Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДА ФЕЪЛ БОҒЛОВЧИЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШИ'

ЎЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДА ФЕЪЛ БОҒЛОВЧИЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
14
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЕМАНТИК / ПАРАДИГМА / МОРФОЛОГИК / ГРАММАТИК ВАЗИФАЛАР / ФЕЪЛ БОғЛАМАЛАРИ / МАЖМУА / МУНОСАБАТЛАР / АНИКЛОВЧИ / КОНТЕКСТ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Холдарчаева Г.С.

У мақолада боғлама феъл вазифасида келадиган кесимликлар ифода этилган бўлиб феьллар нуткда турли маъно парадигмаларини шакллантиришга хизмат қиладилар. Туликсиз феъл оркали шаклланадиган маъно бутунлиги факат бир сўз еки жумлага эмас балки нутқ конструкциясининг характерига қараб бутун бир гап еки матнга оид бўлиши хақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

USE OF VERB CONJUNCTIONS IN UZBEK AND RUSSIAN LANGUAGES

This article expresses the cuts that come as a connecting verb, and the verbs serve to form various semantic paradigms in speech. It has been said that the integrity of meaning formed by an incomplete verb belongs not to a single word or sentence, but to a whole sentence or text, depending on the nature of the speech construction.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДА ФЕЪЛ БОҒЛОВЧИЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШИ»

Холдарчаева Г. С.

Факультетлараро четтиллар кафедраси уцитувчиси

Туризм факультеты Чирчик давлат педагогика институти

Тошкент вилояти

УЗБЕК ВА РУС ТИЛЛАРИДА ФЕЪЛ БОГЛОВЧИЛАРНИНГ

КУЛЛАНИШИ

Аннотация: Бу мацолада боглама феъл вазифасида келадиган кесимликлар ифода этилган булиб феьллар нуткда турли маъно парадигмаларини шакллантиришга хизмат циладилар. Туликсиз феъл оркали шаклланадиган маъно бутунлиги факат бир суз еки жумлага эмас балки нутц конструкциясининг характерига цараб бутун бир гап еки матнга оид булиши хацида суз юритилган.

Калит сузлар: семантик, парадигма, морфологик, грамматик вазифалар, феъл богламалари, мажмуа, муносабатлар, аникловчи, контекст.

Kholdarchaeva G.S.

teacher

department of interfaculty foreign languages

faculty of tourism Chirchik State Pedagogical Institute

Tashkent region

USE OF VERB CONJUNCTIONS IN UZBEK AND RUSSIAN

LANGUAGES

Abstract: This article expresses the cuts that come as a connecting verb, and the verbs serve to form various semantic paradigms in speech. It has been said that the integrity of meaning formed by an incomplete verb belongs not to a single word or sentence, but to a whole sentence or text, depending on the nature of the speech construction.

Keywords: semantic, paradigm, morphological, grammatical functions, verb conjunctions, complex, relationship, determiner, context.

Туркий тилларда боглама феъл вазифасида кадимдан - дир (дур) кесимлик феъл богламаси, эди, эмас, эмиш, экан каби туликсиз феъллар кулланиб келган. Улардан эмас булишсиз феъл ясовчи шаклга, "эса" феъл богловчига айланиб кетган. Туликсиз феъллар ичида "эса" дан бошка шакллари хам гапда богламалик вазифаларини бажаришлари мумкин.

Булар гапда (нуткда) асосан кесим таркибида кулланиб, унинг кесимлик белгисининг грамматик ифодасини таъминлашга хам хизмат киладилар.

Узбек тилида феъл богламаларининг кулланаши турли шаклларда акс этади. Бундай вактларда тил грамматик тараккиёти жараёнида феъл богламалрнинг нуткда куп холларда кулланмаслиги хам кузатилади. Хусусан, "кучли шамол" суз бирикмаси "шамол кучли" шаклида ишлатилса гапга айланади. Бунда унинг от кесим урнида келган сифат -"кучли" сузининг боглама кесимлиги ифодалаш учун аслида -дир богламаси кулланиши лозим эди. Бирок хозирги узбек тилида бундай боглама ифодасиз амалга ошади.

