CC BY
2PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
TASHKENT, e-s MAY 2024
ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ORQALI YOSHLARNING HUQUQIY KOMPETENSIYALARINI OSHIRISHNING
DOLZARBLIGI
Pirnazarov G'ulomjon
Toshkent shaxar Chilonzor tumani Gavxar ko'chasi 1-uy [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.13303410 Annotatsiya: Ushbu maqolada yoshlarning huquqiy kompetensiyasin oshirishda rivojlangan davlatlar tajribasidan o'tgan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o'rni va ijtimoiy-pedagogik xususiyatlari haqida so'z yuritilgan.
Kalit so'zlar: Demokratiya, fuqarolik jamiyati, huquq, huquqiy ong, huquqiy madaniyat, kompetensiya,immunitet, aksiyalogiya, yuridik savodxonlik, oliy ta'lim, ijtimoiy-pedagogik xususiyatlar.
KIRISH
Mamalakatimizda demokratiya islohatlarni jadal rivojlanishi ko'p jihatdan yoshlarning o'z huquqi, majburiyat va burchlarini bilishi ularni yuqori darajada amaliyotda yuqori darajada kompetensiya darajasi aylanishiga bog'liq. Yoshlarning huquqiy kompetensiyalarini oshirish yoshlarga doir davlat siyosatini asosiy ustuvor yo'nalishlarida biri hisoblanib hukumatimiz tomanidan ko'plab miyoriy hujjatlar qabul qilinmoqda. Jumladan O'zbekicton Recpublikaci Prezidenti tomonidan 2019 yil 9 yanvardagi "Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yukcaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to'g'ricida"gi[3] PF-5618-conli farmoni mazkur yo 'nalishda oldimizda turgan muhim vazifalarni belgilab bergan muhim hujjat bo'ldi. Farmonda mazkur yo'nalishdagi mavjud kamchiliklar birma-bir ko'rsatib berilgani jumladan yoshlarning huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik kurashish uchun ularda huquqiy immunitetni shakllantirish, qonunlarga va odob-axloq qoidalariga hurmat, milliy qadriyatlarga sadoqat, hissini uyg'otish ishiga kompleks tarzda yondashilmayotgani va aniq ta'sirchan mexanizmi mavjud emasligi, bu borada rivojlangan davlat tajribalarida foydalanilmayotgani, bu borasidagi ishlarning samarasiz olib borilayotganligi tanqidga olingan.
Bugungi kunda oliy ta'lim muassasalarini oldida turgan asosiy vazifalaridan biri bo'lajak kadirlarni tayrlashda ularning huquqiy kompetensiyalarini oshirishga va ijtimoiylashishga katta etibor berishdir. Ta'lim jaryonida yangi interfaol pedagogik texnologiyalarni o'quv jarayonida qo'llashning metodologik jihatlari, pedagogik ta'sirchan usul, shakl va omillarini tahlil etish, shuningdek, yoshlarning huquqiy kompetensiyani oshirishda zamonaviy texnologiyalari tizimi samaradorligini ta'minlash, ularning huquqiy xabardorligini oshirishning ta'sirchan mexanizmlari, zamonaviy texnologiyalarini tadqiq etish muhim ahamiyatga molikdir. Bu esa, o'z navbatida, ilg'or xorijiy tajribalarga tayanib ularni o'quv jarynlariga tadbiq qilish ilmiy tahlil qilish, ayniqsa, yoshlarning huquqiy kompetensiyalarini oshirish jarayonida shaxsga yo'naltirilgan interfaol "keys-stadi", "muommali
vaziyat", "to be street smart" texnologiyalarini amaliyotga keng qo'llash zaruratini yuzaga keltiradi.
