Научная статья на тему 'ЗАМОНАВИЙ ТАРҒИБОТ СИСТЕМАЛАРИ: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ'

ЗАМОНАВИЙ ТАРҒИБОТ СИСТЕМАЛАРИ: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
47
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тарғибот / тарғибот системалари / геополитик кучлар / глобаллашув / Тарғибот усуллари / тарғибот воситалари. / propaganda / propaganda systems / geopolitical forces / globalization / propaganda methods / propaganda tools.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Рустамов, Р.Р.

Муаллифлар ушбу мақолада янги асрга келиб, барча тарғибот типларининг характери тубдан ўзгариши, тарғиботнинг турли ижтимоий гуруҳлар ва сиёсий кучлар мақсади йўлида умумсайёравий миқёсда қўлланиладиган қудратли воситага айланганлиги ва тарғибот системасидаги бу ўзгаришлар қатор ижтимоий жараёнлар, тенденциялар, омиллар таъсирида содир бўлаётганлиги асослаб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MODERN PROPAGANDA SYSTEMS: SOCIAL PHILOSOPHICAL ANALYSIS

In this article, the authors argue that by the new century, the character of all types of propaganda has fundamentally changed, that propaganda has become a powerful tool used on a global scale for the purpose of various social groups and political forces, and that these changes in the propaganda system are taking place under the influence of a number of social processes, trends, and factors.

Текст научной работы на тему «ЗАМОНАВИЙ ТАРҒИБОТ СИСТЕМАЛАРИ: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ ТАҲЛИЛ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(5), May, 2023

ЗАМОНАВИЙ ТАРГИБОТ СИСТЕМАЛАРИ: ИЖТИМОИЙ ФАЛСАФИЙ

ТАХЛИЛ

Р.Р.Рустамов

КарМИИ доценти

АННОТАЦИЯ

Муаллифлар ушбу мацолада янги асрга келиб, барча таргибот типларининг характери тубдан узгариши, таргиботнинг турли ижтимоий гуруулар ва сиёсий кучлар мацсади йулида умумсайёравий мицёсда цулланиладиган цудратли воситага айланганлиги ва таргибот системасидаги бу узгаришлар цатор ижтимоий жараёнлар, тенденциялар, омиллар таъсирида содир булаётганлиги асослаб берилган.

Калит сузлар: таргибот, таргибот системалари, геополитик кучлар, глобаллашув, Таргибот усуллари, таргибот воситалари.

АННОТАЦИЯ

В данной статье авторы утверждают, что к новому веку характер всех видов пропаганды коренным образом изменился, что пропаганда стала мощным инструментом, используемым в глобальном масштабе в интересах различных социальных групп и политических сил, и что эти изменения в системе пропаганды происходят под влиянием ряда социальных процессов, тенденций и факторов.

Ключевые слова: пропаганда, системы пропаганды, геополитические силы, глобализация, методы пропаганды, средства пропаганды.

ABSTRACT

In this article, the authors argue that by the new century, the character of all types of propaganda has fundamentally changed, that propaganda has become a powerful tool used on a global scale for the purpose of various social groups and political forces, and that these changes in the propaganda system are taking place under the influence of a number of social processes, trends, and factors.

Key words: propaganda, propaganda systems, geopolitical forces, globalization, propaganda methods, propaganda tools.

КИРИШ

Замонавий таргибот системалари -таргиботни амалга ошираётган субъектларни, уларнинг максадларига хизмат килаётган институтларни, иктисодий, сиёсий, ижтимоий ва мафкуравий маконда маълум гоя, таълимот, фикр ёхуд аргументни таркатиш максадида кулланилаётган таргибот услублари, усуллари, принципларини умумлашган тарзда ифодаловчи тушунчадир.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

Янги асрга келиб, барча таргибот типларининг характери тубдан узгар-ди. Унинг ижтимоий ахамияти ортди, максадлари янгича мазмун касб этди, кулланилиши кулами кенгайди. Таргибот турли ижтимоий гурухлар ва сиёсий кучлар максади йулида умумсайёравий микёсда кулланиладиган кудратли воситага айланди. Бу уз-узидан юз бергани йук, албатта. Таргибот системасидаги узгаришлар катор ижтимоий жараёнлар, тенденциялар, омиллар таъсирида содир булди. Улар орасида XXI аср бошларига келиб нихоятда кескинлашиб кетган геополитик ракобат хал килувчи ахамият касб этди. Бинобарин, таргибот системасидаги узгаришларни аниклаш учун уни XXI аср бошларидаги геополитик ракобат контекстида тахлил килиш зарур булади. Бунинг учун эса, энг аввало, геополитик кучлар уртасидаги ракобатнинг кескинлашишига олиб келган сабаблар, унинг окибатлари урганилмоги даркор.

