Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ТАЪМИРЛАШДА ХАЛҚ УСТАЛАРИНИНГ ТАЖРИБАСИ “КЕЧА ВА БУГУН”'

ЎЗБЕКИСТОН МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ТАЪМИРЛАШДА ХАЛҚ УСТАЛАРИНИНГ ТАЖРИБАСИ “КЕЧА ВА БУГУН” Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
меъмор / ёдгорлик / обида / мақбара / масжид / реставрация

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Қаландарова Наргиза Ғаниевна

Ушбу мақолада бухоролик халқ усталарининг тарихий ёдгорликларида олиб борган сифатли таъмирлаш амалиётлари, машаққатли меҳнатлари ҳамда, таъмирлаш ишларида устоз шогирд тажрибалари кенг ёритилган. Шунингдек, илк бор таъмирлаш тарихи, кам ўрганилган архив маълумотлар, қўлёзмалар умумлаштирилиб, таъмирлашда услубларни ўрганиш, таҳлил қилиш тўғрисида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ТАЪМИРЛАШДА ХАЛҚ УСТАЛАРИНИНГ ТАЖРИБАСИ “КЕЧА ВА БУГУН”»

УЗБЕКИСТОН МЕЪМОРИЙ ЁДГОРЛИКЛАРИНИ ТАЪМИРЛАШДА ХАЛК УСТАЛАРИНИНГ ТАЖРИБАСИ

"КЕЧА ВА БУГУН"

Каландарова Наргиза Ганиевна

УзРФА Санъатшунослик институти таянч докторанти (PhD) https://doi.org/10.5281/zenodo.11218866

Аннотация. Ушбу мацолада бухоролик халцусталарининг тарихий ёдгорликларида олиб борган сифатли таъмирлаш амалиётлари, машаццатли меунатлари уамда, таъмирлаш ишларида устоз шогирд тажрибалари кенг ёритилган. Шунингдек, илк бор -таъмирлаш тарихи, кам урганилган архив маълумотлар, цулёзмалар умумлаштирилиб, таъмирлашда услубларни урганиш, та^лил цилиш тугрисида суз боради.

Калит сузлар: меъмор,ёдгорлик,обида, мацбара, масжид, реставрация.

Узбек халки кадимий, такрорланмас меъморий асарлари билан бутун жахонга маълум ва машхурдир. Юртимизнинг Самарканд, Бухоро, Хива, Тошкент, Шахрисабз ва бошка шахарларнинг тарихий обидалари, тарихимизнинг жуда узокдан бошланганининг жонли гувохидир. Шулардан Бухоро Марказий Осиёнинг энг кадимий шахарларидан бири булиб, бутун тарих давомида, купгина даврларда Марказий Осиё худудида ташкил топган йирик давлат бирлашмаларининг пойтахти булган. Шу сабабли Бухорода хар бир даврга тегишли тарихий ёдгорликлари мавжуд ва бу кадимий обидалари хали-хамон бетакрор жозибаси билан жахон ахлини хайратга солиб келмокда.

Бухорода барпо этилган меъморий обидалар турли асрларга тегишли булиб хар бири уз даврда талофатлар курган ва тарихий ёдгорликларни куплари саклаб колинмаган. Шундай булсада асрлар давомида сакланиб келган бу санъат асарлари бугунги кунда аждодларимизнинг такрорланмас мустахкам меъморчилик санъатини урганишда, уларни тадбик этишда таъмирчи халк усталарининг урни бекиёсдир. Бухоро шахарда X асрдан бошлаб XVIII асргача купгина обидалар барпо этилганбулиб, хак усталари мажбур эдилар бу ёдгорликларни саклаб колишга таъмирлашга.

