CC BY
1INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
ZAMONAVIY O'ZBEKISTONDA IJTIMOIY ADOLATNI AMALGA OSHIRISH
TALABLARI VA SHARTLARI Teshaboyev Muhiddin Ma'rifovich
Falsafa fanlari ishlab chiqish falsafa doktori (PhD), TATU FF dotsenti https://doi.org/10.5281/zenodo.11044913
Annotatsiya.Jamiyat hayotidagi ijtimoiy makonning funksional roli aholi o'rtasida ijtimoiy munosabatlarni yaratish va mustahkamlash, ularning zarur talablarini ta'minlash va shakllantirish shartlaridan iborat.
Kalit so'zlar: fuqarolik jamiyati, qonun ustuvorligi, Konstitutsiya, siyosiy, iqtisodiy, huquqiy tizim, erkinlik, adolat, fuqarolik jamiyati.
Аннотация. Функциональная роль социального пространства в жизни общества состоит из условий создания и укрепления социальных отношений между населением, обеспечения и формирования его необходимых потребностей.
Ключевые слова: гражданское общество, правовое государство, Конституция, политическая, экономическая, правовая система, свобода, справедливость, гражданское общество.
Abstract. The functional role of the social space in the life of society consists of the conditions for creating and strengthening social relations between the population, providing and forming their necessary requirements.
Keywords: civil society, legal state, Constitution, Political, economic, legal system, freedom, justice, Civil Society.
Asosiy qism
Ijtimoiy siyosatning asosiy mohiyati inson manfaatlarini himoya qilish, institusional va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarni yaratish, ayniqsa, fuqarolar, aholining turli tabaqa va guruhlari talab va manfaatlarini qondirish, ularning shaxs sifatidagi faolligini oshirishdan iborat. Busiz fuqarolik jamiyati, shaxsiy erkinlik, haqiqiy demokratiya bo'lishi mumkin emas.[1]
Ma'lumki, ijtimoiy siyosat jamiyatda farovonlikka erishish maqsadida ijtimoiy sohani tartibga solish, yangi avlodlarni yaratish va rivojlantirish, ijtimoiy tizim barqarorligini ta'minlash, insonlar uchun munosib turmush sharoitini yaratishga qaratilgan. V.V.Kolkov zamonaviy ijtimoiy davlatlar faoliyatini tahlil qilish asosida ijtimoiy siyosatning tarkibiy elementlari ijtimoiy kafolat, ijtimoiy yordam, ijtimoiy himoya va ijtimoiy ishlardan iborat ekanligini ta'kidlaydi.[2]
Ijtimoiy adolatni amalga oshirish siyosatining asosiy elementi fuqarolarning munosib turmush va erkin rivojlanishini kafolatlaydigan ijtimoiy himoyadir. Ijtimoiy himoya tizimini amalga oshirishdan maqsad va ijtimoiy ishning vazifalari ijtimoiy adolat tamoyilini amalga oshirishdan iborat.
Zamonaviy O'zbekistonda ijtimoiy adolatni amalga oshirish talablari va shartlarini quyidagicha ajratish mumkin:
• aholining ancha ta'minlangan va kam ta'minlangan guruhlari daromadlari darajasi o'rtasida haddan tashqari farq bo'lishiga yo'l qo'ymaslik;
• barcha fuqarolarga o'z resurslaridan foydalanishda teng imkoniyatlar yaratish;
• ish haqining bir xil miqdori va bir xil sifati;
• barcha fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi;
• davlat hisobidan bepul ta'lim va bepul tibbiy yordamning turli shakllari;
• bolalar va yordam berishga qodir bo'lmaganlar uchun davlat g'amxo'rligi;
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
• davlatning ijtimoiy adolat talablarini qondirishga qaratilgan faol ijtimoiy siyo sat.
