Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИНИНГ КАРТОГРАФИЯ ЖАРАЁНИДА КЎРИНИШИ'

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИНИНГ КАРТОГРАФИЯ ЖАРАЁНИДА КЎРИНИШИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маълумотлар базаси / электрон карта / муқобил энергия / топографик съёмка / GPS қурилмаси / CredoCAD дастури ва AutoCAD дастури. / database / electronic card / alternative energy / topographic survey / GPS device / CredoCAD software and AutoCAD software.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Суюнов А. С., Суюнов Ш. А., Хушмуродов Ф. М.

Мақолада Республикамиз ҳудудининг горизонтал юзасига ўртача кунлик ва йиллик қуёш нурининг тушиши талил қилинди. Ўзбекистонда шамол муқобил энергия мабаларининг техник салоҳияти географик жихатдан тарқалиши таҳлил қилинди. Геомаълумотлар базасида рақамли харита яратилди. Халқаро тажриба ва миллий миқёсдаги тадқиқот ишларидан фойдаланган тарзда муқобил энергия ресурсларига доир карталарни яратиш методикаси такомиллаштирилди. Энергетик объектлар геодезик ўрганилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

APPEARANCE OF ENERGY RESOURCES IN THE PROCESS OF CARTOGRAPHY IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

The average daily and annual sunlight falling on the horizontal surface of the territory of our Republic was analyzed in the article. Geographical distribution of the technical potential of wind alternative energy sources in Uzbekistan was analyzed. A digital map was created in the geodatabase. The method of creating alternative energy resource maps has been improved using international experience and research works at the national level. Energy objects are surveyed geodetically.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИНИНГ КАРТОГРАФИЯ ЖАРАЁНИДА КЎРИНИШИ»

Суюнов А. С.

Самарканд давлат архитектура ва кирилиш университети профессори

техника фанлари доктори, профессор

Суюнов Ш.А.

«Самарканд давлат архитектура ва кцрилиш университети» доценти техника фанлари буйича фалсафа доктори (PhD), доцент

Хушмуродов Ф.М. «Царши давлат университети доценти в.б. геграфия фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

Рахматуллаева К. Б.

Самарканд давлат архитектура ва кирилиш университети таянч

докторанти

УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИНИНГ КАРТОГРАФИЯ ЖАРАЁНИДА КУРИНИШИ

Аннотация. Мацолада Республикамиз уудудининг горизонтал юзасига уртача кунлик ва йиллик цуёш нурининг тушиши талил цилинди. Узбекистонда шамол муцобил энергия мабаларининг техник салоуияти географик жихатдан тарцалиши таулил цилинди. Геомаълумотлар базасида рацамли харита яратилди. Халцаро тажриба ва миллий мицёсдаги тадцицот ишларидан фойдаланган тарзда муцобил энергия ресурсларига доир карталарни яратиш методикаси такомиллаштирилди. Энергетик объектлар геодезик урганилади.

Калит сузлар: маълумотлар базаси, электрон карта, муцобил энергия, топографик съёмка, GPS цурилмаси, CredoCAD дастури ва AutoCAD дастури.

Suyunov A.S., doctor of technical sciences

professor

Samarkand State University of Architecture and Architecture Suyunov Sh.A., doctor of philosophy (PhD) in technical sciences

associate professor

"Samarkand State University of Architecture and Construction" Khushmurodov F.M., doctor of philosophy (PhD) in geography

associate professor Karshi State University Rakhmatullaeva K.B. doctoral student

Samarkand State University of Architecture and Construction

APPEARANCE OF ENERGY RESOURCES IN THE PROCESS OF CARTOGRAPHY IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN

Abstract. The average daily and annual sunlight falling on the horizontal surface of the territory of our Republic was analyzed in the article. Geographical distribution of the technical potential of wind alternative energy sources in Uzbekistan was analyzed. A digital map was created in the geodatabase. The method of creating alternative energy resource maps has been improved using international experience and research works at the national level. Energy objects are surveyed geodetically.

Keywords: database, electronic card, alternative energy, topographic survey, GPS device, CredoCAD software and AutoCAD software.

