50DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-904-908
ZAMONAVIY TA'LIMNING IJTIMOIY-MADANIY MUAMMOLARI
Ushbu maqolada o'qituvchining ijtimoiy-madaniy tayyorgarligi nafaqat ta'lim muammosi, balki ijtimoiy falsafaning ham madaniyat masalalariga bevosita ta'sir qilishi tahlil qilinadi. Ushbu pozitsiyalardan kelib chiqqan holda, o'qituvchi ta'limidagi gumanistik yondashuvni jamiyatni insonparvarlashtirish strategiyasi sifatida ko'rib chiqiladi, o'qituvchilar tayyorlashning qiymat-semantik funktsiyasini uning madaniy identifikatsiyasi sharti sifatida tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: ta'lim falsafasi, ta'lim muammosi, ijtimoiy-madaniy shakllanish, o'qituvchi shaxsi, boshqaruvga gumanistik yondashuv, madaniy identifikatsiyasi, insonparvarlashtirish strategiyasi.
This article analyzes not only the problem of education, but also the direct influence of social philosophy on the cultural issues of socio-cultural teacher training. From these positions, the humanistic approach in pedagogical education is considered as a strategy for the humanization of society, the value-semantic function of pedagogical education as a condition of its cultural identity is analyzed.
Keywords: philosophy of education, the problem of education, socio-cultural formation, personality of the teacher, humanistic approach to management, cultural identity, strategy of humanization.
Zamonaviy ta'limning ijtimoiy-madaniy tendentsiyalari ko'p jihatdan ijtimoiy hayotning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi, ammo ta'lim falsafasi jamiyatni takomillashtirish imkoniyati sifatida uning rivojlanishining madaniy funktsiyasini saqlab qolishi mumkin va zarurdir. Falsafiy fanlar ana shunday salohiyatni asrab-avaylash va rivojlantirishning muhim sohasidir. Shu bilan birga, ta'lim strategiyalari kasbiy va pedagogik tayyorgarlik holatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Munozarali tendentsiyalardan biri bu ta'lim xizmatlarining sifati va tabiati masalasidir. O'qituvchilar malakasini oshirishni boshqarish masalasida, shu nuqtai nazardan qaraganda, boshqaruv nazariyasidagi umumiy
Roza Ismailovna Sadiqova
Toshkent to'qimachilik va yengil sanoat instituti assistenti
ANNOTASIYA
ABSTRACT
yondashuvlarni mahalliy ta'limni boshqarishning mavjud
April, 2022
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-904-908
an'analari bilan, aksiologik an'analari bilan uyg'unlikda tahlil qilish ayniqsa muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, bizning pozitsiyamiz ta'limning globallashuvi sharoitida bir qator sabablarga ko'ra sezilarli tanazzulga yuz tutayotgan o'qituvchi ta'limida insonparvarlik yondashuvining qadriyatiga asoslanadi. Biroq, tahlilimiz shuni ko'rsatadiki, umumiy ijtimoiy kapital manbai sifatida shaxsga qaratilgan ijtimoiy boshqaruv nazariyasining jahon an'analari ham mavjud. O'qituvchi shaxsini kasbiy tayyorgarligini boshqarishda qadriyat asoslarini saqlab qolishda ana shu yondashuvlarni hisobga olishni muhim deb bilamiz. Shu nuqtai nazardan, oliy ta'limni keskin raqobat sharoitiga soluvchi yagona ta'lim makonini yaratish maqsadida oliy ta'limning milliy tizimlarini uyg'unlashtirishga qaratilgan muhim tendentsiya madaniy-tarixiy davomiylik g'oyasini