CC BY
0ZAMONAVIY O'QITUVCHINING TRANSVERSAL KOMPETENSIYALARI SIFATLI TA'LIM GAROVIDIR
Muxidova Olima Nurilloyevna
T.N.Qori Niyoziy nomli O'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti tayanch
doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.11186715
Annotatsiya. Maqolada texnologik ta 'lim o'qituvchisining transversal kompetensiyalarini rivojlantirish zaruriyati muhokama qilinadi. Shuningdek, transversal kompetensiyalarning asosiy xususiyatlari ochib beriladi. O'z navbatida transversal kompetensiyalarning rivojlantirish shartlariga ham diqqat qaratiladi.
Kalit so'zlar: transversal kompetensiyalar, ta'lim, o'qituvchi, kasbiy kompetensiyalar, yumshoq ko'nikmalar.
Аннотация. В статье рассматривается необходимость развития трансверсальных компетенций учителя технологического образования. Также раскрываются основные характеристики трансверсальных компетенций. В свою очередь, уделяется внимание условиям развития трансверсальных компетенций.
Ключевые слова: трансверсальные компетенции, образование, педагог, профессиональные компетенции, мягкие навыки.
Abstract. The article discusses the need to develop transversal competencies of technology education teachers. The main characteristics of transversal competencies are also revealed. In turn, attention is paid to the conditions for the development of transversal competencies.
Key words: transversal competencies, education, teacher, professional competencies, soft
skills.
KIRISH.
Bugungi kunda kelajak ko'nikmalari, raqamlashtirish, tendensiyalar, transversal kompetensiyalar kabi tushunchalar hayotimizda tobora ko'proq kirib kelmoqda. Bu atamalar bizni har jabhada ularni hisobga olishga majbur qilmoqda.
Zamonaviy dunyoda ta'limga qo'yiladigan talablar keskin o'zgarib bormoqda, pedagogikaning asosiy yo'nalishlaridan biri o'quvchilarning ijodiy qobiliyatini, mustaqilligini, tanqidiy fikrlashini rivojlantirishdir.
Zamonaviy o'qituvchining asosiy maqsadi talabaga (o'quvchi, talaba) nafaqat ta'lim maskanida, balki butun hayoti davomida o'qishda muvaffaqiyat qozonish imkonini beradigan rivojlanish darajasini ta'minlashdir. Buning uchun o'qituvchining o'zi ilg'or bo'lishi, o'quvchilarda shakllantirayotgan ko'nikmalarning tashuvchisi bo'lishi kerak. Shu sababli, bizning tez o'zgaruvchan dunyomizda o'qituvchida moslashuvchan ko'nikmalarni rivojlantirish vazifasi ayniqsa dolzarbdir.
Hozirgi vaqtda transversal ko'nikmalarga qiziqish va ularga bo'lgan ehtiyoj yanada kuchaygan. Texnologiyalar shunchalik tez rivojlanmoqdaki, biz olgan bilimlar juda tez eskirib bormoqda. Shuning uchun hozirgi paytda ko'p narsani tezda o'rganish, yangi sharoitlarga samarali moslashish va innovatsion yechimlarni topishni bilgan kishi muvaffaqiyatli natijalarga ega bo'ladi.
Biz bu ko'nikmalar kecha ham, hatto yuz yil oldin ham ixtiro qilinmaganini juda yaxshi tushunamiz, shunchaki transversal ko'nikmalar tushunchasi ilgari ishlatilmagan. Ilm-fan va ishlab chiqarishning jadal rivojlanishi natijasida ular o'rganila boshlandi.
Bugungi kunda olimlar ta'lim muassasalarida bilimlarni o'zlashtirish uchun zaruriy aqliy intellektni (IQ) talab qiladigan qattiq ko'nikmalar bilan bir qatorda, yuqori darajadagi hissiy intellekt (EQ) talab qilinadigan ko'nikmalar muhim ekanligini tan olishmoqda. Ularni diplom bilan tasdiqlash mumkin emas, bular ko'rsatmalarga muvofiq rivojlanib bo'lmaydigan ko'nikmalardir. Bularga quyidagilar kiradi: muloqot qilish qobiliyati, muvozanatda bo'la olish, ijodkorlik, vaziyatga moslashish va g'ayrioddiy vaziyatlarda tez kirishimlilik qobiliyati. Shuning uchun transversal kompetensiyalar zamonaviy o'qituvchining muhim kompetensiyasidir, chunki u jamiyat tarbiyasi va ta'limida birinchi o'rinda turadi.