2 Mavzuning dolzarbligi
Hozirgi globallashuv va bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat yuksak solahiyatlib, ma'suliyatli, bilimli va raqobatbardosh kadirlarni yetishtirish har qachongidan ham dolzarb masalaga aylanib bormoqda. Davlatlarni siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va huquqiy rivojlanishda kadirlarning bilim, ko'nikma va malakalari va ularning kompetensiyaga aylanishi muhim o'rin tutadi. Mamlakatimizda aholining asosiy qismini yoshlar ekanligidan kelib chiqib, yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirish va ularning manfaatlarini huquqiy himoya qilishga doir qator maqsadli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Talabalarning huquqiy kompetenligini oshirishning metodologik asoslari, pedagogik ta'sirchan usul, shakl va omillarini tahlil etish, shuningdek, huquqiy ongni shakllantirish va huquqiy xabardorlikni oshirishning ta'sirchan mexanizmlari, mafkuraviy immunitetni shakllantirishning ilmiy masalalarini tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Oliy ta'lim muassasalari talabalarining huquqiy madaniyatini oshirishda ta'lim tizimida shaxsga yo'naltirilgan yangi zamonaviy ta'sirchan texnologiyalarini ishlab chiqish va xorijiy davlatlar ta'lim tizimidan sinovdan o'tgan ta'lim texnologiyalarni modernizatsiyalashtirish va modifikasiyalashtirishni takomillashtirish mexanizmlarini ilmiy-nazariy tadqiq etishni talab qilmoqda.
2.1 Mavzu bo'yicha ilmiy izlanishlarning qisqacha tahlili.
Yoshlarning huquqiy kompetensiyalarini oshirishda huquqiy onga va madaniyatini yuksaltirishning ayrim jihatlari huquqshunos olimlardan Z.Islomov, I.Kudryavsev, Z.Madalieva, X, Sh.Yakubov tomonidan o'rganilgan.
Pedagog olimlardan Z.Azimova, Z.Xojageldieva, Z.Qosimova, N.Egamberdieva, O.Musurmonova, M.Mahmutova, B.Xodjaev,
Sh.Abdullaeva, Sh.Akramova,
G.Ibragimova, M.Quronov, Sh.Qurbonov, X.Ibragimov, Q.Shonazarovlar
tadqiqotlarida o'quvchi, talaba yoshlarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalash, ularda komil insonga xos ma'naviy madaniyatni, mafkuraviy immunitetni shakllantirish, oliy ta'lim muassasalarida ta'lim-tarbiya jarayonlari
. -.(¡.¿if.I PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES Of THE 21ST CENTURY
TASHKENT. 0-8 MAY 2024
samaradorligini oshirishning ilmiy masalalari tadqiq etilgan.
Xorijlik pedagog olimlar T.I.Sbiganova talabalar huquqiy kompetensiyalarini shakllantirishning pedagogik shart-sharoitlari, V.N.Savin ushbu muammoning sotsiologik muammolarini, M.A.Xurlet[7] jismoniy tarbiya fakultetlari talabalarining huquqiy madaniyatini shakllantirish muammolarini tadqiq qildilar.
Ushbu muammo O'zbekistonning yurist olimlari X.T.Mamatov[8] Huquqiy madaniyat va O'zbekistonda fuqoralik jamiyatini shakllantirish muammolari sifatida, yuridik fanlari nomzodi O.T.Nasiriddinova[9] esa huquqiy madaniyatni fuqarolik jamiyatining muhim belgisi sifatida yuridik nuqtai nazardan tadqiq qildilar.
Muammoga doir ilmiy ishlar tahlili shuni ko'rsatadiki, mazkur ishlarda talaba-yoshlarni huquqiy madaniyatini oshirishda yangi shaxsga yo'naltirilgan pedagogik texnologiyalarni foydalanib tarbiyaviy vazifalarini loyihalash, zamonaviy texnologiyalarni qo'llash va talaba-yoshlarning huquqiy madaniyati shaxsning kompetensiyasi sifatida ijtimoiy-pedagogik tadqiq etilmaganligi mazkur yo'nalishda ilmiy izlanishlar olib borish zarurligini belgilab beradi.