Маълумки юртимизни бизгача сакланиб колган меъморий ёдгорликларнинг барчаси вакт утиши билан табиий иклим ва ташки таъсирлар туфайли эскириб, уларда нураш ва деформацияланиш жараёни кечади. Бундай жараёнларни ёдгорликлардан бартараф этишдек маъсулиятли вазифаси албатта мутахассислар ва халк усталари томонидан олиб борилиши талаб этилади. Айнан шунга мисол килиб Бухоро меъморчилик мактабининг анъаналарини ва услубларини узлаштирган, тарихий ёдгорликларни таъмирлаш жараёнида ушбу тажрибаларни амалиётда куллаган бир неча авлодий халк усталар мисолида тилга оламиз.

1920 йилларда таъмирлаш ишларини бажаришга маблаг танкислиги учун ёдгорликларнинг зарурий таъмир ишларини олиб бориш билан чекланилди, бу билан уларни кейинги бузилишлардан саклаб колинди.

1925 йилда кадимий ёдгорликларни мухофаза килиш Бухоро комитети "Бухкомстарис" ташкил топади. Уни Бухоро моддий-маданий ёдгорликларни тадкик этишга сезиларли хисса кушган археолог Василий Афанасиевич Шишкин бошкарган ва бир канча таъмирлаш ишларини халк усталари: уста Иброхим Хафизов, Рахим Хаятов, Ширин

Мурадовлар билан биргаликда дамкорликда фаолият олиб бордилар. Бухкомстарис билан биринчи йилларда Бухоро тарихий топографияси буйича араб тилли маълумотларни танкидий куриб чиккан илк муаллифлардан бири И.И. Умняков (1890-1961 йй.), архитекторлар М.М. Логинов, Н.М. Бачинский ва Бухоро ёдгорликларини илк тадкикотчиларидан бири - мадаллий тарихчи М.Ю. Саиджоновлар дамкорлик килишган.

Меъморий ёдгорликларни бизгача яхши сакланиб келишида ва сифатли таъмирлаш ишларида катта дисса кушган авлодий халк устаси Усто Ширин Муродовни тилга олмасликни иложи йук. Усто Ширин Муродовнинг ижодий фаолияти давом этган асосий йуналиш бу меъморий ёдгорликларни таъмирлаш эди.

Ширин Мурадов (уста Ширин) (1879-1957) - бухоролик меъмор, модир ганч уймакор уста-сулолалар авлодидан булган. Узбекистон меъморий обидаларини таъмирлаш, консервация ва реконструкция килишда астойдил жон куйдирган ва умри давомида етакчи малакали мутадассис булган. Усто Ширин Муродов нафакат Бухорода юртимизнинг турли жойларда уз хунарлари туфайли хизмат килган.

Кудна Бухоронинг меъморий ёдгорликларини таъмирлаш, саклаб колиш ишлари 1937-39 йилларда Б.Н. Засыпкин Уста Ширин Муродов билан бирга мазкур меъморчилик дурдонасини реставрациясини бошкаради.Уста Ширин Муродов Б.Н. Засыпкин бошчилигида Исмоил Самоний макбараси дамда Могокки-Аттор масжидида сифатли таъмирлаш амалиёт ишлари олиб борилган. Мазкур ёдгорликларни интерьерда деворлар анча каттик сувок катламидан тозаланади, деворнинг пастки кисми туздан кайнаган сув билан ювиб чикилади. Девор безагини тулдириш учун факат макбарани ёнини казиш пайтида етарлича топилган сомонийлар даврига оид кадимги гиштларни ишлатишга карор килади. Ёдгорликнинг ганч коришмаси 1000 йил давомида корайиб кетганлиги туфайли ок ранг ва янги коришма сифати бинони ташки киёфасини ва эстетикасини бузиб куйиши мумкин эди [3]. Шунинг учун эски коришма булаклари ва эски коришманинг кириндилари дастлабки кайта ишлов (киздириш ва майдалаш) йули билан кайта реставрация килинади. Бу амалиётда бинонинг декорацияси билан архитектоникаси, шунингдек, галереянинг тож кисми тулик тикланди. Бу амалиёт XIX-асрнинг биринчи ярмига тегишли таъмирлаш техналогияларидан биридисобланади. Чунки тарихий ёдгорликлар бомбардимон натижасида анча ёдгорликлар катта зарар курган эди. Нотинчликлар натижасида нафакат тарихий ёдгорликлар балки устахоналар дам талофатлар натижасида йукотилган.

