Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ЯНАДА ИСЛОҲ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ЯНАДА ИСЛОҲ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

247
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
цивилизация / гуманитар қадриятлар / ҳуқуқий воситалар / суғурта тўловлари / жамғарма / пенсия таъминоти

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Муборак Акмалжановна Усманова

Инсон, унинг ҳаѐтий манфаатларига муносабатни тубдан ўзгарганлиги ижтимоий ҳодиса сифатида уни ижтимоий ҳимоялашга оид фалсафий ва ҳуқуқий қарашларни ҳам тубдан ўзгаришига, бу соҳада янгича ғоялар билан суғорилган замонавий концепция юзага келишига олиб келди. Мақолада Ўзбекистонда пенсия таъминоти тизимини янада ислоҳ қилиш масалалари кўриб чиқилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ЯНАДА ИСЛОҲ ҚИЛИШ МАСАЛАЛАРИ»

УЗБЕКИСТОНДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ЯНАДА ИСЛО^ КИЛИШ МАСАЛАЛАРИ

Муборак Акмалжановна Усманова

Узбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети профессори

АННОТАЦИЯ

Инсон, унинг хаётий манфаатларига муносабатни тубдан узгарганлиги ижтимоий ходиса сифатида уни ижтимоий химоялашга оид фалсафий ва хукукий карашларни хам тубдан узгаришига, бу сохада янгича гоялар билан сугорилган замонавий концепция юзага келишига олиб келди. Маколада Узбекистонда пенсия таъминоти тизимини янада ислох килиш масалалари куриб чикилади.

Калит сузлар: цивилизация, гуманитар кадриятлар, хукукий воситалар, сугурта туловлари, жамгарма, пенсия таъминоти.

КИРИШ

Узбекистон жахон цивилизацияси эришган барча ижобий ютукларни, гуманитар кадриятларни, халкаро хукукий мезонлар ва талабларни эътироф этгани холда ахолини ижтимоий химоялаш сохасида халкаро андозаларга мос келадиган фаолият юритишга интилиб келмокда. Бу фаолият, энг аввало, инсон манфаатларига янгича ёндашишда унинг хукукий негизини яратиш, инсоният тараккиётида эришилган ижобий коидаларни уз миллий тизимимизга жорий этилишида яккол кузга ташланмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Узбекистон Республикаси Конституциясининг 39-моддасида «Х,ар ким кариганда, мехнат лаёкатини йукотганда, шунингдек бокувчисидан махрум булганда ва конунда назарда тутилган бошка холларда ижтимоий таъминот олиш хукукига эга» эканлиги белгилаб куйилган. Бу коида «Инсон хукуклари умумжахон Декларацияси»нинг 25-моддаси коидалари билан хамохангдир. Бир карашда Конституциянинг 39-моддасида назарда тутилган ижтимоий кафолатлар уз хажми жихатидан декларациядагига нисбатан торрок булиб куринсада, аслида «конунда назарда тутилган бошка холларда ижтимоий таъминот олиш хукукига эга» дейилган хукукий формулани куллаш оркали бундай кафолатлар

Мау, 2022

1085

хажми ва мазмуни Декларацияда санаб утилганига нисбатан хам кенгрок булишига эришилган.

Мамлакатимиз миллий конунчилиги ижтимоий таъминот муносабатлари чогида юзага келувчи барча хукукий воситаларни, ташкилий чора-тадбирларни назарда тутган. Бугунги куннинг энг асосий вазифаларидан бири эса, ушбу хукукий ва ташкилий механизмларни янада такомиллаштириш ва амалиётга кенг жорий этишдир. Зеро, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек: "Мамлакатимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлиги биринчи навбатда ижтимоий сохадаги ислохотларимиз самараси билан чамбарчас боглик"[1].

Биргина 2017-2021 йилларда амалга оширилган ижтимоий таъминот сохасидаги ислохотлар, пенсионерларнинг ижтимоий химояси, уларнинг турмуш тарзи, узок вактлардан буён ечилмай келган ижтимоий муаммоларни бартараф этиш йулида кескин бурилиш ясади. Ушбу давр мобайнида фукароларнинг ижтимоий таъминотини тубдан яхшилаш максадида пенсия конунчилигига оид олтмишга якин норматив-хукукий хужжатлар кабул килинди хамда амалдагиларига тегишли узгартириш ва кушимчалар киритилди. Жумладан,

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 февралдаги "Иш хаки, пенсия, нафака ва стипендияларни тулаш механизмини такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-2753-сонли карори кабул килинди ва 2017 йил февраль ойидан бошлаб, барча турдаги пенсияларни тулаш хеч кандай чекловларсиз тулик хажмда накд пул шаклда амалга оширилди [2].