Huquq falsafasida ijtimoiy adolat muammosi, adolatning ma'naviy qiymatlari va ularni amalga oshirishda xuquqiy masalalarni o'rganishda muhim rol o'ynaydi. Ushbu modelda, adolatning ma'naviy qiymatlarini izohlashda xuquqiy meyorlar va maqsadlarni tushuntirishda kerakli manbalarni o'rganish muhimdir. Huquq falsafasida ijtimoiy adolat muammosi, ularni ta'riflash va tushuntirishda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, tarixiy va boshqa masalalarni yoritadi. "Axloqiy va huquqiy adolat adolatning usullaridir. Axloqiy adolat ichki ma'naviy aloqaga asoslangan subyekt-subyekt munosabatlari sifatida mavjud. Adolatli xulq-atvor meyori kelib chiqqan subyekt adolat timsoli hisoblanadi. Talab ushbu qoidani tan olgan shaxsga - javobgarlik subyektiga qaratilgan. Adolat axloqiy meyor sifatida so'zsiz berilgan talabdan an'anaviy kelishuvga aylanadi".[3]
Adolatning ontologik asoslari inson va jamiyat tabiati haqidagi falsafiy g'oyalar bilan bog'liq. Shunday g'oyalardan biri barcha odamlar teng imkoniyatlar va resurslardan foydalanish huquqiga ega degan g'oyadir. Bu g'oya barcha insonlar davlat tomonidan himoya qilinishi va ta'minlanishi kerak bo'lgan ba'zi daxlsiz huquqlarga ega degan tushunchaga asoslanadi. G.M. Muntyan "Adolatning ontologik asoslari o'lchov va tenglik kategoriyalari va ularga bog'liq kategoriyalardir. Adolat konsepsiyasining noaniqligi va ko'p qirraliligi, his-tuyg'ular, tamoyillar, g'oyalar, ideallarning bir-biriga nisbatan qaytarilmasligi umumiy asosga yega bo'lib, ular mavjud bo'lgan narsani (mavjud) bo'lishi kerak bo'lgan narsa bilan bog'laydi. Korrelyatsiya jarayoni mutanosiblik, taqqoslash bo'lib, shu tufayli adolatning ontologik asosi sifatida ko'rib chiqiladigan o'lchovdir. Adolat (yoki adolatsizlik) to'g'risida "hukm" chiqarilishini o'lchash faqat haqiqatan ham mutanosib, taqqoslanadigan bo'lishi mumkin. Shu sababli tenglik kategoriyasi adolatning ontologik asosi sifatida qaraladi".[4]
Adolatning yana bir ontologik asosi jamiyatni har bir shaxs o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarishi, o'z oldiga qo'ygan maqsadiga erisha oladigan tarzda tashkil etishi lozimligi g'oyasi bilan bog'liq. Bu g'oya har bir shaxsning o'ziga xos qobiliyat va iste'dodlarga ega bo'lishi, ularni rivojlantirish va to'laqonli foydalanish zarur, degan tushunchaga asoslanadi.
Adolatning uchinchi ontologik asosi jamiyatni shunday tashkil qilish kerakki, har bir shaxs o'ziga munosib bo'lgan narsaga erisha oladi, degan g'oya bilan bog'liq. Bu g'oya har bir shaxsni ijtimoiy mavqei yoki kelib chiqishiga qarab emas, balki uning yutug'i va jamiyatga qo'shgan hissasiga qarab baholash kerak, degan tushunchaga asoslanadi.
Umuman olganda, adolatning ontologik asoslari hamma odamlar teng imkoniyatlar va resurslarga ega bo'lish huquqiga ega, shuningdek, jamiyat har bir shaxs o'z salohiyatini ro'yobga chiqara oladigan tarzda tashkil etilishi kerak degan g'oya bilan bog'liq. Bu g'oyalar jamiyatda teng imkoniyatlar va resurslarning adolatli taqsimlanishini ta'minlashga qaratilgan qonunlar va siyosatlarni ishlab chiqish uchun asos bo'ladi.
Ijtimoiy adolat ontologiyasi, haqiqatda, ijtimoiy adolatni ta'riflash uchun falsafiy modeldir. Ushbu modelda ijtimoiy adolatning ma'naviy va fizikaviy asoslari, shuningdek, unga o'ziga xos xususiyatlar, masalan, haqiqiylik, ma'naviylik, tartib, barcha insonlarning tengligi va boshqalar kabi muxim masalalar o'rin oladi.