Боглама феъл вазифасида келадиган -дир кесимлик ифодаси ёки эди, экан, эмиш, эса, эмас каби туликсиз феъллар нуткда турли маъно парадигмаларини шакллантиришга хизмат киладилар. Масалан, -дир богламасининг бош вазифаси от ёки отлашган феъл кесимларда иш-харакатнинг амалга ошуви (унинг кесимлик вазифасини) ни билдиришга хизмат. Нуткда суз бирикмасини гапдан фарклашга хизмат килади.

Туликсиз феъл шаклидаги богламалар эди, экан, эмиш шакллари хам харакат маъносига эга эмас. Улар турли маъноларни ифодалаш учун турли грамматик вазифаларда кулланади. Туликсиз феъллар отлар(кенг маънода) билан хам, феъллар билан хам кулланади: бог эди, ишлар эди: гузал экан, келган экан каби.

Туликсиз феъл хар бир шаклининг узига хос хусусияти билан бирга, уларнинг учаласи учун умумий булган богловчилик хусусиятлари хам бор. Улар куйидагилар:

1.Туликсиз феъл мустакил маънога эга эмас. Лекин тарихан мустакил маъноли булган.

2. Туликсиз феъл узича харакат билдира олмаслиги сабабли феълларга хос булишсизлик, даража, замон каби маъноларга ва бу маъноларни ифодаловчи шаклларга эга булмайди, улар факат гапнинг синтактик мазмунини тулдиради, гапнинг булакларини узаро богланишига хизмат килади. Бинобарин, шахс-сон кушимчалари туликсиз феълга кушилса-да, лекин улар билдирган шахс маъноси туликсиз феълга эмас, балки кесим вазифасидаги бутун мажмуага оид булади, уларнинг узаро богланишига хизмат килади: хабардор экан+ман, хабардор экан+сан; билган эди+м, билган эди+нг; билар эмиш+ман, билар эмиш+сан.

3. туликсиз феъл шаклларида узак ва унга кушилган аффикс ташки томондан аник ажралиб туради. Лекин хозирги узбек тилида туликсиз феълнинг узи мустакил маънони сакламагани каби, унга кушилган аффикслар хам шу шакл доирасида уз хусусиятини тула сакламаган ёки бутунлай йукотган. ^атто утган замон феълининг бир неча турини хосил килишда катнашадиган эди туликсиз феъли таркибидаги - ди шакли хам уз

хусусиятини тула сакдамаган. Шу сабабли эди туликсиз феъли доим хам утган замон феъди шаклини ифодадавермайди.

4. Туликсиз феъллар феъл шакллари билан бирикканда, асосий феъл шаклига хос маъно маълум даражада сакланиши мумкин. Лекин умумий маъно асосий феъл шакли билан туликсиз феъл шакли маъносининг оддий арифметик йигиндисидан иборат булмайди. Шунинг учун маълцум шакллар доирасида туликсиз феълни нуткдан тушуриб булмайди ёки тушуриб колдириш мумкин булган холларда маъно бутунлай узгариб кетади. Масалан хозирги узбек тилида ишлаётган эди, ишламокчи эди, ишлаётган экан шаклларидан эди, экан туликсиз феълларини тушуриб колдириш мумкин эмас. Улар гапда кесимлилик шаклини хосил килиш билан бир каторда булакларнинг узаро грамматик богланишига хам хизмат киладилар. Энг мухими бу богланиш гапда пайт(замон), шахслараро муносабатларда алохида ахамият касб этади, нуткнинг грамматик бутунлигини таъминлашга хизмат килади. "Ишлар эди", "билар эди" феълларидан туликсиз феъл туширилиб колдирилса, аниклик маъноси гумон маъноси билан алмашади.

Демак, "асосий феъл + туликсиз феъл" типидаги кушилмаларда шакл бутунлиги маъно бутунлигини таъминлашга хизмат килади, аникроги шакл ва маъно бутунлиги, богланишлиги яратилади.