Шунингдек, 2017 йил 13 мартдаги "Пенсиялар ва нафакалар тулаш механизмини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" П^-2826-сон президент карори билан 2017 йил 1 июлдан пенсия, нафака ва бошка туловлар туланиши факат "Халк банки" томонидан амалга оширилиши белгиланди.

2018 йил 12 декабрдаги ПФ-5597-сон Фармони билан 2019 йил 1 январдан бошлаб барча ишловчи пенсионерларга пенсиялар тулик микдорда туланиши жорий килинди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 29 мартдаги "Узбекипаксаноат" уюшмаси фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги П^-2856-сон карори билан 2017

йил 29 мартдан эътиборан пиллачиликни, пиллачилик

May, 2022

тармоги ишчилари ва тирик пилла етиштириш билан шугулланувчи касаначиларни конун хужжатларида тасдикланган тулик бир мавсум ишлаган даврлари уларга пенсия тайинлаш учун бир йил мехнат стажига утадиган мавсумий ишлар ва саноатнинг мавсумий тармоклари руйхатига киритилиши белгиланди;

2018 йил 1 июлдан дехкон хужалиги ва 4 сотихдан кам булмаган томорка ерида банд булган ёки ушбу участкада корамол ёхуд 50 бошдан кам булмаган парранда парваришлаётган жисмоний шахслар томонидан пенсия жамгармасига йилига базавий хисоблаш микдорининг бир баробари микдорида сугурта бадали туланган такдирда, сугурта бадали туланган йил мехнат стажига бир йил хисобида олиниши жорий килинди;

Узбекистон Республикаси Президентининг тегишли карорларига асосан 68 турдаги фаолият билан шугулланувчи узини узи банд килган шахслар республикада белгиланган базавий хисоблаш микдорида сугурта туласалар бир йил иш стажга утиши белгиланди. Бундан ташкари ишловчи фукароларга, ишламайдиган турмуш уртоклари келгусида пенсия таъминотига эга булишлари учун уз даромадларидан ихтиёрий равишда хар ойда ижтимоий солик тулаш хукуки хам берилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 5 июлдаги ПК-3839-сон карори билан 2018 йил 1 августдан хорижда мехнат фаолиятини амалга оширувчи фукаролар томонидан Пенсия жамгармасига энг кам иш хакининг турт ярим баравари микдорида йиллик сугурта туловларини ихтиёрий равишда амалга оширган даврлари белгиланган тартибда мехнат стажига бир йил хисобида кушилиши жорий килинди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Утган киска давр мобайнида пенсионерларнинг ижтимоий таъминотга оид хукукларини янада кенгайтириш ва пенсия тайинлаш масалаларидаги хар хил овворагарчиликларни олдини олиш максадида куйидаги имкониятлар яратилди:

Пенсияни хисоблаш учун мехнат стажини тасдиклаш ва иш хаки микдорини белгилашда архив маълумотларини такдим этмасдан;

2005-2016 йиллар даври учун жамгарилиб бориладиган пенсия тизимига мажбурий бадаллар тугрисидаги маълумотлардан;

2016-2018 йиллар даври учун Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги хузуридаги Бюджетдан

May, 2022

1087

ташкари Пенсия жамгармасига утказилган сугурта бадалларини якка тартибда хисобга олишнинг марказлаштирилган электрон реестри маълумотларидан;

2019 йил учун фукаролар иш хакининг якка тартибдаги хисобини юритишнинг марказлаштирилган электрон реестри маълумотларидан фойдаланилишлари жорий килинди.