Миллий ва локал микёсда мукобил энергия ресурсларидан фойдаланишнинг бирламчи боскичи унинг географик, картографик ва геодезик асосларини ишлаб чикишга узвий боглик. Чунки шамол, куёш, био ва гидроресурсларнинг худудийлик, даврийлик, мажмуалилик ва тизимлилик хусусиятлари турличадир. Масалан, Жанубий Европада куёш энергиясидан фойдаланиш кенг таркалган булса, шамол энергияси -Шимолий Европага хосдир. Узбекистонда эса Европадан фаркли уларок, деярли 300-320 кун куёшли кунларни ташкил этишини хисобга олсак, биз учун ушбу манба бирламчи булиб хисобланади. Узбекистон Республикаси фанлар академияси "Физика-куёш" институти мутахассисларнинг маълумотларига кура куёш энергиясининг ялпи имкониятлари 51 млрд/т.н.э, техник имкониятлари - 177 млн. т.н.э. га тенг. Лекин, куёш радиациясининг юза буйича тушиш курсаткичлари махаллий шароитдан келиб чиккан тарзда узгарувчандир. Шунинг учун хам мукобил энергия ресурсларининг географик хусусиятларини тадкик килиш ва улар буйича районлаштириш ишларини олиб боришнинг картографик ва геодезик асосларини ишлаб чикиш ута мухим ахамият касб этади.

Жахон банки томонидан тузилган Глобал Солар Атлас (ГСА) лойихаси маълумотларидан фойдаланган холда карта ишлаб чикилган. У Узбекистон худудининг горизонтал юзасига уртача кунлик ва йиллик куёш нурининг сунгги 1999-2018 йилларга доир маълумотлар базасига таянган тарзда яратилган. Карта тузишда маълумотлар сунъий йулдошдан олинган 15 ва 30 минутлик интервал ва рельеф юзаси эса 250 м номинал фазовий аникликда берилган. Бундай картографик маълумотларни беришда юкори аниклакдаги геодезик асбоблардан олинган маълумотлар етишмаганлиги учун хам уларни моделлаштирилган, хатолик курсаткичи эса 8% дан 61% гачадир (1-расм).

55"Е 60-Е 65-Е 70-Е 75"Е

Горизонтал сиртга тушувчи уртача узок муддатли ^уёш радиацияси, 1999 - 2018 йиллар даврида Кунлик курсаткич йигиндиси: 4.0 4.2 4.4 4.6 4.8 5.0

кВтс/м*

Йиллик курсаткич йигиндиси: 1461 1534 1607 1680 1753 1826

1-расм. Узбекистон худуди ер юзасига тушадиган куёш нурининг уртача кунлик ва йиллик курсаткичлари, кВт соат/м2 да

Картадан куриниб турибдики, мамлакатимизнинг ^ашкадарё ва Сурхандарё вилоятларида куёш нурининг кунлик кундузги ер юзасига тушиш курсаткичи 4, 8 -5, 3 кВт соат/м2 дан, шимолий Устюрт, ^изилкум ва Оролбуйи минтакасига томон 4, 0 кВт соат/м2 ва ундан хам паст курстакичга тушиб боради. Йиллик курсаткич хам шимолга томон 1400 дан 1830 кВт соат/м2 гача географик конуният асосида узгаради. Бундай узгарувчанлик нафакат зоналлик, балки баландлик минтакаларидаги куёш радиациясининг тушиш баландлик буйича минтакаланиш коунуниятларига хам мос тушади.

Амалиётда ижтимоий максадлар учун электр энергияси ва табиий газ истеъмолини камайтириш учун кунлик куввати 54, 3 Ккал ва умумий куввати 1, 5 МВт булган куёш фотоэлектр станцияларини жорий этиш режалаштирилган. Ижтимоий объектларда иссик сув таъминоти ва хонадонларни иситиш учун умумий куввати кунига 1, 3 Гкал булган куёш коллекторларини жорий этиш кузда тутилган.

Узбекистонда шамол мукобил энергия ресурсларининг техник салохияти 1 млн. ГВт/с дан ортик электр энергияси ёки 520 МВт кувватга эга. Лекин, уларнинг географик таркалиш хусусиятлари хам турлича (2-расм).