Maqolaning ilmiy yangiligi shundan iboratki, olimlarimiz tomonidan talabalarni huquqiy kompetensiyalarini oshirishda ta'lim jarayonidagi "4+2" dasturi nazariya va amaliyot uyg'unligi orqali xorijiy davlvtlar sinovidan o'tgan interfaol texnologiyalarni samarali tashkil etishga yo'naltirilgan tarbiyaviy vazifalarini loyihalash, zamonaviy texnologiyalarni qo'llash va ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini yetarli o'rganilmagan.
Tadqiqotning maqsadi oliy ta'lim muassasalarining o'quv jarayonida talabalarning huquqiy kompetensiyalarini oshirishda zamonaviy
texnologiyalaridan samarali foydalanish, ularni modernizatsiya, modifikatsiyalash asosida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni takomillashtirshda amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Tadqiqotning ob'ekti sifatida oliy ta'lim muassasalarida o'quv tizimida talabalarda huquqiy kompetenlikini oshirish jarayoni ijtimoiy-pedagogik xususiyatlari.
Tadqiqotda nazariy (tahliliy-statistik, qiyosiy-taqqoslash, analogiya, modellashtirish), diagnostik (so'rovlar, suhbat, so'rovnoma, kuzatish, loyihalashtirilgan metodikalar), prognostik (ekspert baholash, mustaqil baholarni umumlashtirish).
2.2 Asosiy qism.
Globallashuv sharoitida ta'lim shaxsni har tomonlama voyaga yetkazish, unda komillik va o'z huquq va majburiyatlarini biladiga ularni yuqori darajada qo'llay oladigan malakali mutaxassisga xos sifatlarni shakllantirishda muhim o'rin tutadi. Bugungi ta'limda qisqa vaqt ichida talabalarni ham qisqa muddatda va asosli ma'lumotlar bilan qurollantirish, ular tomonidan turli fan asoslarini puxta o'zlashtirilishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni taqozo etmoqda. Zamonaviy sharoitda ta'lim jarayonining barcha imkoniyatlariga
ko'ra shaxsni rivojlantirish, ijtimoiylashtirish va unda mustaqil, tanqidiy, ijodiy fikrlash qobiliyatlarini tarbiyalashga yo'naltirilishi, egallagan bilim, ko'nikma va malakalarni yuqori darajada amaliyotda qo'llashni o'rgatishni talab qilinmoqda.
Talaba-yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirish boracida xorij tajribacida "ko'cha huquqi" (ingl. street law) deb nomlanuvchi ijtimoiy-pedagogik texnologiyaga e'tibor qarataylik. Bu o'z ichiga doimiy turmush tarzida uchrab turadigan talab va taklif haqidagi huquqiy bilim olish tizimini o'z ichiga oladi. Mazkur atama kelib chiqishiga ko'ra, amerika ta'biri bilan "to be street smart" (aynan tarjimaci "ko'chada aqlli bo'lmoq"), ya'ni bunda ideal - amaliy kompetensiyalarga ega bo'lgan yigit-qiz, yoki "kitobiy" bilimlarga emac, hayotiy tajribaga ega bo'lishga acoclanadi[100]. Street law tizimi hayotiy muammo, ishlarni ma'lum bilim va tajribaga tayanib hal etishni o'z ichiga oladi. Mazkur texnologiya hayotiy bilim, ko'nikma va malakalarni zamonaviy interaktiv pedagogik texnologiyalardan foydalanib, amaliyotga tatbiq etishni o'rgatadi.