Геополитик кучлар деганда жахонда кечаётган жараёнларга таъсир кур-сатишга, уларни уз манфаатлари сари буриб юборишга, турли минтакалардаги мавкеини оширишга уринган куч марказлари назарда тутилади. Бундай кучлар кишилик жамияти тараккиётининг барча даврларида мавжуд булган. Шу нуктаи назардан бахолаганда, инсоният тарихи турли геополитик кучлар хукм сурган геополитик даврларнинг изчил алмашинуви жараёнидир. Хусусан, Кадимги дунёда Рим ва Карфаген геополитик кучлар сифатида тарих сахнига чиккан булса, урта асрларда улар урнини Шарк ва Гарбда юзага келган кудратли империялар эгаллади. Янги замонда Испания, Португалия ва Голландия, кейинрок эса Англия, Франция ва Швеция ана шундай кучлар туркумига кирди. XX асрга келиб, геополитик кучларнинг бир блокка бирлашиши урф булди. Масалан, аср бошида Германия, Австро-Венгрия ва Италия Учлик иттифокига бирлашиб, кудратли геополитик блокни ташкил этган булса, Франция, Англия ва Россия иштирокида тузилган Антанта мухолиф геополитик блок сифатида юзага келди. Иккинчи жахон уруши арафасида Германия ва унинг иттифокдошлари бир геополитик блокка, СССР, А^Ш, Англия ва уларнинг иттифокдошлари иккинчи геополитик блокка бирлашдилар. Иккинчи жахон урушидан сунг карийб ярим аср мобайнида "икки кутбли дунё" номини олган давр хукм сурди. Бу давр СССР ва А^Шнинг геополитик ракобати остида кечди.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Барча даврларда геополитик кучлар "дунёни булиб олишга", уз таъ-сирлари остида турган минтакаларни аник белгилаб олишга, турли минтака-ларда уз тараккиёт моделлари ва кадриятлари системасини таргиб килишга уриниб келдилар. Геополитик кучларнинг жахондаги таъсир доиралари, узаро

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

муносабатларнинг фундаментал коидалари турли хужжатларда кайд этилди. Масалан, геополитик кучлар нисбати, улар орасидаги узаро муносабатларнинг коидалари 1814-1815 йилларда Вена Конгрессида, 1919 йилда Версаль шартномасида, 1945 йилда Потсдам шартномасида кайд этилди. Бирок хар сафар бу хужжатлар томонлардан бирининг иродаси билан бузилиб, пировардида жахондаги геополитик мувозанат бузилиб турди.

Йигирманчи асрнинг иккинчи ярмида жахондаги геополитик вазият яна узгарди. Европа Иттифокининг карор топиши, СССРнинг емирилиши, Хитойдаги ижтимоий тараккиёт характерининг узгариши ва шу каби катор вокеалар таъсирида геополитик кучларнинг янги конфигурацияси юзага келди. Бугунги кунда уч асосий геополитик блок фаолиятининг фаоллашгани кузга ташланади:

а) А^Ш ва Буюк Британия;

б) Европа Иттифоки;

в) Россия-Хитой иттифокчилиги.

Бунга кушимча килиб шуни айтиш керакки, кейинги йилларда Лотин Америкасидаги етакчи мамлакатлар, "Осиё йулбарслари" номини олган дав-латлар хам мустакил геополитик куч сифатида майдонга чикмокдалар.

Мазкур геополитик кучларнинг асосий максадлари куйидагилардан иборат булиб колмокда: а) жахондаги жараёнларни уз манфаатларига мос ра-вишда узгартириш ва кулай вазиятни юзага келтириш; б) бошка геополитик кучлар ижтимоий-иктисодий тараккиётини назорат остида саклаш.

Геополитик блокларнинг манфаатлари тукнашиб колган минтакаларда иктисодий тараккиёт суръатлари пасаймокда, ижтимоий вазият издан чикиб кетмокда, кишиларнинг турмуш шароитлари ёмонлашмокда. Кейинги саккиз йилда шундай вазият Тунис, Ливия, Миср, Иордания, Сурия, Ирок, Ливан, Йемен, Афгонистон, Украина, Молдова ва бошка мамлакатларда кузатилди. Мамлакатларнинг реал мустакиллигини асраш, уни геополитик кучлар таъси-ри остига тушиб колишдан саклаш масаласи барча давлатларнинг стратегик вазифасига айланмокда.