2-расм. Узбекистон худуди 80 метр баландликдаги шамол тезлиги,

м/сек.

Куёш нурининг ер юзасига тушиш кучаланишидан фаркли равишда, шамол энергияси 80 метрлик баландликда шимолий худудлар ва баланд тог минтакасида кучлирок эсади ва унинг тезлиги 5, 5 м/сек. дан то 6, 5 м/сек ва ундан хам катта тезликда эсиш имконимятга эга. Бундан Сирдарё вилоятининг Бекобод-Ховос хамда Фаргона водийсининг Кукон-Язёвон зонаси ва "Афгон" шамоллари эсадиган Жанубий Сурхандарё зонаси истиснодир.

Иссиклик электр станцияларини мукобил энергия ресурслари хисобидан олинадиган электр энергиясини алмаштириш учун 100 МВт ва ундан ортик кувватга эга шамол электр станцияларини куриш максадга мувофикдир. Бунда ИЭСдан узокда жойлашган ижтимоий объектларни энергия билан таъминлаш масаласи бирламчи ахамият касб этади.

2017-2019 йилларда мамлакатимизда биочикиндиларни потенциалини ривожлантириш учун мамлакатдаги 726 йирик паррандачилик ва чорвачилик фермер хужаликларида биогаз курилмаларини жорий этиш режалаштирилган. Биогаз курилмалари билан жихозланган чорвачилик ва паррандачилик хужаликларининг улуши 2017 йилдаги 0, 7% дан 2019 йилда 11, 2% гача усган. Бу эса хар йили 60, 8 миллион м3гача булган биогазни уз корпоратив ва локал эхтиёжларни кондириш имконини беради. Электроэнергиядан ташкари, фермер ва дехкон хужаликларига Биогаз курилмаларини жойлаштириш оркали 170

минг тонта экологик хaвфсиз б^ган биологик yFитлaр (курук вaзндa) ишлaб чикдриш имконини бериши aниклaнди.

Хaлкaро тaжрибa Ba миллий микёсдaги тaдкикот ишлaридaн фойдaлaнгaн тaрздa мукобил энергия ресyрслaригa доир кaртaлaрни ярaтиш методикаси 5 боскичли жараёндан олиб борилди (3-расм).

БОСКИЧ

гаи ер гарл икишлари ва мукобил энергия ресурсларининг географик

тахлил килиш

Мукобил энергия ресурсларининг

географик хусусият-ларини у урганиш

Дала гесщезик маълумотларни туплаш ва тахлил

к ™ k

Хуцуцнинг электр энергияси билан таъминланганлик даржасини аниклаш

Мукобил энергия

ресурелари тегишли карталар сериясини асослаш

ГАТтехнология-лар дастурларини танлаш

каргаларни лоиихалаш,ТУЗИШ ва та\рир кил Hill

карталарни нашрга тайёрлаш ва нашркилиш

БОСКИЧ

in БОСКИЧ карталардан фойдаланиш буйичаметодиктавсияномалар ишлаб чикиш

3-расм. Мукобил энергия ресурсларига доир карталарни яратиш

методикаси

Унинг биринчи босчкичи маълумотларни туплаш, тахлил килиш, таснифлаш ва мукобил энергия ресурсларининг географик таркалиш хусусиятларини очиб беришдан бошланади. Сунгра, жойида дала геодезик маълумотлар тупланади ва тахлил килинади. Тадкикот объектлари буйича худуднинг электр энергияси билан таъминланганлик даржасини аниклаш керак булади. мукобил энергия ресурсларига тегишли карталар сериясини асослаш оркали ГАТ технологиялари дастурлари танланди.

Карта тузиш манбаларининг тахлили ва дастурини ишлаб чикиш 2-боскичида аэрокосмик суратлари тупланади, тахлил килинади ва географик асослари тайёрланади. Сунгра, мукобил энергия ресурслари буйича статистик ва картографик маълумотлар тупланади ва тахлил килинади. Тегишли мавзули карталарни тузиш дастури ишлаб чикилади хамда ArcGIS, AutoCAD, MapInfo каби ГАТ дастурларининг имкониятлари аникланди.