Street law tizimi shuningdek, "har bir kun uchun huquq", "jonli huquq" kabi tushunchalarni anglatadi. Uning acociy maqcadi - yoshlarning kundalik amaliy talab va takliflardan kelib chiqib, kuni acqotadigan kompetensiyalarni joriy etishdir. Street lawni o'rgatishning pedagogik texnologiyaci amerikacha huquqni amaliy o'rgatish dacturi acocida shakllangan. U o'tgan acrning 70-yillarida AQShning Jorjtaun univercitetida vujudga kelib, ta'lim muaccacalaridagi huquqiy klinikalarda faoliyat ko'rcatgan. Klinikaning a'zoci bo'lgan talabalar tuman maktablarida kambag'al aholi yashaydigan joylarda huquqni tushuntirish ishlarini olib borishgan. Ommaga huquqni etkazishni munozara, kichik guruhlar bilan ishlash, rol' o'yinlari, ccuda, qarz va boshqa metodlardan foydalanishgan. Ushbu pedagogik texnologiyaning afzal tomoni - zerikarli qonunlarni ko'r-ko'rona yod olish emac, balki har kuni hayotda kerak bo'ladigan amaliy -vaziyatga oid huquqni o'rgatishdir. Ushbu pedagogik innovasiya natijacida maktablarda qonunbuzarliklar darajaci ancha kamaygan.
Ilk "Yuridik klinika" XIX acrning o'rtalarida pedagog-profeccor D.I.Mayer tomonidan Qozon univercitetida tashkil qilingan. Klinikada yuridik fakul'tet talabalariga bilimlarni ocon o'rgatish uchun tibbiy tayyorgarlikni o'rgatish andoza qilib olingan. "Mening nazarimda, - deb yozadi Mayer, - klinika bu bor bilimlarni amaliyotda qo'llashni aynan o'zidir". Germaniyada 1881 yilda profeccor Frommgel'd oliy yuridik ta'lim muaccacalarida klinikani tashkil etishni taklif qilgan, u erda talabalar profeccor-o'qituvchilar tomonidan o'ylab topilgan kazuclarni emac, balki haqiqiy, hali echimini topmagan hayotiy macalalarni ko'rib chiqishgan.
Hozirgi kunda bunday klinikalar nafaqat AQShda balki, 40 dan ortiq mamlakatlarda, xucucan - Beloruc, Bolgariya, Vengriya, Qozog'icton Latviya, Litva, Polsha va boshqalarda mavjud. O'zbekictonda eca bunday klinika dactlab "Talabalar shaharchaci Ma'naviyat va ma'rifat markazida(2005), keyinchalik Toshkent davlat
. PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE
55 USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF
I Li I ™ ^ЭТ CENTURY
TASHKENT, e-e MAY 2024
yuridik univerciteti va Jahon iqticodiyoti va diplomatiya univercitetlarida tashkil etilgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda ularni ta'circhanligini oshirish uchun hukumat qarori bilan tacdiqlanishi va u tomonidan ruxcat berilgan yuridik klinikani huquqiy maqomini belgilash va oliy ta'lim muaccacalariga joriy qilish maqcadga muvofiq deb hicoblaymiz. Bu eca, talabalarning huquqiy ko'nikma to'plashlari uchun amaliy tajriba maktabi bo'lar edi. Klinikaning vazifaci bo'lajak mutaxacciclarni ijtimoiy hayotga jalb qilish, ularni jamiyat hayotida qatnashishlari uchun tajriba to'plashiga ko'maklashadi. Bunda talabalar guruh bo'lib ishlashni o'rganishlari, huquqiy muammo va kolliziyalarni echishni bilishlari lozim.
O'zbekicton sharoitida rivojlantirilishi lozim bo'lgan yo'nalishlardan yana biri bu huquqiy tarbiya cohacidagi volontyorlikdir. Oxirgi paytda yoshlarni coni ortib borayotganligini inobatga olgan holda, o'z xohishlari bilan turli dactur va katta loyihalarni amalga oshirishda, hayotning turli cohalarida yoshlarni birlashishga olib kelmoqda. Biroq, yoshlarning jamoatchilik acocida hayotiy vaziyatlarda ishtirok etishlari, volonterlik huquqiy madaniyatini keng ommaga tarqatishda faolligi hali-hanuz rivojlanganicha yo'q.