Геополитик кучлар уртасидаги мувозанатнинг бузилишига хар сафар умумсайёравий таъсир кучига эга у ёки бу ижтимоий вокеа сабаб булади. Бундай вокеалар туркумига ижтимоий инкилоб, жамиятдаги иерархиянинг узгариши, жахон урушлари киритилиши мумкин. Бизнинг давримизда ана шундай жараён вазифасини 2008 йилда аввал А^Шда бошланиб, сунгра бутун дунё мамлакатларини камраб олган жахон молиявий-иктисодий инкирози утади.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

Умуман олганда, кишилик жамияти тарихида ижтимоий инкирозлар нихоятда куп бора содир булган. Оксфорд университети профессори Ф.Кейнинг фикрига Караганда, илк ижтимоий инкироз эрамиздан аввалги 88-йилда Рим империясида руй берган.1 Мутахассислар ХХ асрда юзага келган унга якин инкирозни тилга оладилар. Масалан, 1900-1903 йилда Европанинг ривожланган мамлакатларида содир булган ижтимоий-иктисодий инкироз ишлаб чикариш даражасининг кескин пасайиб кетишига сабаб булди. А^Ш да "Буюк депрессия" номини олган инкироз 1929-йилда бошланиб, ун йил давом этди ва аста-секинлик билан Канада, Буюк Британия, Германия ва Франция саноатига хам салбий таъсир курсатди. Россияда 1923 йилда саноат ва кишлок хужалик махсулотларининг нархлари орасидаги номутаносиблик окибатида юзага келган инкироз дахшатли окибатлар билан якун топди. Шунингдек, 1973 йилдаги нефть инкирози, 1997-1998 йиллардаги Осиё кимматбахо когозлар бозори инкирози ва шу кабилар ижтимоий тараккиёт суръатларига жиддий таъсир утказди. Бирок улар орасида 2008 йилда бошланган ва асоратлари айрим мамлакатларда ва сохаларда ханузгача тугал бартараф этилмаган жахон молиявий-иктисодий инкирози узининг кулами, ижтимоий, иктисодий ва сиёсий окибатлари билан айрича ахамият касб этди.

"Хрзирги кунда,- деган эди И.Каримов молиявий-иктисодий инкироз-нинг илк даврида,- жахон иктисодиёти сунгги ун йиллар давомида ривожла-ниш жараёнидаги энг калтис даврни бошидан кечирмокда. Жахон илк бор де-ярли барча мамлакатларга таъсир курсатган молиявий-иктисодий инкирозга дуч келди."1Мутахассислар мазкур инкирознинг турли сабабларини курсата-дилар. Табиийки, молиявий-иктисодий инкироз катор ижтимоий, иктисодий, сиёсий ва маънавий-маданий омиллар таъсирида юзага келди. Улар орасида биринчи навбатда А^Ш фукаролари орасида истеъмолчилик кайфиятининг илдиз отиб борганини курсатиш керак.

Истеъмолчилик кайфиятининг вужудга келиши сабаблари Европа мамлакатларида XIX аср иккинчи ярмида содир булган ижтимоий жараёнлар билан боглик. Бу мамлакатларда курсатилган даврда ахоли норозилигининг ошиб кетиши, фукаролар турмуш даражасининг пасайиши нафакат хукмрон доираларнинг алмашинувига, балки жамият иерархиясининг хам узгача тус олишига сабаб булди. А^Ш хукумати, йирик компаниялар ва концерн эгалари бу жараёнлардан тегишли хулосалар чикардилар. Улар фукароларнинг маиший

1^аранг: Гринин Л.Е. Об истории экономических кризисов. - Философия и общество, 2009, №1.- С.5.