Бу амалиёт уз даврида юсак бадоланган ва дозирги кунгача таъмирланишни урганиш ва меъморий обидага эдтиёткорона муносабатда булишнинг муносиб намунаси сифатида эътироф этилади. Уша йиллари бу маданий катлам ва ремонт сувок катламини дастлабки тозалаш ва таъмирлашда кадимги гиштларни йуниб кайтадан ишлатиш услубини Б.Н. Засыпкин ва уста Ширин Мурадов Магоки-Аттори масжиди, хусусан унинг XII аср билан белгиланган жанубий пештокини реставрациясида куллайди [1].

1937 йилда Узкомстарис ташаббуси билан Самаркандда кадимий дунармандчилик техникаси - тош уймакорлиги, ганч ёгоч уймакорлиги, керамика ишлаб чикаришни ургатадиган устахона очилди."Мактабдаги дарсларни усто Ширин Муродов олиб борди, у Б. Н. Засыпкин билан биргаликда 238 варак расмли дарслик тайёрлади. Ушбу мактаб битирувчилари таникли уста реставраторларга айланишди, улар уз навбатида бир катор олимларини укитдилар. Буларнинг барчаси меъморий ёдгорликларни илмий асосда тадкик этиш ва тиклашни анча ривожлантирди ва Урта Осиё реставраторлар мактабини яратишга ёрдам берди.[1].

Таъкидлаш зарурки, Узбекистон меъморий ёдгорликларини таъмирлаш илмий услубининг назарий пойдевори таникли олим, архитектура мутахассиси Б.Н.Засыпкин томонидан халк усталари билан хамкорлиги натижасида урнатилган. Унинг куп йиллик кузатишлари ва амалий тажрибаси катор илмий нашрларда уз ифодасини топган.

Уста Ширин Муродовнинг давомчи шогирдлари обидаларга кайта яшариш бахш этган халк меъморлари - Аминжон Саломов, Очил Бобомуродов, Рабби бурбонов ва уларнинг издошлари Музаффар Мирзоев, Ибод Махмудов, Жалол Жураев, Сайфулла Норов, Гайбулла Мухаммедовларнинг меъморий меросимизни саклашда хиссалари катта [13]. Уста Ширин Муродовнинг иктидорли шогирди тажрибали меъмор уста Очил Бобомуродов 1922 йил Бухоро шахрида таваллуд топган. 1946 йил уста илк таъмирлаш ишларини катта устози Бухоро ёдгорликларини илмий таъмирлаш устахонасининг таъмирчи устаси Мажид Солиховдан урганиб кейинчалик мохир усталар уста Аминжон Саломов ва уста Ширин Муродовлардан таъмирлаш сирларини урганган. Очил Бобомуродов 1946 йилдан бошлаб Бухоро СНРПМ (Специальная научно-реставрационная производсетвеннная мастерской)да ишлаб таникли коммунистик мехнат бригадасига рахбарлик килган [5].

Усто Очил Бобомуродов 1949 йилдан еттинчи разяд олиб мустакил уста сифатида иш бошлаган. Кейинчалик, Боймуродов Ахмад, Хайитов Азим, Махмудов Ибод, Мухаммедов Гайбулло, Норов Сайфулло, Аббосов Иброхим, Обидинов Исок, Обидинов Акбар, Ражабов Козим, Фотохов Зариф ва бошкалар каби киркдан ортик уз шогирдларига таъмирлаш сирларини тула ургатган. Бундан ташкари угиллари Бобомуродов Баходир, Бобомуродов Ботир, Бобомуродов Бахтиёрлар хам мохир таъмирловчи усталар булиб етишган [6].