yashirmasligi kerak. Ushbu tartibning ta'lim falsafasi innovatsion yechimlar bilan uyg'unlashgan madaniy an'analar uyg'unligiga qaratilgan. Ijtimoiy boshqaruvning jahon tajribasiga murojaat qilish mahalliy ta'lim strategiyalari tamoyillarini ta'kidlashga yordam beradi. Shu maqsadda 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida ijtimoiy hayotning turli sohalarini ratsionalizatsiya qilish ijtimoiy jarayonlarni ilmiy boshqarish nazariyalarining paydo bo'lishiga yordam berganligini ta'kidlaymiz. Ushbu boshqaruvning yondashuvlari shu davrda ommaviy xususiyatga ega bo'lgan, bir vaqtning o'zida foydali investitsiyalar va ijtimoiy rivojlanish sohasiga aylangan ta'limga ham to'xtaldi. Bugungi kungacha ta'lim ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar bilan bog'liq sifat o'zgarishlarini boshdan kechirishda davom etmoqda. Globallashuv, axborot texnologiyalarining rivojlanishi ta'limning jamiyat madaniyatini qayta ishlab chiqarish sohasi maqomini yo'qotish xavfiga olib keladi. Nafaqat ta'lim falsafasi, balki madaniyat nazariyasining ko'p jihatdan fan va amaliyot sifatidagi pedagogika masalasi bu masalada "sof" ta'lim xizmatlari sohasiga aylanmasdan asosiy o'rinlarni saqlab qolish uchun ta'lim sub'ektlarining ko'lami va imkoniyatlarini bilishdir. Javoblarni ham jamiyat, ham uning madaniyati, ham uning o'ziga xos qismi sifatidagi ta'lim nuqtai nazaridan aniqlash kerak, deb hisoblaymiz. Ba'zi javoblarni boshqaruv nazariyasidan ham olish mumkin. Demak, menejment nazariyasida ta'lim uchun yaqqol ahamiyati bor. E.Mayoning insoniy munosabatlar maktabi alohida ajralib turadi. [1] Yondashuv nafaqat sub'ektlarning ishlab chiqarishdagi o'zaro ta'siri psixologiyasiga tayanadi, balki ishlab chiqarish tashkilotchilari va uni amalga oshirish sub'ektlari o'rtasidagi munosabatlarni qurishda insonparvarlikni o'z ichiga oladi. Ta'lim uchun ushbu yondashuvda xodimlarning ko'p qirrali ehtiyojlarini qondirish istagi bilan har tomonlama rivojlantirish va to'liq foydalanish
tamoyillari, shuningdek, o'z-o'zini tashkil etish va ichki nazorat
April, 2022
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-904-908
mexanizmlarini ishlab chiqish muhim ahamiyatga ega. Jamiyatning muhim ijtimoiy sohalarini fan, san'at, din deb ajratib ko'rsatish bejiz emas. Ta'limni boshqarishning jahon tendentsiyasi ham asosiy tamoyillarni o'zlashtirgan ijtimoiy tashkilotlarni boshqarishning umumiy nazariyasi asosida qurilgan. Va bugungi kunda chet elda ta'limni boshqarish nazariyasi ilmiy bilimlarning jadal rivojlanayotgan amaliyotga yo'naltirilgan sohasidir. Uning vazifasi umumiy boshqaruv fanining yutuqlarini hisobga olgan holda ta'limda boshqaruv faoliyati samaradorligini oshirishning maxsus modellari va usullarini ishlab chiqishdan iborat. Mahalliy pedagogikada ta'limni ilmiy boshqarish masalalari XX asrning 50-yillarida pedagogik nazariya doirasida ishlab chiqila boshlandi va bu boshqaruv amaliyotida sezilarli darajada aks etdi. Bunday boshqaruvning o'ziga xos xususiyati, afsuski, sovet tizimining parchalanishi bilan kuchini yo'qota boshlagan, aniq qiymatga yo'naltirilgan ijtimoiy yo'naltirilgan xususiyat edi. Bundan tashqari, ta'lim va ijtimoiy-madaniy siyosatning prinsipi sifatida qadriyatlar bazasi