1Каримов И.А. "Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистан шароитида уни бартараф этишнинг йул-лари ва чоралари" мавзуидаги халкаро илмий-амалий конференцияси иштирокчиларига.// Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. Ж.17.-Т. :Узбекистон,2010.- Б.227.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

эхтиёжларини кондириш, уларни энг зарурий истеъмол махсулотлари билан таъминлаш масалаларига алохида эътибор бера бошладилар. Бундай индустриянинг вужудга келиши, бир томондан, мамлакатдаги баркарорликни таъминлашга хизмат килса, иккинчи томондан компанияларнинг даромадлари микдорини хам оширарди. Бунинг натижаси уларок XX аср бошига келиб, шу пайтга кадар санокли кишиларгина фойдалана олган махсулотлар кундалик истеъмол махсулотларига айланди. Масалан, 1920-йилларга келиб уртача иш хаки йилига 1236 доллар булган бир шароитда бир дона эркаклар костюми 15,85 доллар турадиган булди. Г. Форд заводларидаги линиялар минглаб автомобилларни ишлаб чикара бошлади. 1909 йилда тайёрланган илк "Т" модели 900 доллар турган булса, ишлаб чикариш технологияларининг муттасил такомиллашиб боргани туфайли 1916 йилга келиб бир дона автомобиль нархи 345 долларга тушди. Натижада илк бор оила йиллик даромадининг 10-20 фоизига харид килса буладиган махсулот оммавий тарзда ишлаб чикарила бошланди. 1923 йилга келиб,"Форд" автомобили харид килишнинг хафталик режаси" эълон килинди. Унга кура, хар бир талабгор хафтасига 5 доллардан тулаб борар, зарурий маблаг туланганидан сунг автомобиль харид киларди. Ушбу режа шарофати билан 131 минг киши шахсий автомобиль эгасига айландилар.1

"Боз устига, Гарбий Европа ва АКТПда. кишиларнинг гедонистик инти-лишларини, истеъмолчилик кайфиятини окловчи, улугловчи таълимотлар хам ривожлана борди. Аник максадга буйсундирилган фаолиятни хаётий стратегияга айлантириш, аклни муваффакиятга эришиш тактикасини руёбга чикарувчи кадрият сифатида бахолаш, борлик асосларини аниклашга эмас, муаммовий холатни бартараф этиш ва ижтимоий шарт-шароитларга мослашиш имконини берадиган услубларни излаб топишга интилиш, хакикатни маълум манфаатга буйсунадиган нисбий тушунча деб билиш, шахс ижтимоий макомини яхшилашга хизмат киладиган окилона этикадан фойдаланиш, шахс эхтиёж ва манфаатларини бирламчи кадрият деб билиш - инструментализм, операционализм, прагматизм, позитивизм (кейинчалик неопозитивизм, постпозитивизм) каби таълимотларнинг ушбу принциплари инсоннинг оламга истеъмолчилик муносабатини асослаб берди, истеъмолчилик кайфиятининг кенг илдиз отишига пойдевор яратди."2Истеъмолчилик Гарб олами турмуш тарзини белгиловчи асосий мезонга айланди.

1 Худойбердиев Д. Истеъмолчилик психологияси: шаклланиши тарихи.// КарДУ хабарлари, 2017,№1.- 91-б.

2 Худойбердиев Д. Истеъмолчилик психологияси: шаклланиши тарихи.// КарДУ хабарлари, 2017,№1.- 91-б.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

Истеъмол махсулотлари индустриясининг шаклланиши, истеъмолчилик психологиясининг кенг таргиб килиниши Гарб кишисини хамма нарсага истеъмолчилик муносабатида булишга одатлантирди, хатто махсулот нархи билан шахсий моддий-молиявий имкониятлар уртасидаги номувофикдик хам уни истеъмолчиликдан тухтата олмайдиган булди -бундай вазиятда унга ёрдамга келадиган сон-саноксиз кредитлар системаси шакллантирилди. Уй-жой, автомобиль, кимматбахо буюмлар, жихозлар, техника воситалари ва хоказо-хоказолар кредитга харид килинадиган булди.

Фукаролар уй-жойга булган эхтиёжларини хам истеъмолчилик кайфи-яти нуктаи назаридан бахолайдиган ва кондирадиган булдилар. Шахс молия-вий имкониятлари чекланган холатларда бу эхтиёжларни ипотека кредитлари эвазига кондириш борган сари авж олиб борди. Бунга жавобан АКЩ Федерал Захира Системаси 2000-2008 йилда истеъмолчиларга 500 дан ортик янги кредит шаклларини таклиф этди, кредит олиш имконини берадиган баллар микдорини 800 дан 500 га кадар туширди, хатто 14 ёшга етган йигит ва кизларга хам кредит олишга рухсат берди. Уй-жойга булган талабнинг бундай куллаб-кувватланиши уй-жой бозоридаги нархларнинг узлуксиз ошиб боришига замин яратди. Масалан, Бостонда 2002 йилда уй-жойнинг 1 м/кв 3 минг доллар турган булса, 2005 йилга бориб, 10 минг долларга чикиб кетди. Айни пайтда курилиш компаниялари хам банклар томонидан кредит маблаглари билан етарли даражада таъминланиб бордилар. Охир-окибатда 2008 йилга келиб уй-жой бозорида таклифнинг талабдан устуворлиги юзага келди. "Домино" принципига мувофик, бу хол банклардаги маблагларнинг кайтмаслигига, ликвидлик даражасининг тушиб кетишига, банкларнинг банкрот булишига, умуммамлакат микёсидаги моливий инкирознинг бошланиб кетишига, инкирознинг молия сохасидан иктисодиёт сохасига утиб кетишига сабаб булди. Ярим йил утмасдан, А^Ш молиявий-иктисодий инкирози бошка мамлакатларни хам камраб олди ва умумсайёравий тус олди.1