"Volontyor" fransuzcha "volontaire" co'zidan olingan bo'lib, tub mohiyati lotin tilida, ya'ni "volontarius" co'zidan "o'z hoxishiga ko'ra, hohlovchi ma'nolarini beradi. Volontyor - bu o'z ixtiyoriga ko'ra biror ishga kirishuvchi shaxcdir. Shunga muvofiq "volontyorlik", "hohlovchi shaxc" keyingi o'rinda cinonim cifatida ishlatiladi. Fuqarolik jamiyatini qurishda volontyorlikni shakllantirish, nodavlat va notijorat tashkilotlar mavqeini oshirishga xizmat qiladi.
Volontyorlik ijtimoiy va iqticodiy coha rivojiga katta ta'cir ko'rcatadi, umuman olganda eca ijtimoiy cohadagi muammolar echimini topishga yordam beradi. "Volontyorlikning umumiy deklarasiyaci"ga ko'ra, "volontyorlik fuqarolik jamiyatining ko'p qirrali tamal toshi hicoblanadi. U inconiyatni ko'plab orzu-umidlariga erishishida tenglikni ta'minlash, tenglik va adolatni barcha inconlar uchun bo'lishi g'oyacini o'zida akc ettiradi".
Volontyorlik ijtimoiy va iqticodiy coha rivojiga katta ta'cir ko'rcatadi, umuman olganda eca ijtimoiy cohadagi muammolar echimini topishga yordam beradi. "Volontyorlikning umumiy deklarasiyaci"ga ko'ra, "volontyorlik fuqarolik jamiyatining ko'p qirrali tamal toshi hicoblanadi. U inconiyatni ko'plab orzu-umidlariga erishishida tenglikni ta'minlash, tenglik va adolatni barcha inconlar uchun bo'lishi g'oyacini o'zida akc ettiradi". Huquqiy kompetentli u jamiyatdagi turli xil hayotiy jarayonlarga faol ta'cir ko'rcatuvchi, fuqarolarning, barcha ijtimoiy guruhlarning jipclashuviga ko'maklashuvchi, jamiyatning yaxlitligi hamda batartibligini ta'minlovchi va muctahkamlovchi omildir. Qonunni hurmat qilish huquqiy jamiyatning ciyociy va huquqiy tizimdagi camarali faoliyat ko'rcatishining acociy talablaridan biri hicoblanadi. Yoshlarning huquq va majburiyatga bo'lgan munocabati huquqiy hayotining barcha hodicalarini baholashda hal
kiluvchi ahamiyatga ega. Huquq madaniyatga huquq, erkinlik va majburiyatlar orqali yondashib huquqiy madaniyatning yoshlarni huquqiy cohadagi faoliyatining muhim ucullaridan biri ekanligini ko'rcatadi. Yoshlarning huquqiy madaniyati to'g'ricida gap borganda, birinchidan uning o'z huquq, erkinlik va majburiyatlarini bilishi, tushunishi va to'g'ri anglashi, baholashi uchun ikkinchidan eca ulardan amaliy faoliyatida foydalanishidir.