Ijtimoiy adolat ontologiyasi, asosan, ushbu masalalarning yoritilishi va ularning adolat to'g'risidagi ma'naviy va moddiy asoslarini o'rganish uchun muhim model hisoblanadi. Bu model, ijtimoiy adolatni tashkil qilish va unga o'ziga xos xususiyatlarni berishda kerakli manbalarni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi.[6]
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Ijtimoiy adolat gnoseologiyasi esa, adolatning ma'naviy qiymatlari va maqsadlari bo'yicha o'rganish va ularni tushunchalik berishda muhim rol o'ynaydi. Ushbu modelda, adolatning ma'naviy qiymatlarini izohlashda manfaatli ma'lumotlarni topish, ularni ta'riflash va ijtimoiy amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy adolat gnoseologiyasi, adolatning ma'naviy qiymatlarini izohlashda falsafa, din, huquq, sotsiologiya va boshqa ilmiy masalalarni o'rganishda muhim rol o'ynaydi. Bu modelda, adolatning ma'naviy qiymatlarini izohlashda ijtimoiy nazariyalar va maqsadlarni tushuntirishda muhimdir.
Ijtimoiy adolat epistemologiyasi, adolatning ma'naviy va moddiy asoslarini o'rganish, ularning tushunchasini izohlash va ijtimoiy harakat sifatida amalga oshirish uchun muhim model hisoblanadi. Ushbu modelda, adolatning o'ziga xos xususiyatlari, masalan, ijtimoiy meyorliklar, sharoitlar, nazariyalar va boshqalar kabi muxim masalalar o'rin oladi.
Ijtimoiy adolat aksiologiyasi, adolatning ma'naviy qiymatlari va maqsadlari bo'yicha o'rganish va ularni ijtimoiy amalga oshirishda kerakli manbalarni ta'minlash modelidir. Ushbu modelda, adolatning ma'naviy qiymatlari, masalan, insoniylik, tarbiya, etika va boshqalar kabi muhim masalalar o'rin oladi.
Huquq falsafasida ijtimoiy adolatning huquqiy-madaniy transformatsiyasi muhim mavzudir. Bu transformatsiyada, adolatning ma'naviy qiymatlari va xuquqiy normalari bir-biriga teskari kelishi mumkin. Bunday transformatsiyalarda, xuquqiy meyorlarning tartibotiga, sifatiga va mazmuniga o'zgartirishlar bo'lgani sababli, adolatning ma'naviy qiymatlarida ham o'zgarish sodir bo'ladi.[6]
Bu transformatsiyalar, yuridik sistemalarning o'ziga xos bo'lishini, ularning huquqiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlariga tegishli bo'lishini bildiradi. Ushbu transformatsiyalarda, xalqaro huquqni tashkil etuvchi tashkilotlarning roli va ahamiyati o'rtaga keladi. Bunday transformatsiyalarda, adolatning ma'naviy qiymatlari va xuquqiy meyorlari orasidagi ziddiyatni kamaytirish uchun, mulohazalar, fikrlar va ideyalarning alohida bo'lishini talab etadi.
Bir necha tadqiqotlarga ko'ra, huquq falsafasida ijtimoiy adolatning huquqiy-madaniy transformatsiyasi, yuridik tizimlarning mustaqilligi va xalqaro huquqni tashkil etuvchi tashkilotlarning roli va o'rni kabi masalalarni yoritadi. Ushbu transformatsiyalarda, adolatning ma'naviy qiymatlari va xuquqiy meyorlari orasidagi ziddiyatni kamaytirish uchun mulohazalar, fikrlar va ideyalarning alohida bo'lishini talab etadi.
Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida ijtimoiy adolatga quyidagi belgilar va alomatlar
xosdir:
-tinch hamkorlik tamoyillarini amalga oshirishda fuqarolar va jamoat tashkilotlarining faolligini oshirish;
-adolatning tabiati va tabiatiga bo'lgan munosabat xilma-xilligi,ular ijtimoiy adolatning turli shakllarini ishlab chiqadilar;
-avvalgidan ko'ra, ijtimoiy-iqtisodiy siyosat mazmuni va amalga oshirish usullarining insonparvarligi, uning shaxs manfaatiga yo'naltirilganligi va boshqalar.
Ta'kidlash joizki, mamlakat mustaqilligining dastlabki yillarida zamonaviy o'zbek jamiyati oldida ijtimoiy adolat tamoyillarini amalga oshirish bilan bog'liq bir qator yangi muammolar paydo bo'ldi. Ortiqcha mahsulotlarni o'zlashtirishning ma'muriy-buyruqbozlik usullariga asoslangan oldingi tajribaga amal qilish, oxir-oqibat jamiyatni nomutanosiblik holatiga olib kelishi mumkin edi. Endi asosiy savol shu ediki, tarixiy o'zgarishlar bosqichida jamiyatimizda ijtimoiy adolatning qaysi modeli barqaror bo'lishi mumkin?