Инкироз аянчли окибатларга олиб келди. Барча йирик банклар, улар изидан колган инвестицион банклар хар кандай кредит беришни тухтатдилар. Бу хам куплаб йирик банкларни халокатдан куткара олмади: бирин-кетин мазкур молиявий институтлар узларини банкрот деб эълон кила бошладилар. Тез орада инкироз молиявий сохадан иктисодиётга утди. Ишлаб чикаришга, истеъмол махсулотларига ажратиладиган кредитлар микдорининг кескин камайиши куплаб гигантлар фаолиятига салбий таъсир курсатди. Масалан,

1 Каранг: Чориев С. И. Каримов асарларида хозирги замондаги геополитик максад-муддаолар тал^ини.// Ислом Каримов сабоклари.- Карши: КарДУ,2017.- 40-41-бб.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

автомобиль харид килиш учун бериладиган кредитларнинг тухтатилиши Опель ва Форд каби автогигантлардаги ишлаб чикариш хажмларининг сезиларли кискаришига олиб келди. Молиявий инкироз анъанавий энергия манбалари бозорига хам таъсир курсатди: жахон бозорида 1 баррель нефтнинг нархи 147 доллардан 40 долларга кадар тушиб борди.

Ана шундай бир вазиятда ривожланган мамлакатлар орасида инкироз окибатларидан кутулиш учун жахонда мавжуд булган иктисодий, молиявий, айникса энергетик ресурслардан уз манфаатлари йулида фойдаланишга инти-лиш, жахондаги вазиятни уз манфаатларига мос тарзда узгартиришга уриниш кайфияти кучайди. Геополитик майдондаги кучлар нисбати, геополитик блоклар уртасидаги ракобатни тубдан узгартирди. Бугунги кунда бу ракобат жамият хаётининг барча сохаларини камраб олмокда. ^изиги шундаки, геополитик кучлар уз манфаатларини руёбга чикариш билан чекланмасдан, уни замонавий таргибот омиллари ва воситалари ёрдамида асослаб беришга интилмокдалар. Батафсил тахлил бу тенденцияни чукуррок илгаб олишга имкон беради.

1. Ицтисодиёт соуасидаги геополитик рацобат. Бу сохадаги геополи-тик ракобатнинг максади жахондаги иктисодий лидерликни кулга киритишдан иборатлигича колмокда. Жахон иктисодиётида етакчилик килиш учун геополитик кучлар томонидан турли иктисодий иттифоклар, ташкилотлар, альянслар тузилмокда. Осиё-Тинч океани иктисодий хамкорлиги, Xалкаро савдо ташкилоти, Жахон банки, Xалкаро валюта жамгармаси, Евразия иктисодий иттифоки, Европа иктисодий зонаси, Европа реконструкция ва тараккиёт банки, Шанхай хамкорлик ташкилоти ва хоказолар шулар жумласидандир. Бу иттифокларнинг асосий вазифаси у ёки бу геополитик кучларнинг манфаатларига мос булган иктисодий вазиятни, иктисодий муносабатларни юзага келтиришдан иборат.