3-боскичда мукобил энергия ресурсларига оид мавзули карталар лойихаланади, тузилади ва тахрир килинади. Унда карта тузиш манбалари тупланади, математик, географик асослари хамда легендалари ишлаб чикилади. Карталар махсус мазмуни лойихаланади ва тузилади. Боскич якунида ГАТ технологиялари танланади ва улар ёрдамида карта тузиш ишлари олиб борилди.

Карталарни нашрга тайёрлаш ва нашр килишнинг 4-боскичи махсус мазмундаги картографик генерализация ишлари олиб борилади ва мазмун элементлар буйича мувофиклаштирилади. Сунгра, ГАТ технологиялари ёрдамида карта тузилади. Карталар сериясини жихозлаш ва тахрир килиш хамда мувофиклаш ишлари олиб борилди.

5-боскичда мукобил энергия ресурсларига доир яратилган картлардан фойдаланиш буйича методик тавсияномалар иллюстратив равишда, муайян катма-кетликда ва аник бир амалий курсатмалар асосида тайёрланади ва таркатилди.

Мукобил энергия ресурсларининг худудий таркалиш конуниятлари тегишли карталар оркали аникланган сунг хар бир танланган объектни съёмка килиш ва куришда геодезик ишлар кетма-кетлиги, яъни методикаси ишлаб чикилади. Ушбу геодезик ишлар 3 боскичда олиб борилади. Биринчи камерал боскичда мукобил энергия ресурслари объектларига доир маълумотлар тупланади (4-расм), урганилади хамда йирик масштабдаги топографик асос ишлаб чикилди. Сунгра, энергетик объектлар жойлашадиган жойнинг геологик-литологик асосига доир кидирув-тадкикот ишлари олиб борилди.

Куриладиган станциянинг катта-кичиглигига караб, унинг чукурлик буйича катламларининг жойлашиш кесмаси тузилади ва тог жинсларининг механик баркарорлиги аникланади. Мукобил энергия ресурслари фойдаланиш буйича энергетик объектлар геодезик урганилади ва съёмка

килиш методлари аникданади. Тайёргарликнинг сунгида геодезик ишларни олиб бориш учун ГАТ технологиялари танланди.

4-расм. Мукобил энергия ресурсларини куришда геодезик съёмка ишларни олиб бориш методикаси

Тайёргарлик боскичи тугагандан сунг, дала тадкикот ишлари мукобил энергия ресурслари станцияларини куриш объектларида улчаш ва лойихалаш учун зарур булган маълумотларни кам хатоликда съёмка килиш имкониятини берувчи геодезик асбоблар танланади, созланади ва улчаш ишлари олиб борилади. Геодезик ишларни олиб боришдаги йул куйилиши мумкин булган хатоликлар аникланди, реал холат бахоланади. Танланган

объект съёмка килинади ва олинган маълумотлар ягона бир мезон аососида мувофиклаштирилади. GPS курилмалари ёрдамида кушимча маълумотлар олинади, жойнинг йирик масштабли топографик плани тузилади ва маълумотлар базаси яратилади. Олинган маълумотлар асосида CredoCAD дастуридан фойдаланган тарзда схема ва катологлар тузилди.

Дала ишлари тугатилган сунг, камерал холатда AutoCAD дастури буйича йирик масштабли топографик карталар тузилди ва танланган объектнинг топографик модели яратилди. Маълумотларни умумлаштириш ва мувофиклаштириш оркали аввал тузилган топографик план ва карталар янгиланди хдмда объект буйича ракамли моделлар хдмда мукобил энергия ресурслари геоахборот тизимининг геодезик асоси яратилди.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Абдурахмонов С.Н. Инамов А. Геомаълумотлар базасида объектларини шакллантириш усулларини такомиллаштириш // Узбекистон кишлок хужалиги журналининг "Агроилм" илмий иловаси. 5(49) - сон Тошкент, 2017., 76-77 б.

2. Абдурахмонов С.Н. Инамов А. Давлат геодезия пунктларини ракамлаштириш ва объектларни мазкур пунктларга боглаш // Узбекистон Республикаси "Ергеодезкадастр" давлат кумитаси ахборотномаси. 2-сон. -Тошкент., 2013. - 14 б.