ko'p jihatdan ortiqcha deb topildi, bu esa bugungi kunda ta'lim an'analarining qoqintiruvchi blokidir. Moslashuvchan va sifatli siyosatni qurishda jamiyat madaniyati nazariyasi bilan bog'liq bo'lgan ta'lim falsafasi zarur. Ta'limni boshqarishning bunday falsafasining asosiy pozitsiyalaridan biri pedagogik tayyorgarlikdagi madaniy muvofiqlik tamoyilidir. Ushbu an'ananing kelib chiqishini rus tafakkuri tarixida kuzatish mumkin va kerak, bu erda K.D. Ushinskiy, N.F.Bunakov, A.N.Korf. Olim-pedagoglar tashkiliy-pedagogik sharoitlarda insonparvarlik komponentiga katta e'tibor berib, o'qituvchiga ta'lim jarayonining markaziy shaxsi sifatida ahamiyat berganlar. Ular birinchi bo'lib ta'limni bir xil boshqaruvga muhtoj bo'lgan yaxlit tizim sifatida qabul qilishgan. S.I. Gessen ta'lim maqsadlarini jamiyat tuzilishi bilan bog'laydi.[2] Agar menejment deganda "turli xarakterdagi uyushgan tizimlarning funksiyasi, ularning o'ziga xos tuzilmasini saqlanishini ta'minlash, faoliyat rejimini saqlash, ularning dasturi va maqsadlarini amalga oshirish" tushunilsa u holda ta'limni boshqarish ijtimoiy kapitalni rivojlantirishga qaratilgan an'anaviy va innovatsion ta'lim tizimlarining diqqat markazida bo'lishi va tashkil etilishi bilan bog'liq ijtimoiy boshqaruv turlaridan biri sifatida tushunilishi kerak. Shunga ko'ra, ta'limni boshqarish nazariyasining maqsadi nafaqat tizim sifatida ta'lim doirasidagi boshqaruv vazifalariga e'tibor berish, balki ijtimoiy-madaniy rivojlanish bilan o'zaro ta'sir qilish bo'yicha sa'y-harakatlarni muvofiqlashtirish bo'lishi kerak, bu menejment vazifasining o'ziga xos xususiyatlarida ham yaqqol namoyon bo'ladi. Boshqaruv hamjamiyatining juda yangi kontseptsiyasi - "pedagogik
menejment". Uning tarkibiy qismlari quyidagilardir: rahbar,
April, 2022
National University of Uzbekistan
Google Scholar indexed
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-904-908
o'qituvchilar jamoasi, stajyorlar jamoasi, turli modellar bo'yicha amalga oshiriladi. Pedagogik menejment tamoyillari: maqsadni belgilash, boshqarishning maqsadga muvofiqligi, boshqaruv mehnatini hamkorlik va taqsimlash, funksionallik, murakkablik va tizimli o'z-o'zini takomillashtirish.[3] Zamonaviy menejment o'qituvchisi axborot bilan harakatlarni amalga oshirishi kerak, masalan: qaror qabul qilish; qabul qilingan qarorlarning bajarilishini tashkil etish; dastlabki, joriy va yakuniy nazorat. Pedagogik boshqaruv usullari maqsadlarga erishish va uning asosiy funktsiyalarini amalga oshirish bilan bog'liq. Shu bilan birga, o'qituvchini tayyorlashda psixologik-pedagogik va ijtimoiy (gumanitar) ta'sir qilish usullari alohida o'rin tutadi. Ta'limni boshqarishdagi zamonaviy yechimlar an'anaviy mezonlardan tashqari kuch, mablag' va vaqtning optimal sarflanishiga ham mos kelishi, dolzarb, zamonaviy, qisqa va aniq bo'lishi kerak. Shunday qilib, pedagogik boshqaruv ushbu vazifalarni maksimal darajada bajarishga intiladi; ammo, zamonaviy ta'limni boshqarish nazariyasi va amaliyotida ushbu kontseptsiyaning muhim ma'nosi, bizning fikrimizcha, ushbu o'zaro ta'sir va jarayonning sub'ekti sifatida shaxsga e'tibor qaratish lozim. Bu ta'limni jamiyat taraqqiyotida qadriyat yo'nalishlarini faol kuzatib boruvchi soha sifatida hal