Молиявий-иктисодий инкироз, биз таъкидлаб утганимиздек, мамлакат-ларнинг иктисодий имкониятларига салбий таъсир курсатди, иктисодий рецессияни бошлаб берди. Натижада геополитик кучлар уртасида жахондаги иктисодий лидерлик учун кураш янги паллага кирди. Жахон иктисодиётида етакчилик килиш учун иктисодий усишни таъминлашга кодир барча манба-лардан унумли фойдаланиш керак, албатта. Ана шундай манбаларнинг энг асосийси табиий ресурслар билан богликлиги бизга яхши маълум. Дархакикат, иктисодий тараккиёт ва фаровонликнинг асосий манбаи табиий ресурслардир. Бунинг устига, табиий ресурсларга эга булган давлат жахон иктисодиётида хам мустахкам мавкега эга булади. Шунинг учун молиявий-иктисодий инкироздан

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

кейинги даврда иктисодиётдаги геополитик ракобат айникса табиий ресурслар -нефть, газ, сув, хосилдор ер учун курашда яккол намоён булди. Табиий ресурсларни кайта булиб олишга, уларни арзон-гаровга харид килиш имконини берадиган механизмларни жорий килишга интилиш, табиий ресурсларга бой мамлакатларни (Венесуэла, Саудия Арабистони, Эрон, Ирок, Кувайт, Сурия, Ливия, Нигерия ва бошкалар) уз таъсир доирасига олишга уриниш кучайди. Ривожланган мамлакатларда иктисодий тараккиёт манбаи деб каралган табиий ресурс ривожланаётган мамлакатлар учун том маънода ижтимоий-сиёсий муаммога айланди.1

2.Сиёсат соуасидаги геополитик рацобат. Бу сохадаги геополитик ра-кобатнинг асосий максади жахон сиёсий харитасини уз сиёсий тасаввурлари, кадриятлари ва манфаатларига мос равишда кайта тузишдан иборат. Молия-вий-иктисодий инкироздан кейинги даврда геополитик ракобатнинг бу сохаси кдзгин паллага кирди. Турли геополитик кучлар жахондаги давлатларнинг асосий белгилари, шакли, сиёсий режимини ягона стандарт асосида узгартиришга интила бошладилар. Бирок масаланинг мохияти шундаки, хар бир геополитик кучнинг бу борада уз стандартлари мавжуд. Давлат томонидан улардан бирининг кабул килиниши иккинчи томоннинг эътирозига ва бу эътироз окибатида келиб чикадиган салбий муносабатларга сабаб булади.

Геополитик кучлар турли давлатлар шаклини уз сиёсий борлигига мо-нанд узгартириш борасида хам ракобат килмокдалар. Давлат шакли мамла-катни бошкарув шаклини (монархия, республика) ва сиёсий хокимият инсти-тутларининг тузилишини уз ичига олади. У мамлакат тарихи, халкнинг менталитети, мавжуд шарт-шароитларга мос равишда шаклланиб боради. Бу уринда хам юкоридаги фикрни кайд килиш керак: барча давлатлар учун умумий булган давлат шакли йук ва булиши хам мумкин эмас. Лекин, масалан, Гарбий Европада давлат хакидаги гарбона тасаввурлар хукм суради. Бу тасаввурларга кура, Гарбда мавжуд булган давлат шаклигина тугри ва инсонпарвардир. Колган давлат шакллари тарихий эволюциянинг колокрок боскичларига хосдир. Бундай караш тарафдорлари Гарбга хос булган давлат шаклининг жахон буйлаб таркалишини зарурият билан боглайдилар. Бу борада машхур дипломат Генри Киссинжер мулохазасини келтириб утиш уринли: "НАТОнинг хатоси шундаки, у маълум бир тарихий эволюция мавжуд ва бу эволюция секин-аста Евроосиё томонга силжиб боради, деб хисоблайди; бу

1Каранг: Какурин В.Ю., Трудов А.Э. Борьба за ресурсы в современном мире.// https:// www.scienceforum.ru.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

силжиш натижасида у (тарихий эволюция.- Р.Р.) Вестфалча давлат шаклига мутлако ухшамаган нарсага тукнаш келишини эса тушунмайди. 1

3.Ижтимоий соуадаги геополитик рацобат. Бу сохадаги геополитик ракобатнинг асосий максади турли мамлакатларнинг халкларида макбул турмуш тарзини шакллантиришдан иборат. Молиявий-иктисодий инкироз геополитик ракобатнинг бу сохасини хам жадаллаштириб юборди. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки у ёки бу халкда муайян турмуш тарзини шакллантириш оркали маълум махсулотларга, хизматларга булган эхтиёжни вужудга келтирса булади. Бу эхтиёж, уз навбатида, геополитик кучларга иктисодий даромад, сиёсий диви-денд олишга пойдевор яратади.