Очил Бобомуродов устозидан урганган машаккатли хунарни, умри давомида устози бошлаган анъаналарни садокат билан ривожлантириб уз шогирдларига ургатишда чарчамади.

Уста Очил Бобомуродов устозлари Рабижон бурбонов, Хусенжон Остонов, Аминжон Салимовлар билан биргаликда Мирзо Улугбек мадрасасининг (XV аср) шимол томонидаги айвонида шарафакори (шарафа - биноларда девор билан шип оралигидаги мукарнас асосида тузилган хошия безак) [2] ишларини биргаликда бажаришган. Уста шарафакори - наккошлик, кошин-буриш, тахмин тахтасига теришдек вазифаларни юксак дид ва махорат билан бажариш сир асрорларини устозларидан урганган. "Куп йиллик амалиёт тажрибасида устозлари Ширин Муродовнинг сузлари накадар хаётий эканлигига астойдил ишонч хосил килдим" дейди усто Очил Бобомуродов [8].

Шуни айтиш жоизки уз даврида усто Очил Бобомуродов хакида газеталарда жуда куплаб маколалар чоп этилган булиб жумладан "Правда васток" газетасида чоп этилган "Минора табиби" деган маълумот инсонни диккатини тортади. Чунки Очил Бобомуродов куплаб минораларни уз холига келтиришдек мураккаб вазифани бир нечамаротаба бажаришга муяссар булган.Бунга мисол килиб Говкушон архитектура ансамблига кирувчи Ходжа-Калон масжиди ёнида улкан минорани айтишимиз мумкин.

1973 йил Минора бир томонга яъни масжид томонга 58 сантиметр огган булиб, минорани асл холига келтириб тугрилаш иши Тошкент илмий-реставрация устахонасига топшириган эди. Лойихага рахбарлик килиш учун Тошкент политехника институти курилиш факультетининг укитувчиси, инженер Ефим Новик таклиф этилди. Ефим Новик пойдеворни текшириб, натижаларини урганиб чикгач, минорани тугирлаб куйишнинг

нихоятда оддий, шунинг билан бирга жуда оргинал лойихасини ишлаб чикади: "Аввало миноранинг купрок огиб кетмаслиги учун у уч томонга йугон симлар билан тортиб куйилди. Шундан сунг миноранинг остига ер билан баробар килиб бетон ёткизишга киришилди. Бунинг учун пойдеворнинг ости кичик-кичик булакчаларга ажратиб бирин-кетин тупроги уйиб олинди, уларнинг урни мустахкам бетон билан тулдирилди. Бетон куйиш ишлари тугаллангандан кейин, бетон пойдевор билан минора оралигидаги жойга кум тулдирилган коплар жойланиб, кийшайган холда тортиб куйилган симларни охиста бушатишта киришилди.

Миноранинг вазни огирлиги туфайли кум тулдирилган коплар ёрилиб минора бетон устига охиста урнатилди. Шундай килиб, масжид томонга 58 сантиметр огган минора асл холига нихоятда уч ой деганда уз урнига мустахкамланди. Шундан куп вакт минора пойдеворидаги тупрокни чикариб ташлашга сарф булди", дейди мутахасисслар[7]. Минорани уз холига келтириш ва унинг пойдеворини мустахкамлаш ишини уз маъсулиятига олган Бухоро ишлаб чикариш-реставрация устахонасининг бригадаси коллективи алохида жонбозлик курсатди. Бу бригадага мохир реставратор, Узбекистон халк устаси Очил Бобомуродов рахбарликгида амалга оширилган эди [7].