2021 йил 1 июндан бошлаб эса пенсияларни тайинлашда шахснинг иш хаки ва мехнат стажи тугрисидаги маълумотларнинг электрон базаси юритилмаган давр 2005 йилдан аввалги йиллар учун иш стажи шахснинг мехнат дафтарчасидаги мавжуд ёзувлар асосида тасдикловчи хужжатлар талаб этилмасдан хисобланиши йулга куйилди.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 4 июндаги ПФ-6241-сон Фармони билан 2021 йилнинг 1 июлидан бошлаб: [6]

белгиланган ёшга доир энг кам пенсия микдорида ва ундан кам пенсия олувчи шахсларга пенсияни хисоблаш базавий микдорининг 20 фоизи микдорида кушимча тулов;

иш стажи тулик булмаган чогдаги пенсияларнинг энг кам микдори кушимча туловни хисобга олган холда 256 675 сумдан 400 минг сумга;

белгиланган ёшга доир энг кам пенсия микдоридан 565 минг сумгача пенсия олувчиларнинг ёшга доир ва ногиронлик буйича пенсиялар микдори 565 минг сумга;

зарур иш стажига эга булмаган кекса ёшдаги ва мехнатга лаёкатсиз фукароларга бериладиган нафака микдори 315 030 сумдан 400 минг сумга етказилди.

бокувчисини йукотганлик:

пенсияси олувчиларнинг хар бир мехнатга кобилиятсиз оила аъзоси учун кушимча тулов жорий этилди;

пенсияси олувчиларнинг бир нафар мехнатга кобилиятсиз оила аъзоси учун пенсиянинг энг кам микдори 256 675 сумдан 400 минг сумга оширилди;

нафакаси олувчи оилаларнинг барча аъзоларини камраб олиш максадида уларнинг бир нафар мехнатга кобилиятсиз оила аъзоси учун нафака микдори 400 минг сум ва кейинги хар бир мехнатга кобилиятсиз оила аъзоси учун 150 минг сумдан кушилиши белгиланди;

болаликдан ногиронлиги булган шахсларга бериладиган нафака ойига 513 350 сумдан 565 минг сумга оширилди.

Шунингдек, Узбекистон Республикаси "Фукароларни давлат пенсия таъминоти тугрисида"ги конуннинг 28-

Мау, 2022

1088

моддасидаги айрим устамалар микдори 2019 йил 1 августдан бошлаб:

II гурух ногиронлиги булган ёлгиз шахсларнинг пенсияларига устама микдори энг кам иш хакининг 50 фоизидан 75 фоизига оширилди. Шунингдек, II гурух ногиронлиги булган шахсларнинг ногиронлик пенсиялари энг кам микдори ёшга доир энг кам пенсиянинг 50 фоизидан 75 фоизига, бокувчисини йукотганлик нафакаси микдори мехнатга лаёкатсиз оила аъзолари сонига амалдаги фоизлар нисбати сакланган холда ёшга доир пенсиянинг энг кам микдоридан келиб чикиб белгиланиши йулга куйилди.

I гурух ногиронлик нафакаси, шунингдек, 16 ёшдан катта болаликдан I гурух ногиронлик нафакаси олувчиларга хар ойда энг кам иш хакининг 25 фоизи микдорида кушимча туловлар жорий килинди.

Мавжуд конунчилик тизимини такомиллаштириш - бу инсон учун кулай турмуш шароитларини яратилишида энг мухим омил булиб хисобланади. Зероки, факат мустахкам хукукий замин булгандагина ишончли ижтимоий химоя ва тараккиёт хакида суз юритиш мумкин. Ана шу нуктаи назардан пенсия таъминоти сохасидаги конунларни янада мукаммаллаштириш, уларда замон талабларига мос равишда хар бир шахснинг ижтимоий таъминотдан фойдаланиш имкониятини кенгайтирувчи зарур механизмларни назарда тутиш максадга мувофик хисобланади.

Узбекистон Республикасида пенсия таъминоти конунчилиги тараккиёти мамлакатимизнинг ижтимоий-иктисодий тараккиёти даражасига хамда хукукий давлат барпо килиш сохасида кулга киритган ютукларимизга мос булиши лозим ва фукароларимизнинг пенсия таъминоти олиш хукуклари руёбга чикарилишига хар томонлама кумаклашиш билан бирга бу сохада бокимандаликка йул куймаслиги, одамларимизнинг иктисодий фаолликларини янада оширишга хизмат килмоги лозим.