Турмуш тарзи деганда шахс, ижтимоий гурух ёки халкка хос булган хаёт ва фаолият шакли тушунилади. У мазкур субъектларга хос хулк-атвор, узаро муносабат, тафаккур тарзини узида мужассам килади. Турмуш тарзи табиий ва ижтимоий шарт-шароитларга мос булиб, тарихий тараккиёт давомида шаклланиб ва узгариб боради. Унинг узгаришига сабаб буладиган аник омиллар мавжуд. Масалан, мехнат анъаналари ва мехнат килиш учун мавжуд булган шарт-шароитлар, миллатга хос булган таълим шакли ва мазмуни, оилавий хаётнинг узига хос хусусиятлари, маиший хаёт тарзи ва шу кабилар турмуш тарзини шакллантирувчи ва узгартирувчи омиллар туркумига киради. Шунингдек, ушбу омилларнинг узгариши турмуш тарзининг хам узгаришига олиб келади.

Масаланинг мохиятига чукуррок ёндашадиган булсак, янги асрда геополитик кучларнинг айнан ана шу омилларга таъсири кучайганига амин буламиз. Бошкача айтадиган булсак, турли халкларнинг турмуш тарзини макбул равишда узгартиришни ният килган геополитик кучлар бу ишни мехнат, таълим, оилавий турмуш, маиший хаёт стандартларини узгартиришдан бошламокдалар, бу борада узаро ракобат килмокдалар.

Гарбона оилавий хаёт стандартларининг жорий килиниши айникса аг-рессив тус олмокда. Гарбда оила институти инкирози содир булаяпти. Фука-ролик никохлари, шведча оилалар, бир жинсли оилалар, ажралишлар купайганидан купайяпти. Лекин Гарб сиёсатдонлари, жамоатчилик етакчилари бундай вазиятни фукаро эркинлиги ифодаси деб талкин килмокдалар. Бунинг устига, фукаролик никохи, айникса бир жинсли оилаларни демократия мезони сифатида эътироф этиш одат булмокда. Гуёки шундай оилалар тузиш учун имкониятнинг яратилганлиги жамиятда демократиянинг карор топганидан

1Люс Э. Генри Киссинджер: "Мы сейчас переживаем очень-очень тяжелый период».// http://www.centrazia.ru/news. phpost=1509724260.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

далолат берар эмиш. Соглом позициядан билдирилган мулохазалар эса1 бундай айю-ханнос орасида йук булиб кетмокда.

4.Мафкуравий соуадаги геополитик рацобат. Бу сохадаги геополитик ракобатнинг асосий максади мафкуравий ва гоявий гегемонликка эришишдан иборат. Геополитик кучлар мафкуравий гегемонликка эришиш максадида на-факат узларига хос булган турли гоя ва таълимотлар, анъана ва кадриятларни таргиб килмокдалар, балки турли мамлакатларни ижтимоий тараккиётдан бе-насиб килишга, миллий маънавияти ва мафкурасини емиришга хизмат кила-диган вайронкор гояларнинг таркалишига хам замин яратмокдалар.

Гарб дунёсига хос булган гояларни таргиб этишнинг фаоллашиб бора-ётгани алохида диккатга сазовор. Айникса, Гарб жамияти хаётида марказий урин тутган гоялар -индивидуализм ва эгоцентризм гоялари кенг таргиб ки-линмокда. Хусусан, Гарб жамиятида шахс индивидуаллиги, унинг хак-хукук-лари ва эркинлиги, эхтиёжи ва манфаатлари устуворлиги масалалари асрлар давомида фаол мухокама этиб келинди. Бирок бу мулохазалар узок муддат ижтимоий тараккиёт характери ва мулжалларига жиддий таъсир курсатмайдиган назарий фикрлар мажмуи булиб колди. Янги замонга келибгина индивидуализм шахсий фаровонликни таъминловчи ягона гоя сифатида жамият турмушига таъсир утказа бошлади. Йигирманчи асрда индивидуализм Гарб жамияти ижтимоий хаёти ва иктисодиётининг мафкуравий асосига айланди. Бутун жамият хаёти шу гоя асосида ташкил килинди. Бунинг окибати уларок, бир томондан, шахс турмуши фаровонлиги ошган булса, иккинчи томондан, катор ижтимоий иллатлар юз курсата бошлади. Масалан, индивидуализм гояларига асосланган турмуш ёлгиз яшовчи кишилар сонини купайтириб юборди, шахс мулокотлари доирасини торайтирди, Гарб оиласининг таркибини узгартирди, шведча оила, бир жинсли оила каби оиланинг аклга сигмас шаклларини юзага келтирди. Айтиш мумкинки, индивидуализм Европа жамияти турмушини муаммолар боткогига ботирди. Шунга карамасдан, Европа мамлакатларининг хукмрон доиралари, илм-фан, санъат ва жамоатчилик вакиллари индивидуализмни энг инсонпарвар гоя сифатида улуглашдан чарчамаяптилар. Боз устига, ушбу гоялар билан сугорилган асарлар, суратлар, фильмлар, маколалар, курсатувлар яратишни канда килмаяптилар. Бу махсулотлар эса геополитик кучлар кулида гоявий-мафкуравий таргибот куролига айланмокда. Бу тарги-бот куроли миллатимизга хос булган жамоавийлик ва хамжихатлик рухига путур етказишга, кадим-кадимдан кадрлаб келинган оила институтини емиришга, жамиятдаги