3. Азизов А.А. ва бошк. "Основные свойства и особенности атмосферного воздуха как природного и экологического ресурса" // Доклады АН РУ. -Ташкент, №4, 1998. - С. 13-16.

4. Алланазаров О. ГАТ технологиялари асосида алока объектлари кадастрини картографик - геодезик таъминотини такомиллаштириш. Диссертация 2019 й. 116 б.

5. Глобальный доклад о состоянии возобновляемой энергетики, - Париж, 2018, - С.43.

6. Зокиров Ш.Э. "Узбекистонда кайта тикланувчи энергетикани ривожлантириш масалалари" "UzBridge" электрон журнали 2 - сон октябрь, 2019 йил 34 - 46 б.

7. Ибрагимов О.А., Абдурашидов З.А. Фаргона водийсида мукобил энергия ресурсларининг келажак истикболлари: куёш энергиясидан фойдаланиш (Узбекистон Республикаси мисолида). Узбекистон табиий ресурслари ва улардан халк фаровонлиги максадларида фойдаланиш. Республика илмий -амалий конференция материаллари. УзМУ. -Т. 2018. Б. 13-15.

8. Ибрагимов О.А., Нигматов А.Н., Абдурашидов З. Теоретические проблемы туризма и пути их решения. «Тенденции и перспективы развития туризма В Казахстане и Центральной Азии». Алматы, 2019. 395-398 б.

9. Ибрагимов О.А., Хикматов Ф.Х., Магдеев Х.Н., Рахмонов К.Р., Хакимова З.Ф., Зияев Р.Р., Эрлапасов Н.Б. О содержании раздела "Повехностные воды" национального атласа Узбекистана и мониторинг водных ресурсов. Международная научно-практическая конференция "Гидрометеорология,

изменение климата и мониторинг окрежающей среды: актуальные проблемы и пути их решения" - Ташкент., 2021. 21-23 б.

10. Ибрагимов О.А., Хикматов Ф.Х., Магдеев Х.Н., Рахмонов К.Р., Хакимова З.Ф., Зияев Р.Р., Эрлапасов Н.Б. "Узбекистан миллий атласи"нинг "Ер усти сувлари" булимининг мазмуни. Узбекистонда туризм ва рекреацияни ривожлантиришнинг географик муаммолари ва имкониятлари. Республика илмий-амалий конференцияси. - ^арши, 2021, 4-8 б.

11. Suyunov, A. S., Mirzaev, A. A., Urakov, O. A., & Suyunov, S. A. (2023, January). Field studies of electronic total stations in a special reference satellite geodetic basis. In 2nd International Conference on Computer Applications for Management and Sustainable Development of Production and Industry (CMSD-II-2022) (Vol. 12564, pp. 208-213). SPIE.

12. Suyunov, A. S., Urakov, O. A., Mirzaev, A. A., & Mullodjanova, G. M. (2023, January). The results of the analysis of the accuracy of the permanent satellite state geodetic network in the Republic of Uzbekistan. In 2nd International Conference on Computer Applications for Management and Sustainable Development of Production and Industry (CMSD-II-2022) (Vol. 12564, pp. 202207). SPIE.

13. Suyunov, A., Suyunov, S., Aminjanova, M., & Rakhmatullaeva, K. (2021). Improvement of the method for comparing subsidence of structures using the Fischer's F-test and the Foster-Stuart test. In E3S Web of Conferences (Vol. 227, p. 04005). EDP Sciences.

14. Суюнов, А. С., Усманова, Р., & Хушмуродов, Ф. М. (2021). ЛАНДШАФТНО-ЭКОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД К ИЗУЧЕНИЮ АГРОЛАНДСКИХ ВАЛОВ КАШКАДАРЬИЙСКОГО ОАЗИСА (НА ПРИМЕРЕ КАШКАДАРЬИНСКОГО ОАЗИСА). Экономика и социум, (5-2 (84)), 358-365

15. Муллоджанова, Г. М. (2020). МАВЗУЛИ ХАРИТАЛАРНИ ЯРАТИШДА МАЪЛУМОТЛАР БАЗАСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ. ЖУРНАЛ АГРО ПРОЦЕССИНГ, (SPECIAL ISSUE).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.