Kasbiy kompetensiyalar transversal kompetensiyalarga qaraganda tezroq o'zlashtiriladi. Chunki har qanday transversal kompetensiyani rivojlantirish vaqt talab etadi. Ba'zi professional ko'nikmalarni bir necha kun ichida olish mumkin. Transversal kompetensiyalarga kelsak, jarayon deyarli har doim uzoq davom etadi: bir necha kun yetarli bo'lmaydi, masalan, qanday qilib odatlangandan o'zgacha muloqot qilishni o'rganish mumkin va hokazo.
Keling, bo'lajak texnologiya fani o'qituvchilari e'tibor berishlari kerak bo'lgan transversal kompetensiyalarni ko'rib chiqaylik.
1. Ijodkorlik (hali mavjud bo'lmagan narsani ko'rish qobiliyati). O'qituvchining ijodiy qobiliyati - bu an'anaviy yoki qabul qilingan fikrlash shakllaridan chetga chiqadigan tubdan yangi g'ayrioddiy g'oyalarni yaratishga tayyorligi, shuningdek, pedagogik faoliyat jarayonida yuzaga keladigan muammolarni hal qilish qobiliyati bilan tavsiflangan shaxsning ijodiy qobiliyati. Bular individual differensial yondashuvni amalga oshirish uchun diagnostika qobiliyatlari, turli yondashuv va usullardan foydalangan holda har bir talabani maxsus rag'batlantirish qobiliyati, talabalar tushunadigan va qabul qilinadigan maqsadni aniq belgilash qobiliyati va turli xil pedagogik texnologiyalarga ega bo'lish qobiliyatidir [1].
O'qituvchilarning ijodiy fikrlashiga quyidagilar to'sqinlik qilishi mumkin:
- konformizm - kulgili yoki ahmoqona ko'rinmaslik uchun ajralib turishni istamaslik;
- tsenzura (ayniqsa, ichki o'zini o'zi tanqid qilish);
- qo'rquv (muvaffaqiyatsizlik qo'rquvi);
- qattiqlik (odatiy faoliyatni o'zgartirishdagi qiyinchilik);
- shoshqaloqlik (tezda yangi yechim topishga intilish) [3].
Olimlarning fikricha, ijodkorlikni o'rgatish mumkin emas, uning rivojlanishi qulay omillar (sharoit) yaratish natijasida ya'ni shaxsning individual xususiyatlarini aniqlash, zarur ko'nikmalarga ega bo'lish, muammoning mavjudligi, o'ziga xos muhitni yaratishda yuzaga keladi [2].
O'qituvchida ham, o'quvchilarda ham ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga imkon beradigan samarali usullarga aqliy hujum texnologiyasidan doimiy foydalanish, interfaol ta'lim, darslarda loyiha faoliyati, savollar berish, nostandart yechimlarni izlash, turli paradokslarni yig'ish, Suqrotcha suhbatlar o'tkazish va hokazolar kiradi [4].
2. Muloqot har doim shaxsiy va professional munosabatlarning eng muhim ko'nikmalaridan biri bo'lgan va shunday bo'lib qoladi.
Bu ko'nikmalarga quyidagilar kiradi:
- hissiy aloqa o'rnatish qobiliyati;
- diqqatni kuzatish va almashtirish qobiliyati;
- talabalar va hamkasblar bilan munosabatlarni o'rnatish va qo'llab-quvvatlash;
- tinglash qobiliyatlari, ishontirish va bahslash, muzokaralar olib borish, taqdimot qilish, omma oldida nutq so'zlash, jamoada ishlash, natijaga yo'naltirilganlik.