qilishda mumkin. Shaxsni shakllantirish pozitsiyasining umumiy g'oyasi ta'limni insonparvarlashtirishning muhim natijasi sifatida ijtimoiy-madaniy rivojlanish g'oyasining o'z-o'zini rivojlantirish pozitsiyasi bilan uyg'unlashuvidir. Mutaxassisning fazilatlariga bag'ishlangan tadqiqotlarda "zamon belgisi" professional harakatchanlik, paydo bo'lgan muammolarni ko'rish va hal qilish, ular uchun nostandart echimlarni topish qobiliyati, korporativ jamoada ishlash qobiliyati, axborot-kommunikatsiya, ochiqlik va dinamizm texnologiyalari madaniyati uchun mos yozuvlarni ta'kidlaydi.[4] Barcha fazilatlar to'g'ridan-to'g'ri o'qituvchining modelini va shaxsini bunday rivojlanishning moderatori va yordamchisi sifatida belgilaydi, shuning uchun yuqorida aytilganlarga qo'shimcha ravishda moslashuvchanlik, bag'rikenglik va qiymat-dunyoviy stressga chidamlilik xususiyatlari kiradi. Agar zamonaviy jamiyatda mutaxassisning ijtimoiy-madaniy munosabatlari orasida kasbiy muvaffaqiyat qadriyati bo'lsa, u holda o'qituvchi uchun bu muvaffaqiyat nafaqat uning shaxs sifatidagi umumbashariy mezonidir, balki o'quvchilarining muvaffaqiyati bilan ham bog'liq bo'lib, u altruistik motiv uning qadriyat o'ziga xosligining asosi sifatida belgilanadi.
Xulosa qilib aytsak, ta'limni insonparvarlashtirish insonning ma'naviyatini, tafakkuri kengligini egallashga, o'zini o'rab turgan dunyo haqida to'liq tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Umumjahon madaniyati asosida shaxsning barcha tomonlari uning sub'ektiv
April, 2022
907
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-2-904-908
ehtiyojlari va ta'lim darajasi va salohiyati bilan bog'liq ob'ektiv sharoitlarini hisobga olgan holda muvaffaqiyatli rivojlanadi. Ta'limning milliy davlatchilik asoslaridan ajralmasligi ta'limning milliy yo'nalishini belgilaydi. Rivojlanish vektori oldinga yo'naltirilishi kerak, lekin ayni paytda tarix va xalq an'analariga asoslanishi kerak. Ta'lim milliy qadriyatlarni saqlash va boyitishda yordam berishi kerak. Zamonaviy jamiyatda ta'lim tizimi ochiq bo'lishi kerak. Ta'lim maqsadlari nafaqat davlat buyurtmasi asosida shakllantirilishi, balki o'quvchilar, ularning ota-onalari va o'qituvchilarining ehtiyojlaridan kelib chiqib kengaytirilishi kerak. Ta'lim dasturlari ochiqlik tamoyiliga bo'ysunadi. Ular asosiy bilim yadrosini o'z ichiga olishi va hisobga olingan holda osongina to'ldirilishi kerak.
REFERENCES
1. Xedouori F., Al'bert M. i dr. Osnovi menedjmenta. M.: DELO. 199 s.
2. I.S.Gassen. Osnovi pedagogiki. Moskva. Skola-press. 1995.
3. Leleko V. V. Prostranstvo povsednevnosti kak predmet kul'turologicheskogo analiza: avtoref. dis. d-ra kul'turologii. SPb., 2002. 35 s.
4. Fugelova T.A. Sosial'no-pedagogicheskie predposilki stanovleniya i razvitiya professional'noy mobil'nosti budushego spesialista // Sovremennie problemi nauki i obrazovaniya. 2014.
5. Абулкасимов Х.П., Муминов Н.Г. и др. Регулирование деятельности субъектов малого предпринимательства в начале XXI века: мировой опыт: коллективная монография.- Томск: Издательский Дом Томского государственного университета, 2020.-332с.
6. Муминов, А. Г. (2019). Реформы в образовании Узбекистана: состояние и перспективы. Бюллетень науки и практики, 5(9).
April, 2022
