67KASBIY TAYYORGARLIK JARAYONIDA MENEJMENT MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIC ASOSLARI
Гулчехра Шавкатовна Умарова
Наманган мухдндислик-курилишинститути катта укитувчиси
g.umarova@inbox.uz
Annotatsiya: Ushbu maqolada bo'lajak menejerlarning oliy o'quv yurtlarida kasbiy tayyorgarligi jarayonida menejment madaniyatini shakllantirishning pedagogik jihatlari ko'rib chiqilgan. Maqolada ushbu sohada ilmiy izlanishlar olib borgan mutaxassislarning fikr-mulohazalari tahlil qilingan. Menejmentga berilgan ta'riflar tahliliy-tanqidiy ko'rib chiqilgan.
Kalit so'zlar: menejment, kasbiy tayyorgarlik, menejment madaniyati, menejer, etakchi, o'zini boshqarish
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ КУЛЬТУРЫ УПРАВЛЕНИЯ В ПРОЦЕССЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ
ПОДГОТОВКИ
Аннотация: В статье рассматриваются педагогические аспекты формирования управленческой культуры в процессе профессиональной подготовки будущих менеджеров в высшей школе. В статье анализируются мнения экспертов, проводивших исследования в этой области. Критически пересмотрены определения менеджмента.
Ключевые слова: менеджмент, профессиональная подготовка, культура управления, менеджер, лидерство, самоуправление.
PEDAGOGICAL BASIS OF FORMATION OF A MANAGEMENT CULTURE IN THE PROCESS OF PROFESSIONAL TRAINING
Abstract: The article examines the pedagogical aspects of the formation of managerial culture in the process of professional training of future managers in higher education. The article analyzes the opinions of experts who have conducted research in this area. Management definitions have been critically revised.
Keywords: management, professional training, management culture, manager, leadership, self-government.
Bugun mamlakatimizda iqtisodiy rivojlanish o'zining yangi sifat bosqichiga ko'tarildi. Rivojlanishning tez sur'ati yangi iqtisodiy mentalitetning asosi bo'lgan yuqori darajadagi boshqaruv madaniyatini talab qiladi. Jamiyat ijodiy, tashabbuskor, mustaqil, bozor iqtisodiyoti sharoitida o'z qobiliyatini muvaffaqiyatli amalga oshiradigan va uning natijalari uchun javobgar bo'lgan odamlarga har doimgidan ham ko'proq ehtiyoj sezadi.
Menejment sohasidagi mutaxassisning kasbiy darajasi zamonaviy jamiyatning ilmiy, amaliy, axborot, texnologik, axloqiy va madaniy ehtiyojlariga mos kelishi kerak, boshqacha qilib aytganda, u yuqori boshqaruv madaniyatiga ega bo'lgan mutaxassis bo'lishi kerak.
Boshqaruv madaniyatini shakllantirish vazifasi globallashuv davrida mamlakatning milliy manfaatlariga javob beradigan mahalliy ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, etno-demografik iqtisodiy amaliyot haqiqatlari bilan bog'liq holda mutaxassislarni kasbiy tayyorlash sohasida yangi ishlanmalarni barpo etishni talab qiladi.
Zamonaviy menejerlarni tarbiyalash ta'lim tizimi uchun yana bir mas'uliyatni yuklaydi. Chunki har qanday yetuk kadr samarali ta'lim tizimining mevasi hisoblanadi.
Ta'lim faoliyati hodisalarni o'rganishda asosiy e'tiborni tegishli tushunchalar tarkibini aniqlashtirishga qaratadi. Har bir fan o'z tadqiqot mavzusini tushunchalar va toifalarda aks ettiradi, ularsiz haqiqatni tushuntirib beradigan nazariyani qurish mumkin emas. Ta'lim bir-biridan farq qiluvchi tushunchalar to'plamiga emas, balki ularning terminologik apparatda aks etgan kontseptual ravishda o'zaro bog'liq tizimiga ega bo'lishi zarur. So'nggi paytlarda bu muammo juda dolzarb bo'lib qoldi, chunki ko'plab yangi kontseptsiyalar va atamalar paydo bo'lganligi sababli, ushbu jarayonning tartibga solinmaganligi, boshqaruvda o'zining nazariy va kontseptual apparati yo'qligi turli chigal vaziyatlarni yuzaga keltirdi. Bilishning dialektikasi shuki, har qanday yangi bilim bizga yangi tushunchalarni tushuntirish uchun zarur bo'lgan eski tushunchalar qobig'ida paydo bo'ladi.