5. Туликсиз феъл оркали шаклланадиган маъно бутунлиги факат бир суз ёки жумлага эмас, балки нутк конструкциясининг характерига караб бутун бир гап ёки матнга оид булиши мумкин: "Узунни куй, кискани кес" экан-да дунёнинг иши; Давранинг турида утириб келган Комилжон эдик.

6. туликсиз феъл шаклларидаги биринчи товуш "э" нотургун: у маълум фонетик шароиларда, бошка товушнинг таъсири билан ёки позицион холатга караб, бошка товушга утиши ёки тушиб колиши мумкин. бундай ходиса огзаки нуткда куп учрайди: ишларди, ишларкан, ишлармиш, ишганакан, ишласайди, ишлаётганмиш кабиларда.

7. Туликсиз феъл боглама отларга хам, феълларга хам бирика олади. Уларнинг тусланишли феълларга бирикишига нисбатан сифатдош ва равишдош шаклларига бирикиши купрок учрайди. Чунки икки феълнинг узаро бирикиши одатда равишдош ёки сифатдош шакллари восита булади. Туликсиз феълнинг тусланишли феъл шаклига бирикиши тил тараккиётининг нисбатан анча кейинги давриларда юз берган.

8. Бир кесим таркибида эди, экан, эмиш шаклларидан бирининг кулланиши хозирги узбек тилида асосий холат хисобланади. Лекин кам булса хам, бир кесим таркибида икки туликсиз феълнинг кулланиши холлари учраб туради.

Туликсиз феълнинг "эди" шакли оркали ифодаланадиган утган замон маъноси билан бошка утган замон феъл шакллари оркали ифодаланадиган утган замон маъноси бир хил эмас. "Эди" туликсиз феъли отларга бирикиб келганда, нарса-ходиса ёки белгининг мавжуд булиши нутк моментига

нисбатан эмас, хозирга нисбатан олинади. Шу сабабли "качон" сурогига буладиган жавоб хам "эди" шаклида утган замон феълларидагидан бошкача булади. Масалан, "Хатни тугатдим" гапига нисбатанкуйиладиган "качон?" сурогига "хозир", "эндигина" сузлари жавоб булиши мумкин. Лекин "хдкикий эди" шаклига нисбатан куйилмайди. Демак утган замон феъл шаклларида харакат холатининг нутк моментида эмас, балки нутк моментидан олдин (нутк моменти гача) бажарилиши ифодаланса, "эди" шаклида нарса-ходиса белгининг хозир эмас, балки аввал , илгари (хозиргача) мавжуд эканлиги ифодаланади. Шу сабабли нарса-ходиса, белги кабиларнинг аввалги ва хозирги холатлари киёс килинганда , биринчи гапнинг кесими (аввалги холатни билдирувчи кесим) эди шаклида, хозирги холатни билдирувчи гапнинг кесими утган замон феъли шаклида булади. Лекин хозирги холатни билдирган гапнинг кесими хеч вакт эди шаклида булмайди:

Ким эдим? Энди ким булдим.

Кейинги гапнинг кесими утган замон шаклида булишидан катъий назар, ундаги бул феъли урнида эди туликсиз феълини куллаб булмайди.

Мустакил маънога эга булган феъл отлар билан бирикиб, боглама вазифасида кулланганда хам от оркали ифодаланган нарса-ходиса, белги кабиларнинг юзага келганлиги, юзага келаётганлиги ёки энди юзага келиши ифодаланади: гузал булди, гузал булаяпти, гузал булади. Демак, буларда нутк моментига муносабат бор: уч замонда тусланган феъл намоён булган.

Туликсиз феъллар узбек тилида боглама вазифасида турли маъноларни ифодалар экан уларнинг бош вазифаси нуткнинг ифодалилигини ошириш, нутк компонентларининг узаро семантик -стилистик мувофиклигини таъминлашдан иборат. Шу уринда фикримизнинг мукаммал ифодасини яратишда боглама феълларнинг узга кариндош ёки нокариндош тиллардага вазифаларни хамда семантик -стилистик парадигмаларини кузатиш кизикарли маълумот бериши мумкин.