Ularni rivojlantirish uchun ma'lum bir maqsad uchun ko'p muloqot qilish kerak, masalan, muzokaralar olib borish, taqdimotlar qilish yoki ma'ruzalar o'qish. Doimiy ravishda sinfda muhokamalarni tashkil qilish va talabalar yoki ishdagi hamkasblar bilan munosabatlarni o'rnatish kerak.
3. Tanqidiy fikrlash - axborotni qayta ishlash va foydalanishda muvozanatli yondashish qobiliyatidir. Biz doimo axborot oqimidamiz. Ko'nikma ma'lumotni tekshirish va tahlil qilishga, faktlar o'rtasidagi munosabatlarni izlashga, oqilona fikrlashga, xulosalar chiqarishga va to'g'ri qaror qabul qilishga, shuningdek, o'z fikrini shakllantirishga va o'z pozitsiyasini himoya qilishga yordam beradi.
Bugungi avlod bolalari bilan ishlaydigan zamonaviy o'qituvchi muammo yoki muammolarni hal qilishning yangi yo'llari va yondashuvlarini topishi, voqealarni rivojlantirishning turli xil variantlarini taklif qilishi, muammoli o'qitish usullaridan foydalangan holda darslarni o'qitishi, savollar berish, sabab-natija munosabatlarini ko'rish, ma'lumotlarni tahlil qilish, umumlashtirish va qanday qilib tartibga solishni o'rgatishi kerak.
4. Hissiy intellekt. O'z-o'zini nazorat qilish, o'z-o'zini rag'batlantirish va empatiya qilish qobiliyati hissiy intellektdir. Bu qanchalik rivojlangan bo'lsa, mehnat bozori ham shunchalik talabchan bo'ladi buning natijasida o'qituvchi yuqori natijalarga erishadi. Chunki his-tuyg'ular va reaksiyalarni nazorat qilish qobiliyati, shuningdek, o'z resurslarini oqilona taqsimlash nafaqat hamkasblar, talabalar, hamkorlar bilan o'zaro munosabatlarga, balki mahsuldorlikka ham ta'sir qiladi.
Hissiy intellektni yaxshilash uchun o'z-o'ziga va boshqa odamlarga nisbatan hamdardlikni rivojlantirish kerak. Chunki o'z-o'zini nazorat qilishga harakat qilish va kuzatishlar asosida yaxshiroq qarorlar qabul qilish mumkin.
5. Moslashuvchanlik. Biz bugungi kunda o'zgaruvchanlik, beqarorlik, murakkablik va noaniqlik dunyosida yashayapmiz. Moslashuvchanlik ko'nikmalarini rivojlantirish - bu vazifalarni o'zgarish sharoitlariga tezda javob berish, qarorlar qabul qilish, loyihalar va resurslarni boshqarish qobiliyati. Bozorda raqobatbardosh va talabgor bo'lish uchun moslashuvchanlik va o'zgarishlarga tezda moslasha olish qobiliyatiga ega bo'lish kerak.
Bizga bog'liq bo'lmagan o'zgarishlar har doim ham sodir bo'laveradi, shuning uchun ham biz ularga qanchalik to'g'ri va tez javob bera olashimiz kerak. Yangi talablarga, texnologiyalarga, tendentsiyalarga, masalan, ta'lim jarayonini raqamlashtirishga moslashish bu allaqachon odatiy holga aylangan. Shuning uchun bu holatga qarshilik qilish nojoiz, aksincha kishi o'zida bu sifatni rivojlantirishi va raqamli vositalarni o'zlashtirishi maqsadga muvofiqdir.
Mutaxassislarning ta'kidlashicha, bu ko'nikmani rivojlantirishning eng yaxshi usuli -vaziyatni qo'yib yuborib, o'zgarishlar doimiy ekanligini qabul qilish va noma'lum qo'rquvni yengishdir. Mustaqil harakat qilishni rivojlantirish, turli qiyin vaziyatlardan chiqish yo'llarini o'ylab topish, ilgari qo'llanilmagan yondashuvlarni, yangi vositalarni: telegram, onlayn o'qitish formatlari, masofaviy ishlashni sinab ko'rish kerak.