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Ijtimoiy adolatning yangi modelining mohiyatini ikki omil ta'sirida aniqlash va amalga oshirish kerak edi. Bu omillardan biri bozor iqtisodiyotidir. Tarixiy tajriba shuni ko'rsatadiki, mavjud muassasalarning hech biri sifat jihatidan har xil turdagi ishlarni solishtirish va o'lchash va uning yagona o'lchov birligini aniqlay olmaydi. Ma'lum bo'lishicha, bitta universal "metr", barcha tafovutlarni tenglashtirish uchun tafovutlarni ma'lum darajada yumshata oladigan qiymat qonuni bozor orqali harakat qiladi. Bozor ijtimoiy adolat uchun obyektiv talablarni qo'yadi. Bozor sivilizatsiyaning buyuk yutuqlaridan biri bo'lib, har bir jamiyat uchun invariant (yoki majburiy) hisoblanadi. Yana bir omil - bu demokratiya yoki populizm bo'lib, u zamonaviy tushunchalarda ijtimoiy adolat tamoyillarini tushunish va amalga oshirish uchun turli pozitsiyalar to'qnashuvi intensivligini biroz kamaytirish uchun ishlatiladi. Iqtisodiy hayot sohasida demokratiya, eng avvalo, ishlab chiqaruvchining bozordagi yerkinligida, o'z mehnati uchun adolatli mukofot olish yerkinligida namoyon bo'ladi. Qayd etilgan fikrlar "ijtimoiy adolat"ning yeng murakkab falsafiy-ijtimoiy kategoriyalardan biri bo'lib, odamlar o'rtasidagi munosabatlarning keng doirasiga ta'sir ko'rsatishining dalilidir. U ijtimoiy hayot hodisalarining qadr-qimmatini ifodalovchi tushuncha sifatida iqtisodiyot, huquq, siyosat va axloqning o'zaro ta'siri natijalarini anglatadi. Ijtimoiy adolat nuqtai nazaridan quyidagi munosabatlar baholash obyekti bo'lishi mumkin.[7]
REFERENCES
1. Marifovich T. M. HISTORICAL-CONCEPTUAL ANALYSIS OF EQUALITY AND SOCIAL JUSTICE IN ISLAMIC TEACHING //Frontline Social Sciences and History Journal. - 2023. - Т. 3. - №. 07. - С. 26-33.
2. Тешабoев М. IJTIMOIY ADOLATNI TA'MINLASHNING PRINSIPIAL MASALALARI //Ижшмoий-гуманитар фанларнинг дoлзарб муаммoлари/Актуальные прoблемы сoциальнo-гyманитарных наук/Actual Problems of Humanities and Social Sciences. - 2023. - Т. 3. - №. 8.
3. Teshaboev M. M. PROSPECTS FOR IMPROVING THE QUALITY OF EDUCATION AND EDUCATION WITHOUT CORRUPTION IN THE NEW UZBEKISTAN //Research Focus. - 2023. - Т. 2. - №. 1. - С. 534-541.
4. Тешабoев М. М. ИЖТИМОИЙ АДОЛАТ ВА ИЖТИМОИЙ ТЕНГЛИК ТУШУНЧАСИ ХДКИДА ТУРЛИЧА ФИКРЛАР //Academic research in educational sciences. - 2023. - Т. 5. - №. NUU Conference 2. - С. 668-676.
5. Тешабoев М. М. АХЛО^ИЙ МАДАНИЯТ ТУЗИЛМАСИ ВА МОДЕЛЛАРИ //ILMIY XABARNOMA. - Т. 37.
6. Тешабаев М. М. Фoрмирoвание ootob нравственнoй культуры личнoсти в oбразoвательнoм npo^cce и гуманистичес^е мирoвoззрение //Credo new. - 2011. - №. 1. - С. 19-19.
7. Teshaboev M. Moral Upbringing In Educational Sphere //The American Journal of Social Science and Education Innovations. - 2021. - Т. 3. - №. 06. - С. 180-184.
