/e_wha70.html, по состоянию на 2 октября 2018 г.).
39. Global status report on alcohol and health, 2018: country profile - Kazakhstan. Geneva: World Health Organization(http://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/en, по состоянию на 2 октября 2018 г.).
40. Powles J., Fahimi S., Micha R. Global, regional and national sodium intakes 1990 and 2010: a systematic analysis of 24h urinary sodium excretion and dietary surveys worldwide.//BMJ Open. - 2013.
- 3:e003733.
41. Global sodium consumption and death from cardiovascular causes. / Mozaffarian D., Fahimi S., Singh G.M. et al.//NEnglJMed - 2014. - V. 371. - P. 624-634.
42. Накитанда А.О., Швиреб Г., Армстронг Т. Растущее бремя неинфекционных заболеваний и роль физической активности // Профилактическая медицина. - 2014. - Т. 17, № 1. - С. 12-17.
43. Маккаллум-Картер Л. Как найти выход из эпидемии физической пассивности // Профилактическая медицина. - 2014. - Т.17, № 1. - С. 28-30.
44. Распространенность факторов риска неинфекционных заболеваний в российской популяции в 2012- 2013гг. Результаты исследования ЭССЕ-РФ / Г.А. Муромцева [и др.] // Кардиоваскулярная терапия и профилактика. - 2014. - Т.13, №6. - С. 4-11.
45. Отношение к физической активности в открытой мужской популяции г. Тюмени 25-64 лет /В.Ю. Смазнов [и др.] //Российский кардиологический журнал. - 2013. - №2. - С. 110-111.
46. Evidence for the role of isometric exercise training in reducing blood pressure: potential mechanisms and future directions / P. J. Millar [et al.] // Sports Med. - 2014. - Vol. 44, N 3. - P. 345356.
47. Worldwide trends in insufficient physical activity from 2001 to 2016: a pooled analysis of 358 population- based surveys with 19 millionparticipants./GutholdR., Stevens G., Riley L., BullF..//Lancet.
- 2018. - 6:e1077-1086.
48. Prevalence of insufficient physical activity among adults. In: Global Health Observatory data repository [online database]. - Geneva: World Health Organization (http://apps.who.int/gho/data/view.main.2463, по состоянию на 2 октября 2018 г.).
49. Naser K.A., Gruber A., Thomson G.A. The emerging pandemic of obesity and diabetes: are we
doing enough to prevent a disaster?//Int J Clin Pract. - 2006. - V. 60 (9). - P. 1093-1097. DOI: 10.1111/j.1742-1241.2006.01003.x.
50. Ability of body mass index and waist circumference to identify riskfactors for non-communicable disease in the Pacific Islands / W. Snowdon [et al.] // Obes. Res. Clin. Pract. - 2014. -Vol. 8, N1. - P. 36-45.
51. Prevalence of overweight among adults, BMI >25, age-standardized estimates by country. In: Global Health Observatory data repository [online database]. - Geneva: World Health Organization (http://apps. who.int/gho/data/node.main.A897A?lang=en, по состоянию на 2 октября 2018 г.).
52. Prevalence of obesity among adults, BMI >30, age-standardized estimates by country. In: Global Health Observatory data repository [online database]. - Geneva: World Health Organization. (http://apps.who.int/gho/data/node.main.A900A?lang=en, по состоянию на 2 октября 2018 г.).
53. Raised total cholesterol (>5.0 mmol/L). In: Global Health Observatory data repository [online database]. Geneva: World Health Organization (http://apps.who.int/gho/data/node.main.A884?lang=en, посостояниюна 2 октября 2018 г.).
54. Султанбеков Р., Исабекова А., Мусагалиева А. Достижения и проблемы кардиологической службы Алматинской области // Терапевтический вестник. - 2012. - Т. 36, №1. - С. 7.
55. Стародубова А.В., Кисляк О.А. Ожирение как фактор риска сердечно-сосудистых заболеваний: обзор литературы // Фарматека. - 2015. - №17(310). - С. 28-35.
56. Wang The Framingham Heart Study and the epidemiology of cardiovascular disease: a historical perspective./ Syed S. Mahmood, Daniel Levy, Ramachandran S. Vasan, Thomas J.//Lancet Published online September. - 2013. - V. 29, doi: 10.1016/S01406736(13)61752-3.