XXI asrning yana bir muhim ko'nikmalaridan biri bu - o'rganish qobiliyati. Zamonaviy dunyo sog'lik va ekologiyani asrashdan boshlab to raqamli va moliyaviy savodxonlikkacha yangi bilimlarni talab qiladi.
Nafaqat "zamonaviy tarzda fikrlash", balki "fanning mutlaqo boshqa sohalaridan bilimlarni to'plash", ularni birlashtirib, zarur muammolarni hal qilishda samarali qo'llay bilish ham muhimdir.
Ko'nikmalar davriy takrorlash orqali inson xatti-harakatlarida shunday darajada mustahkamlanib boradigan harakatlardirki, ular avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Ularni shakllantirish uchun esa bilim kerak. Hozirda juda ko'p bilim manbalari mavjud: kitoblar, maqolalar, ma'ruzalar, shaxsiy muloqot, ustozlar maslahati. Buni bilishning o'zigina kifoya emas, balki har kuni olingan ma'lumotlarni amalda mustahkamlash muhim sanaladi. Transversal kompetensiyalarni rivojlantirishning umumiy qoidalari:
- o'qitish va rivojlantirishning yangi shakllaridan foydalangan holda doimiy ravishda o'rganish, yangi tajriba orttirish, yangi vazifalar va loyihalarni qabul qilish, ularni hal qilish uchun yangi vositalardan foydalanish;
- bu ko'nikmalarni rivojlantirganlardan o'rnak olish;
- talabalar, hamkasblar uchun namuna bo'lish va ular bilan birgalikda moslashishni, xotirjamlikni, murosaga kelish qobiliyatini o'rganish;
- loyihalarni ishlab chiqish - loyiha faoliyati ijtimoiy, yetakchilik va intellektual qobiliyatlarni rivojlantirishga imkon beradi. Loyihani ishlab chiqishning har bir bosqichida har xil turdagi kompetentsiyalar mashq qilinadi: rollarni taqsimlash (rahbarlik), muhokama qilish (ijtimoiy kompetensiyalar), tadqiqot ishi (intellektual kompetensiyalar), loyiha taqdimoti (ijtimoiy kompetensiyalar);
- turli treninglar, mahorat darslari, seminarlarda qatnashish;
- vaqtni rejalashtirish va undan unumli foydalanish.
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, bo'lajak texnologiya o'qituvchilarida transversal kompetensiyalarni shakllantirish ularning kasbiy tayyorgarligining muhim yo'nalishi hisoblanadi. Ushbu kompetensiyalar ularga zamonaviy jamiyat qiyinchiliklarini muvaffaqiyatli yengishga yordam beradi va kelajakda talabalarning samarali faoliyatining rivojlanishini ta'minlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Ибраимов Х.И. Креативность как одна из характеристик личности будущего педагога // Наука, образование и культура. - 2018, № 3.
2. Ильин Е.П. Психология творчества, креативности, одаренности // Е.П. Ильин. СПб.: Питер, 2011. - 433 с.
3. Мирошникова Д.В. Развитие креативности будущего учителя в процессе педагогической практики // Интернет-журнал «Мир науки», 2018 №2
4. Пермякова Ю.Р. Технология развития творческих способностей // Режим доступа: http://xn-btb1bbcge2a.xn-р1ai/blog/2021 -03-17-1737
5. Muxidova O. N. (2023). O'qituvchining transversal kompetensiyasi - uning kasbiy va shaxsiy sifatlarining namoyandasi sifatida. "Ta'lim, fan va innovatsiya" jurnali 3-son, 300-302.
6. Мухидова О.Н. (2023). Значение трансверсалных компетенций в подготовке будущих учителей. Педагогика и психология в современном мире: теоретические и практические исследования. Материалы международной научно-практической конференции. 242-248.
7. Muxidova O. N. (2023). Oliy ta'lim muassasalarida transversal kompetensiyalarni shakllantirish imkoniyatlari. "Xalq ta'limi" jurnali. 3-son, 14-16.