Калон минораси (1127)1922-1923 йилларда Минора фонарини таъмирлаш (Бухорони укка тутишда, Совет хокимияти урнатилиши даврида шикастланган). ишни уста Абдукодир Бокиев олиб борди. 1957 йилда архитектор К.С.Крюков пойдеворни мустахкамлаш ва тиклашда, шунингдек, минора атрофидаги хавфсизлик зонасини яхшилаш буйича лойихалаш ва реставрация ишларини барчасини Очил Бобомуродов амалга оширди. Шу билан бирга 1975 йилда минорада архитекторлар А.К.Боходухов, В.А.Шварц ва бошкалар реставрация лойихасини амалга оширдилар, унга кура асосчи Очил Бобомурадов зилзила натижасида вайрон булган гумбазли фонарни кайта тиклаш ишларини амалга оширган.

Бугунги кунда Усто Очил Бобомуродовнинг фарзандлари Ботир ва Бахтиёр Бобомуродовлар ота касбини давом эттиришмокда. Меъморий ёдгорликларни таъмирлаш билан биргаликда янги масжидларни барпо этишда халк усталарининг анъанавий услубларини куллашмокда. Устоз шогирд аъаналарини давом эттирган холда уз

О.Бобомуродов ва угиллари Реставраторлар:

Бахром, Баходир, Бахтиёр. О.Бобомуродов ва

О.Бобомуродов ва шогирди Т.Обидов 1979 йил. В.Зверева фотоси "Строительная " газета.

"Правда" газета 1980 йил. И.Аббосов. Р.Гафурова

ва С.Величкина фотоси.

шогирдларига таъмирлаш сирларини амалиётда ургатиб бормокда. Албатта бу анъана бугунги кунда жуда хам мухим саналади.

Усто Ширин Муродовни шогирдларидан яна бири Усто Раббижон бурбонов (19141983 йиллар) у стозодалар оиласида тугилган. Ёшликдан ота касбини урганиб, етук уста-таъмирчи булиб фаолият курсатди. Уста Бухоро махсус илмий-таъмирлаш устахонасида 35 йил катта уста лавозимида фаолият юритган. Уста Раббижон бурбонов Бухоронинг меъморий ёдгорликларидан Токи Заргаран гумбазларини, Арк кургониниг бош пештокини, Абдуллохон, Модарихон, Гавкушон, Абдуллазазхон мадрасаларини, Намозгох, Болоховуз, Баланд масжидларини, Файзиобод хонакосини, Чор Бакр меъморчилик мажбуасининг бир кисмини, Ситораи Мохи Хосса саройининг дарвоза пештокини, Мавлоно Шариф, Пири Дастгир, Вангози тош масжидларини таъмирлашда бош уста сифатида фаолият курсатди. Хоразм Хивадаги Пахлавон Махмуд макбараси, Самарканддаги Бибихоним масжидида таъмирлаш ишларини олиб борган.

Усто Раббижон бурбонов 36 шогирдни тарбиялаб уста даражасига етказган. Шогирдлардан Азим Мавлоно, Х,аким Мухторов, Рахмон ^увватов, Музаффар Мирзаев, Х,икмат Исматов ва бошкалар тарихий ёдгорликларни таъмирлашда фаолият юритган.

XIX-асрнинг иккинчи ярмида Узбекистонда халк усталарининг фаол иштироки билан махаллий таъмирлаш мактаби ташкил этилди ва шаклланди. Ёдгорликларни таъмирлаш, консервациялаш, мухандислик жихатидан мустахкамлаш буйича маълум анъаналар, коидалар ва усуллар юзага келди. Шу билан биргаликда вайрон булган тарихий ёдгорликларни таъмирлаш ишлари жадаллашиб, меъморий ёдгорликларининг гиштларини, кошинларини, ишлаб чикариш устахоналари кайта ишга тушди. 1980-йилларда махаллий хунарманд-усталар кулолчилик устахоналарида кадимгилардан деярли фарк килмайдиган безакли плиткаларни ишлаб чикаришни йулга куйишди.