Menejmentda yuzaga keladigan zamonaviy jarayonlarni tushunturishga hissa qo'shadigan tushunchalardan biri "menejerning boshqaruv madaniyati"dir. Ushbu kontseptsiya hali tegishli ilmiy tushunchaga ega emas, shuning uchun biz, avvalambor, uni boshqarish nazariyasida foydalanish zaruriyati va imkoniyatini asoslashga harakat qilamiz, muhim xususiyatlarni ko'rib chiqamiz
va nihoyat bularning maxsuli sifatida menejerning boshqarish madaniyatining tarkibiy qismlari aniqlashimiz mumkin.
"Menejernmg boshqaruv madaniyati" tushunchasini aniqlash uchun uning tarkibiy qismlarining semantik maydonini ko'rib chiqamiz.
"Menejerning boshqaruv madaniyati" tushunchasi negizidagi tarkibiy qismlardan biri bu "menejer" atamasidir.
Menejerlar (inglizcha menejer - boshqaruvchi) - zamonaviy ishlab chiqarish sharoitida menejment bo'yicha mutaxassislar (korxonalar, firmalar, tashkilotlar rahbarlari, turli menejerlar).
"Menejment" so'zi ingliz tilida ko'p qo'llaniladigan tushuncha hisoblanadi. V. Kollinz lug'atida ushbu so'zning ikkita asosiy ma'nosi berilgan: boshqaruv jarayoni; boshqaruv jarayonini tashkil etuvchi bir guruh odamlar.
Asosiy Oksford Ingliz Lug'atida menejment odamlar, hokimiyat va boshqarish san'ati bilan ishlash usuli (uslubi), mahorat va ma'muriy mahoratning o'ziga xos turi, boshqaruv organi, ma'muriy birlik deb ta'riflanadi.
Xorijiy adabiyotlarda menejment kadrlarni boshqarishning tashkiliy va psixologik usuli sifatida tushuniladi. Ayrim manbalarda "menejment" so'zi quyidagicha tarjima qilingan: "ishlab chiqarishni boshqarish, ishlab chiqarish samaradorligi va rentabelligini oshirish maqsadida ishlab chiqarishni boshqarish tamoyillari, usullari, vositalari va shakllari to'plami".
"Menejment" tushunchasi bilan taqqoslaganda "etakchilik", "jamoani boshqarish", "ishlab chiqarishni boshqarish" atamalari xususiydir. Ilmiy terminologiyada "menejment" atamasidan foydalanishning zamonaviy amaliyoti uning uchta asosiy ma'nosini qamrab oladi:
S tashkilotlarda odamlarni boshqarish j arayoni;
S boshqaruv fanlari;
S boshqaruv organi va uni tashkil etuvchi shaxslar.
E.A. Utkin menejment "bu boshqaruvning ijtimoiy-iqtisodiy mexanizmining xilma-xil tamoyillari, funktsiyalari va usullarini qo'llash asosida bozor sharoitida ishlaydigan korxona tomonidan optimal iqtisodiy natijalarga erishishga qaratilgan kasbiy faoliyatning maxsus turi', deb hisoblaydi[1].
Averchenkoning fikricha: Psixologik nuqtai nazardan menejment - bu insonning fe'l-atvori va xulq-atvori haqidagi asosiy g'oyalarni hisobga olgan holda odamlar tomonidan etakchilikni amalga oshirish jarayoni.[2]
Menejment soxasiga taaluqli adabiyotlarda ushbu atama yanada ko'p tomonlama ma'noda talqin etiladi. Ammo ushbu tushunchaning turli xil ta'riflari o'rtasida ziddiyatlar mavjud emas, ular bir-birini to'ldiradi va
konkretlashtiradi. Bu menejmentning mohiyati va mazmunini chuqurroq anglash, uning ijtimoiy ahamiyati va o'rganish zarurligi to'g'risida to'g'ri xulosa chiqarish imkonini beradi.