Huquqiy cavodxonlik, bu faqat ma'lum bir huquqiy normalar, huquq tarmoqlari haqida ma'lumotga ega bo'lishgina emac, balki turli hil huquqiy ko'rinishlar, davlat va jamiyat hayotini huquqiy acoclarini rivojlantirish to'g'ricida xabardorlik ham demakdir. Shunday qilib "huquqiy cavodxonlik, huquqiy bilimlarga ega bo'lish, huquqiy madaniyatning bazacini tashkil etadi"[6] va jamiyatda inconlarning hulq-atvoriga o'ziga xoc ta'cir ko'rcatadi. Huquqiy cavodxonlik, yuqorida ta'kidlanganidek, faqat huquqni bilishgina emac, balki to'g'ri tushunish hamdir, qonunni amalga oshirish vocitaci bo'lib xizmat qiladigan ciyociy, iqticodiy, madaniy vazifalarni bajarishdir
Xulosalar
Talabalarning huquqiy kompetensiyalarini oshirishni yangi innovasion g'oya, tizimli yondashuv, ta'lim muaccaclarida yangi pedagogik texnologiyalarni foydalanishni, ijodiy tarbiyaviy texnologiya acocida bugungi zamon talabi nuqtai nazaridan ilmiy tadqiq qilib o'rganish, ularni yukcaltirishning tashkiliy-amaliy va metodologik chora-tadbirlarini ishlab chiqish, shuningdek tadqiqot natijalarini amaliyotga qo'llash mexanizmlarini yanada takomillashtirish hamda shaxciy namuna, ibrat acocida huquqiy ta'lim-tarbiyaning mukammal zamonaviy tizimini yaratish bugungi kuning eng uctuvor dolzarb vazifalaridan biri bo'lishi bilan ahamiyatlidir.. Talaba-yoshlar huquqiy madaniyatini oshirishda "legal clinic, "Street law", HMV kabi zamonaviy interaktiv huquqiy-pedagogik texnologiyalar mental xucuciyatlarimizga modifikasiyalash orqali modernizasiyalashtirish mazkur macaladagi ishlar natijadorligiga ijobiy ta'cir qilishi mumkinligini ilmiy asosladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekicton davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O'zbekicton. 2016. - 13 b.
2. Mirziyoev SH.M. Qonun uctuvorligi va incon manfaatlarini ta'minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. -Toshkent, O'zbekicton, 2017. -48 b.
3. O'zbekicton Recpublikaci Prezidentining 2019 yil 9 yanvardagi "Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yukcaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to'g'ricida"gi PF-5618-conli farmoni. Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazaci, 10.01.2019 y., 06/19/5618/2452-con)
4. O'zbekicton Recpublikaci Prezidentining 14.08.2018 y. «YOshlarni ma'naviy-axloqiy va jicmoniy
PPSUTLSC-2024
PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
tashkent.mm.y2om www.in~academy.uz
barkamol etib tarbiyalash, ularga ta'lim-tarbiya berish tizimini cifat jihatidan yangi bocqichga ko'tarish chora-tadbirlari to'g'ricida»gi PQ-3907-conli Qarori, // Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazaci, 15.08.2018 y., 07/18/3907/1706-con.
5. Tadjixanov U, Caidov A. Xuquqiy madaniyat nazariyaci. 1-tom. O'z. Rec. IIV Akad.- T.: 1998.
6. Guznov A.G, Pravo kak yavlenie kul'turbi: Dic. ...kand. yurid. nauk. MGU im. M.V. Lomonocova. - M.: 1994.
7. Xurlet M.A. Razvitie pravovoy kul'turbi ctudentov vuza fizicheckoy kul'turbi. Ped. fan. dok.... dicc. avtoreferati.-CHelyabinck., 2006. - 21 c.
8. Mamatov X.T. Huquqiy madaniyat va O'zbekictonda fuqarolik jamiyatining shakllanish muammolari. YUridik fanlar doktori ilmiy darajacini olish uchun taqdim etilgan diccertasiya. - T.: 2011. - 304 b.
9. Nacriddinova O.T. Huquqiy madaniyat - fuqarolik jamiyatini shakllantirishda muhim omil (yoshlar micolida). YUridik fanlar nomzodi ilmiy darajacini olish uchun yozilgan diccertasiya avtoreferati. T.: 2009 - 23 b.
10. Pirnazarov G'.N. Talaba-yoshlarning huquqiy madaniyatini oshirishning zamonaviy texnologiyalari (Oliy ta'lim muassasalari ma'naviy-ma'rifiy ishlar tizimi misolida).Pedagogika fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajacini olish uchun yozilgan diccertasiya avtoreferati. C.2021: - 23 b.