Шу уринда биз хозирги узбек тили билан мустахкам алокада булган нокариндош рус тимлидаги феъл богламаларнинг нуткдаги парадигмаларини кузатишни максад килиб олдик. Бу хол биз учун яна бир хусусияти билан мухимки, кейинги даврларда узбек тилида пайдо булган феъл богламаларининг нуткда ифодасиз кулланиши бевосита рус тили оркали утган гап конструкциялари оркали шаклланган. Бирок инглиз тилигшва кариндош хисобланган рус тилида феъл богламалар кандай семантик - стилистик имкониятларга эга хамда уларнингсемантик -морфологик ифодалилиги муаммоси диссертация ишининг ахамиятини оширишга хизмат килиши табиий. Зеро кариндош ва нокариндош

тиллардаги морфо - семантик жараёнлар умумий тилшуносликнинг айрим муаммолдарига ойдинлик киритиши аник.

Кариндош ва кариндош булмаган тилларда феъл богловчиларнинг функционал - семантик кирраларини тахлил килиш лисоний ходисаларнинг замон ва макондаги парадигматик хусусиятларини тугри белгилаш, бинобарин, нутк хамда у оркали юзага келадиган тушунчанинг самарали ва мазмунли булишини таъминлайди. Рус тилида феъл богловчилар (глагол-связки) от кесимнинг таркибий кисми сифатида урганилади - таркибли от кесимлар феъл богловчи ва исмдан иборат булади. Энди бу уринда уларда лугавий маънонинг сакланишига караб уларни уч гурухга булиш мумкин:

1. Узок утган замон феъли маъносини ифодаловчи боглама феъллар (быть, являться) факатгина грамматик вазифаларни бажарадилар , шунингдек, хар кандай лугавий маънодан холидирлар Роса была холодная; Особенностью песни глухаря является странная, переменная сила ее значения. Бирок хозирги рус тилида быть бо-лама феъли истеъмолдан чиккан: Настоящий охотник - всегда оптимист.

Есть богловчиси китобий, адабий оттенкага эга булиб, купрок расмий услуб ва тил фактларини аник ифодалашжа , илмий нуткда мантикий нуткни шакллантиришда, нуткнинг аник мазмунан шакллантиришда кенг кулланади, шунингдек, бадиий асарлар таркибида хам учраб туради:

а) Лирика есть самое высокое и самое трудное проявление искусства.

б) Птенец скворца есть истинное чудовище, которое состоит целиком из головы.

В) Желание есть жизнь.

Есть, суть богламалари сузлашув нуткига оид конструкцияларда хам учрайди:

а) А ты знаешь - сколько нас, мещанства? Мы суть звезды мелкие

б) Вот ты и есть для меня внутренный резерв.

Есть богламаси рус тилида эга ва кесимнинг лугавий жихатдан тенглашган холларида албатта кулланади:

а) По понятиям Евдокии, инженер есть инженер и потому должен уметь все.

Бундай гаплар, бутунлай оддий нуткка хос булгани холда, икки ёки ундан ортик тушунчани бир шаклда ифодалаш учун хизмат килгани сабабли нуткда яшайди ёки бир шаклда тургани холда турли маъноларни ифодалай олиш кобилиятига эга ходисалар хисобланади. Аникловчининг узида алохида белгилари, тушунчаларнинг щзига хосликлари ажралиб турмайди; улар хакидаги тасаввур аввалги ёки кейинги контекстдан келиб чикади. Узок утган замон маъносини ифодаловчи белги бош булаклар тавтологиясининг кенг таркалиши хисобидан аникланиши хам мумкин:

а) Эгоизм реалиста есть сознательный и глубоко расчётливый эгоизм зрелого человека.

Бундай холларда барча тобе сузлар айтилган фикрнинг маъно марказига айланиши мумкин.