1Каранг: Бьюкенен П. Fарбнинг халокати:улимга махкум миллат.// ziyouz.uz.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

жараёнларга бефарк булган кишилар сонини купайтиришга хизмат килмокда. Геополитик кучларнинг асл максад-муддаоси хам ана шундан - маънавий-мафкуравий бошбошдокликни вужудга келтириш ва вужудга келган бушликни уз гояси, мафкураси билан тулдиришдан иборат.

Эгоцентризм, зуравонлик, ахлокий бузукдик, цинизм, бефарклик ва бошка гояларнинг таргиб этилиши хам шу максад-муддаоларга хизмат кил-мокда ва шунга ухшаш сценарийда амалга оширилмокда.

Хулоса киладиган булсак, 2008 йилда юзага келган молиявий-иктисодий инкироз турли геополитик блоклар уртасидаги узаро ракобатни бенихоя кучайтирди. Асл муддаолари жахондаги етакчиликни кулга киритиш, глобал жараёнларни уз манфаатларига мутаносиб равишда узгартиришдан иборат булган геополитик кучлар янги асрда таргиботни геополитик максад-муддаоларга эришиш воситаси сифатида кабул кила бошладилар. Чунончи, иктисодий ракобатда таргибот геополитик кучларнинг жахон иктисодий сахнидаги позицияларини асослаб бериш воситасига, сиёсий ракобатда -уларнинг давлат белгилари, шакллари, сиёсий режимини сингдирувчи омилга, ижтимоий ракобатда - уларга макбул турмуш тарзини таргиб килиш каналига, мафкуравий ракобатда - улар манфаатдор булган гоя ва таълимотлар, анъана ва кадриятларни таркатувчи кудратга айлантирилди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Гринин Л.Е. Об истории экономических кризисов.- Философия и общество, 2009, №1.- С.5.

2. Каримов И.А. "Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йул-лари ва чоралари" мавзуидаги халкаро илмий-амалий конференцияси иштирокчиларига.// Ватанимизнинг боскичма-боскич ва баркарор ривожланишини таъминлаш - бизнинг олий максадимиз. Ж.17.- Т.:Узбекистон,2010.- Б.227.

3. Худойбердиев Д. Истеъмолчилик психологияси: шаклланиши тарихи.// КарДУ хабарлари, 2017,№1.- 91-б.

4. Чориев С. И. Каримов асарларида хозирги замондаги геополитик максад-муддаолар талкини.// Ислом Каримов сабоклари.- Карши: КарДУ,2017.- 40-41-

5. Объём мировой торговли достиг докризисного уровня.// m.rosbalt.ru, 2011, 24 февраля.

бб.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(5), May, 2023

6. Rustamov R.R. The transformation of geopolitical challenge and propaganda into the means of geopolitical influence in the early 21 st century.//ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research journal., INDIA. 2020. № 10. -Р. 170-174.

7. Rustamov R.R. The evolution of the system of spiritual propaganda Theoretical & Applied Science. //-Philadelphia, USA. 2020. № 10. -Р. 218-221.

8. Rustamov R.R. Changes in advocacy systems today//Deutsche Internationale Zeitschrift für zeitgenössische Wissenschaft, German International Journal of Modern Science, Germany. №2 2020. № 2. -Р. 7-10.

9. Rustamov R.R. The evolution spiritual propaganda//ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research journal., INDIA. 2020. № 6. -Р. 15261530.

10. Rustamov R.R. Виды пропоганды, ее цели и задачи // Международный научный журнал «ВЕСТНИК НАУКИ» 2020. № 11 (32) Том 5. С. 62-68.

11. Чориев, С. А., & Рустамов, Р. Р. (2022). ДУНЁ ТАРГИБОТ СИСТЕМАСИ ЭВОЛЮЦИЯСИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(5-2), 48-59.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.