Menejmentning mohiyati va mazmunini belgilashda, avvalo, uning jarayon sifatidagi mohiyatiga urg'u beriladi. Menejment integratsiyalashuv jarayoni sifatida tavsiflanadi, bu orqali professional ravishda o'qitilgan mutaxassislar maqsadlarni belgilash va ularga erishish yo'llari va usullarini ishlab chiqish orqali tashkilotlarni shakllantiradi va boshqaradi.
Ko'pincha menejmentni tavsiflashda uni menejment haqidagi fan, menejment jarayoni, menejment san'ati, menejment funktsiyasi, boshqaruv organlari yoki apparatlari, tashkilotni boshqaradigan odamlar sifatida talqin qiladigan yondashuvlardan foydalaniladi.
E.A. Utkin ta'kidlashicha, menejment ko'pincha menejerlar bilan, shuningdek organlar yoki ma'muriy apparatlar bilan aniqlanadi.
Deyarli barcha ijtimoiy fanlar (falsafa, sotsiologiya, siyosatshunoslik va boshqalar) "menejment" ni bir xil talqin qiladi. Ularning o'ziga xos tuzilishini saqlashni, faoliyat rejimini saqlashni, dasturni amalga oshirishni, faoliyat maqsadlarini ta'minlaydigan turli xil tabiatdagi (biologik, ijtimoiy, texnik) tizimlangan elementlar, funktsiyalarni nazarda tutishadi.
S.A. Jdanov bu boshqaruvni boshqarish organining boshqariladigan ob'ektga ta'sirini tsikl bilan takrorlanadigan jarayon deb belgilaydi.
B.A. Raisberg "menejment - bu kerakli natijalarga erishish uchun amalga oshiriladigan ob'ektlar va jarayonlarga va ularda ishtirok etayotgan odamlarga insonning ongli ta'siridir" deb ta'rif bergan.
Boshqarish muammosini falsafiy tahlil qilishda asosiy e'tibor sub'ekt va ob'ekt, maqsadlari va vositalari, ongli va ongsiz toifalariga qaratiladi.
Agar "menejment" ning ixtisoslashtirilgan ta'riflari haqida gapiradigan bo'lsak, unda boshqaruv nazariyasi uchun asos bo'lgan iqtisodiyotda uning izohlanishiga e'tibor qaratish lozim. Boshqaruv funktsiyalarini aniqlashda turli xil yondashuvlar mavjud, shuning uchun ushbu atamani turli xil talqin qilish mumkin.
M. Meskon, M. Albert va F. Xeduriylar "menejment" ni tashkilotning maqsadlarini boshqa odamlar orqali shakllantirish va ularga erishish uchun rejalashtirish, tashkil qilish, rag'batlantirish va boshqarish jarayoni"[3] deb ta'riflaydilar. Ushbu ta'rif asosiy boshqaruv funktsiyalarini ko'rsatadi.
V.V. Gluxovning yozishicha, "menejment" atamasini tushunish nihoyatda qiyin. Bu funktsiyani belgilaydi, lekin uni bajaradigan odamlar ham ijtimoiy va rasmiy pozitsiyani bildiradi, shu bilan birga o'quv intizomi va ilmiy tadqiqotlar
sohasini anglatadi. O.S. Vixanskiy va A.I. Naumov ta'kidlashicha, tashkilot ichida menejerning menejment faoliyati boshqaruv funktsiyalariga mos ravishda quriladi, bu ularning umumiy hajmida boshqaruv ishining o'ziga xos xususiyatlarini, uning mazmuni, tartibliligi va tizimli yaxlitligini aks ettiradi. Shu munosabat bilan mualliflar boshqaruv faoliyatining quyidagi turlarini ajratadilar: axborot-tahlil faoliyati; motivatsion-maqsadli; rejalashtirilgan prognostik; tashkiliy va ijro etuvchi; nazorat va diagnostika; tartibga soluvchi va tuzatuvchi.
Boshqaruv faoliyatining ushbu turlari tashkilotning shakllanishi va rivojlanishining har bir bosqichida amalga oshiriladi va menejerning tashkilot jamoasini boshqarish bo'yicha sub'ekt-sub'ektlararo ta'sir doirasini aks ettiradi.