57. Мусаев А.А. Эпидемиология и современное представление патофизиологии резистентной артериальной гипертензии: обзор литературы //Вестник КазНМУ. - 2016. - №1. - С. 178-181.
58. Здоровье населения Республики Казахстан и деятельность организаций здравоохранения в 2015 году: Стат. сборник - Астана, 2016. - 358 с. - Режим доступа: http://www.mzsr.gov. kz/ru/taxonomy/term/549. - (Дата обращения: 01.12.2016).
59. WHO (2017h). Raised fasting blood glucose (>7.0 mmol/L or on medication), age-standardized (%). In: Global Health Observatory data repository [online database]. Geneva: World Health Organization (http://apps.who.int/ gho/data/node.main.NCDRGLUCA?lang=en, посостояниюна 2 октября 2018 г.).
60. Зволинская Е.Ю., Александров А.А. Оценка риска развития сердечно-сосудистых заболеваний у лиц молодого возраста //Кардиология. - 2010. - Т. 50, № 8. - С. 37-47.
61. Cardiovascular Risk Factors in Young Adults. A Literature Review [Электронный ресурс] / Dieu-My T. Tran [et al.] // J Cardiovasc Nurs. - 2014. - Режим доступа: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24743652.
62. 2013ACC/AHA guideline on the assessment of cardiovascular risk / G.O. Bennett [et al.] // Circulation. - 2013. - P. 1-50.
63. Cardiovascular Risk Factors in Young Adults. A Literature Review [Электронный ресурс] / Dieu-My T. Tran [et al.] // J Cardiovasc Nurs. - 2014. - Режим доступа: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24743652.
64. Trends in hypercholesterolemia, treatment and control among United States adults / E.S. Ford [et al.] //Int. J. Cardiol. - 2010. - Vol. 140, N 2. - P. 226-235.
65. Callahan S.T., Cooper W.O. Changes in ambulatory health care use during the transition to young adulthood
// J. Adolesc. Health. - 2010. - Vol. 46, N 5. - P. 407-413.
66. Government of Kazakhstan. STATE PROGRAMME "DENSAULYK" FOR HEALTH CARE SYSTEM DEVELOPMENT IN REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 2016 - 2019 [Internet]. 2016. Available from: https://extranet.who.int/nutrition/gina/sites/default/files/KAZ 2016 National Health Policy Densaulyk 2016-2019 1.pdf
67. Health care Ministry. Health of the Kazakhstani population and the activities of health organizations in 2012 [Internet]. Astana; 2013. Available from: www.mzsr.gov.kz/sites/default/files/2013_0.pdf.
68. Increased prevalence of essential hypertension in areas previously exposed to fallout due to
nuclear weapons testing at the Semipalatinsk Test Site Kazakhstan./Markabayeva A., Bauer S., Pivina L. et al.//Environmental research.
- 2018. - V. 167. - P. 129-135.
69. Vitamin D deficiency in Kazakhstan: cross-sectional study./Gromova O. et al.// The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology. - 2019. - V. 199. - 105565. doi: 10.1016/j.jsbmb.2019.105565.
70. Ultraviolet B and blood pressure./Krause R., Buhring M., Hopfenmuller W. et al.//The Lancet. - 199. - V. 352 (9129). - P. 709-710.
71. Wang Q., Mati K. Intention to quit among smokers in Kazakhstan: Data from 2014 Global Adult Tobacco survey.//JEpidemiol Glob Health. - 2019.V. 9(1). - P. 23-28.
72. Aringazina A., Kuandikov T., Arkhipov V. Burden of the Cardiovascular Diseases in Central Asia.//Cent Asian J Glob Heal. - 2018 Aug 8. - V. 7(1).
73. Drafts of the law regulatory document "People's Health and the Health Care System" and the State Program for Improving Public Health for 2020-2025 [Internet]. 2019 [cited 2019 Nov 21]. Available _from: http://www.rcrz.kz/images/Presentation_public_050619.pdf
Корреспонденция ушш автор: Мукашева ^лбаршын Дарынкызы - «Семей медицина университета КеАК докторанты. tolkynbul@mail.ru