Жамият тараккиёти ва фукароларимизнинг хукук хамда манфаатлари янада кенгрок таъминланиши, хукуклар кафолати ва мухофазаси самарадорлигининг оширилиши нуктаи назаридан хамда пенсияларга оид конунчиликни такомиллаштириш ишлари давом эттирилиши мухим эканлигини кайд этган холда "Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти тугрисида"ги ^онунига куйидаги узгартириш ва кушимчалар киритилиши максадга мувофик деб хисоблаймиз:

-"Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти тугрисида"ги Конуннинг 31-моддаси 5-кисмида " Пенсияни

хисоб-китоб килиш учун пенсияни хисоблаш базавий

May, 2022

микдорининг ун бараваридан ортик булмаган микдордаги уртача ойлик иш хаки олинади" деб курсатилган. Молия вазирлиги хузуридаги Бюджетдан ташкари Пенсия жамгармаси молиявий имкониятларидан келиб чикиб белгиланган ушбу чекловнинг максадга мувофиклигини шубха остига куймаган холда, мазкур механизмнинг кулланилиши муайян холларда давлат ва жамият тараккиёти хамда фаровонлиги учун фидокорона мехнат килган фукаролар ва уртача даражада фаолият юритган шахсларни пенсия таъминоти сохасида узаро тенглашиб колишларига, ижтимоий адолат тамойилларига путур етишига сабаб булмокда. Шу сабабли, бизнинг фикримизча, ута огир ва ута зарарли ишларда, давлат ва жамият ижтимоий ахамияти, маъсулияти юкори булган ишларда мехнат килган шахсларга пенсия тайинлаш чогида ушбу курсатгичга табакалашган холда ёндошилса максадга мувофик булар эди. Шундан келиб чиккан холда мазкур конуннинг 31-моддаси 5-кисми куйидаги мазмундаги янги жумла билан тулдирилиши керак, деб уйлаймиз: Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан белгиланган Руйхатларда назарда тутилган касб ва вазифаларда мехнат килган шахсларга пенсияни хисоблаш чогида базавий микдорнинг ун бараваридан купрок кисми хисобга олиниши назарда тутилиши мумкин:

- Узбекистон Республикаси "Фукароларнинг давлат пенсия таъминоти тугрисида"ги конунининг 37-моддаси 19-хат бошида "Ёшга доир пенсия тайинланганидан кейинги ишланган вакт пенсияни хисоблаб чикариш учун стажга кушиб хисобланмайди" деб белгиланган нормани бекор килиш;

- харбий хизмат бурчини бажариш билан боглик булган 3-гурух ногиронларига хам пенсия тайинлаш;

- МДХ, иштирокчиси булган давлатлар фукароларининг пенсия таъминоти сохасидаги хукукларининг кафолатлари тугрисидаги 1992 йил 13 мартда кабул килинган БИТИМга бугунги кун талабларидан келиб чикиб узгартириш ва кушимчалар киритиш;

- ишламайдиган уй-рузгор, томорка ишлари билан банд булган шахсларга оила аъзолари ёки якинлари томонидан ихтиёрий равишда хар ойда ижтимоий солик тулаш амалиётини жорий килиш.

ХУЛОСА

Ижтимоий химоя-давлатимиз томонидан юритилаётган ижтимоий сиёсатнинг мухим ва устувор йуналишларидан булганлиги сабабли унинг хукукий асослари хам ушбу

May, 2022

устуворликка тула мос булиши, мамлакатимизда юз бераётган барча ижобий узгаришлар ва эришаётган ютукларимизни узида акс эттириши, энг мухими, инсон, унинг хукук ва манфаатлари энг олий кадрият экани хакидаги гояларимизга асосланган булиши лозим.

Зеро, Узбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек: "Ислохот-ислохот учун эмас, аввало инсон учун", - деган тамойилга асосланган Янги Узбекистонда ижтимоий сохадаги ислохотлар, халкимизнинг хаёт даражаси ва сифатини оширишга каратилганлигидан далолатдир.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 2 февралдаги "Иш хаки, пенсия, нафака ва стипендияларни тулаш механизмини такомиллаштиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги ПК-2753-сонли карори

2. 2018 йил 12 декабрдаги ПФ-5597-сон Фармони

3. Узбекистон Республикаси "Фукароларни давлат пенсия таъминоти тугрисида"ги конунни

4. Узбекистон Республикаси харакатлар стратегияси

5. Узбекистон Республикаси Конституцияси, Т.., Узбекистон, 2019й

d ©

May, 20221

1091

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.