Бугунги кунда меъморий ёдгорликларни таъмирлашда ахволни унглаш учун аввало меъморий обидаларни реставрация килиш касбини кайта тиклаш зарур. Нега десангиз, бизда ХХ асрнинг 30-90 йилларида тупланган бой тажрибага таяниб ёдгорликларни таъмирлаш,тиклаш борасида хали хам етарли тажриба мавжуд. 1979 йилдан 1990 йилгача Тошкентда Марказий Осиёда ягона Узбекистон архитектура ёдгорликларини реставрация ва консервация килиш лойиха-тадкикот институти фаолият курсатган эди. Унда ёдгорликларни таъмирлаш ва консервациялаш лойихаси юзасидан уч юздан зиёд юкори малакали мутахассис ишлар, кимёвий лабораторияда эса кадимги курилиш ва безак материалларининг таркиби урганиларди [4].

Маколанинг хулоса кисмида, мамлакатимизнинг халкаро тарихий-маданий макомини англаган холда меъморий ёдгорликларни мухофазалаш ва реставрация килиш ишларига алохида эътибор каратилмокда. Узбекистон меъморий обидалрини умрбокийлигини саклашга хизмат курсатган халк усталарининг маъсулиятли хизматлари натижасида таъмирлаш усуллари юкори савиядаги такомиллашгани ва бу даражадаги махоратнинг бугунги кунда деярли сакланмаганини куришимиз мумкин. Меъморий ёдгорликларни таъмирлашда сифатли хом ашёлар, мукобил гиштлар, меъморий безаклар, умрбокий буёк ва кошинлар тайёрлаш масаласи бугунги кунда хам жуда долзарб хисобланади. Шу билан биргаликда, йуколиб борилаётган устоз - шогирд анъаналарини кайта тиклаш ва бу жудаям мухимлигини тарихимизни намоён килиб турган меъморий меросимиз мисолида куришимиз мумкин.

Шундай экан, таъмирлаш ишларига бефарк булмасдан, устоз шогирд анъаналари, сулолавий устозодалар ва мохир реставратор-усталар куллаган техникаларни урганган холда, уларнинг таъмирлаш услубларини кайта тиклаш шу билан биргаликда таъмирлаш мактабини кайта тиклаш вакти келди. Бугунги кунда юртбошимиз томонидан меъморий меросга булган эътиборининг янада ошгани ва берилаётган кенг куламдаги имкониятлардан фойдаланиб олдинги таъмирлаш мактабини кайта тиклаш мухим ахамият касб этади. Яна бир бор таъкидлаш зарурки ёдгорликларни реставрацияси жуда мураккаб ва нозик жараён булиб, халкаро кабул килинган илмий услублар асосида куп йиллар давомида эгалланган профессионал билим, амалий тажриба, хар бир иншоотга нисбатан индивидуал чукур ёндашиб амалга оширилиш лозим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Крюков К.С. Организационные формы охраны и реставрации памятников архитектуры Узбекистана (1920-1990) // АСУ № 8. Ташкент, 1990. С.34-36.

2. Зохидов П.Ш. Меъмор олами. Тошкент, 1996

3. Юсупова М.А. Актуальные проблемы реставрации памятников архитектуры Узбекистана // Международная научно практическая конференция "Проблемы реставрации и использования памятников архитектуры Узбекистана". Самарканд, 2004. 33-35 б.

4. Юсупова М.А. Умрбокий меросимизга зиен етмасин // "Хуррият" Тошкент, 2018,7 б.

5. Государственный Архив Бухарской области. Личный фонд Бобомуродова. Дакументы служебной деятельности за 1963-87 годы.

6. Государственный архив Бухарский Область. Фонд №1294.

7. Хужаев Э. АПН мухбири "Минора тикланди" // Совет Узбекистони.№ 117. 1973.

8. Уста Очил Бобомуродов кундалиги "Устоз Мирзо Ширин Муродов айтганлари 1954 сентябр" 1990.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.