2. Ярим узок утган замон маъносини ёки ярим ахамиятли замон маъносини англатган фел богламалари турли лугавий маъноларни англатишга хизмат киладилар:

1) пайдо булиш, бирор бир белгининг аник намоён булишни билдиради - бывать, оказаться ва бошкалар; Черный голый утес ... представлял почву этой пустыни. Арестанты оказывались обыкновенными изможденными людьми.

2) бирор холатнинг тасаввури хакидаги белгини билдиради -показаться, представляться, слыть ва бошкалар; Вытащенная рыба кажется ледяной. Настоящими приметами считаются те, которые определяют погоду и время.

3) белгининг пайдо булиши, унинг бир холатдан бошка бир холатга утишини ёки аксинча, аввалги холтда сакланишини билдиради - остаться, сделаться, стать ва бошкалар; Прибрежные пески делаются темными от росы; Тени от кустов на лугах становились длиннее.

4) белгининг номи - зваться, называтся, почитаться: Солонцами обычно называются места в горах, куда приходят звери полакомиться солью.

Узок утган замон богловчи феъллари уз, яъни бош маъноларда кулланадиган тегишли феъллардан анчагина фаркланадилар. Масалан, куйидагиларни киёслаш мумкин: Он оказался студентом. - Он оказался на дороге; сын стал взрослым. - Сын стал на колени.

III. Сузннг тулик ахдмиятли маъносини англатадиган, предметнинг харакат ва холатини англатадиган боглама феъллар - вернуться, идти, работать, сидеть, ходить ва бошкалар. У входа в церковную ограду стоят сторожами четыре тополя; Видно, родился я такой; Бобры живут семействами.

Узларининг лугавий маъноларини саклаб колган холларида бу феъллар гапнинг тулаконли маъносини англата олмайдилар. Шу сабабли феъл кесим сифатида бу каби феълларнинг бирор бир от билан бирлашган шакллари кулланади. Масалан: Человек вышел на улицу, на улицу одетый в длинное мохнатое пальто; Человек вышел на улицу, одетый в длинное пальто - биринчи гапда одамнинг кщчага чикканлиги хакида гап йук, гап факат унинг кийимда кучага чикканлиги хакида айтилган. Иккинчи гапда кишининг каердандир чикканлиги хакида хабар берилган.

Рус тилида феъл богламаларнинг киска тахлили шуни курсатадики, кариндош тил сифатида рус тили инглиз тили билан катор умумийликларга эга хамда бу умумийликлар нуткда ифодаланиши билан хам ахамиятлидар. Хусусан, есть богламаси инглиз тилидаги is нинг айнан

шакли сифатида нутк компонентларини боглашга хизмат килади. шу криндаги энг мухим холат бу боглама худди узбек тилидаги - дир шаклига ухшаб нуткда узининг белгисиз кулланувчи шаклига хам эга.

Узбек ва рус тилларидаги боглама феълларнинг киска тахлили феъл ва умуман нутк конструкцияларнинг узаро мувофик ва номувофик бирлашуви, кушилуви жараёнида боглама феълларнинг иштироки хар кандай кариндош ёки нокариндош тилларда хам кузатилади. Улар орасидаги семантик - стилистик муносабатлар деярли бир хил шаклда амалга ошади хамда нуткнинг ифодалилигини таъминлаш жараёни хам деярли узаро мутаносиб. Бирок хар бир тилнинг уз табиатидан келиб чиккан холда нутк тараккиётининг маълум бир палларида улар уртасида турли семантик - стилистик парадигмалдарнинг шаклланганлиги хам табиий бир холдир.

Фойдаланган адабиетлар:

1.Абрамов Б.А. Научно-техническая литература как одно из сфер функционирования языковой системы, М ,1973,183стр. 2Абдуразаков М-Очерки по составительному изучению разносистемных языков, Т, 1973-167 стр.

3.Абрамов Б,А, Научно-техническая литература как одно из сфер функционирования языковой системы, М,1973,183 стр.

4.Collins Cobuild English language Dictionary-Colling, London-Glassgow, 1992-703 p.

5.Longman Dictionary of English language and culture.England..1992-1519 p.

6.w.w. eng.Wikipedia.org.

7.www Ziyonet.uz.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.