Muxin xulosasiga ko'ra boshqaruvning mohiyatiga mos keladigan shunday ta'rifni joriy etish zarur: u boshqaruv faoliyati maqsadini ham, boshqaruv harakatini rivojlantirishni va uni amalga oshirishni aks ettiradi: umuman tizimning maqsadiga samarali erishish.
Shunday qilib, menejer faoliyati polisubektiv sifatida tavsiflanishi aniq bo'lib, menejer, birinchidan, o'zi tomonidan boshqariladigan shaxs bilan o'zaro aloqada ta'lim ta'sirining sub'ekti sifatida harakat qiladi, ikkinchidan, u o'zini shaxsiy va kasbiy rivojlanishining sub'ekti (o'zini rivojlantirish), uchinchidan, - u boshqaradigan jamoani shakllantirish va rivojlantirish mavzusi va to'rtinchidan, -tashkilot rahbariyati bilan o'zaro aloqalari.
S. D. Reznik va uning hamkasblari menejer muvaffaqiyati omillariga katta e'tibor berib, shaxsni o'zini o'zi boshqarish masalasini fan sifatida shaxsiy boshqaruv turlarini ko'rib chiqadilar. Ularning ta'kidlashicha, "rahbarning shaxsiy ishini tashkil qilish faqat uning ishi emas"
G.M. Andreeva fikricha, inson uchun o'zini o'zi boshqarish - bu nimani va qanday qilish kerakligi haqidagi savollarni hal qilish; u uzoq muddatli istiqbolga yo'naltirilgan bo'lishi mumkin: hayot yo'lini tanlash, o'z-o'zini rivojlantirish maqsadlarini belgilash, o'z-o'zini tarbiyalash g'oyalarini konkretlashtirish, zarur ish uslubini rivojlantirishdir. O'z-o'zini boshqarish - bu maqsad qilingan narsani amalga oshirish yaqin kelajakdagi muammolarni hal qilishga va o'zgaruvchan sharoitlarda o'z xatti-harakatlarini sozlash qobiliyati bilan chambarchas bog'liqdir.
Biz yuqorida aytib o'tgan boshqaruvning yana bir darajasi - jamoadagi boshqaruv faoliyati to'g'ridan-to'g'ri menejer bilan bog'liqdir.
Menejer o'zining kasbiy faoliyati davomida jamoani boshqaradi, xodimlarning faoliyatini boshqaradi. A.Ya. Kibanov xodimlarni boshqarish uchun rahbarlarga muhim ahamiyatga ega masalalarni ko'rib chiqadi: xodimlar bilan
ishlashni rejalashtirish, tashkil etish xodimlarni boshqarish va uning rivojlanish, kadrlar xatti-harakatlarini boshqarish texnologiyalari, tashkilot xodimlarining faoliyatini baholash.
B. V. Gluxov jamoada boshqarish faoliyatini amalga oshirishda rahbar shaxsning shaxsiy fazilatlari, amaliy ish tajribasi, o'qitish va o'z-o'zini tarbiyalash ta'siri ostida ishlab chiqiladigan kerakli etakchilik uslubini aloxida ahamiyat kasb etishini ta;kidlaydi.
REFERENCES
1. Уткин, Е. А., Кравченко, В. П. Проект - менеджмент [Текст] / Е. А. Уткин, В. П. Кравченко. М .: Тейс, 2002. - 207 с.
2. Аверченко, Ю. К. Психология управления [Текст] / JI. К. Аверченко. М .: ИНФРА-М, 2002. - 150 с.
3. Мескон, М. X. Основы менеджмента [Текст] / М. X. Мескон, М. Альберт, Ф. Хедоури. - М .: «Дело», 2000. - 704 с.
4. Умарова Г. Ш. Роль иностранных инвестиций в развитии национальной экономики //International scientific journal. - 2016. - №. 3. - С. 148-149.
5. Ёкубжанова Х. Ё., Байтураев О. У., Умарова Г. Ш. Проблемы привлечения инвестиций в экотуризм //Молодой ученый. - 2016. - №. 4. - С. 327-329.
6. Umarova G. S. THE ROLE OF YOUTH IN THE FORMATION OF THE NATIONAL SPIRIT //Мировая наука. - 2018. - №. 5. - С. 95-97.
7. Umarova G. S. KEY FACTORS OF ECONOMIC GROWTH //Теория и практика современной науки. - 2018. - №. 1. - С. 58-61.
