CC BY
10PEDAGOGIK HAMKORLIK JARAYONIDA TRANSVERSAL KOMPETENSIYALARNING ZARURIYATI Muxidova Olima Nurilloyevna
T.N.Qori Niyoziy nomli O'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.10114489
Annotatsiya. Bugingi kunda ta'lim jarayonida bo'lajak o'qituvchilarning transversal kompetensiyalarini rivojlantirish muhim masalalardan biri sanaladi. Bu o'qituvchi oldiga yuqori darajadagi bilim va murakkab kognitiv ko'nikmalarni shakllantirish zaruratini yuklaydi. Shu jumladan pedagogik oliy ta'lim muassasalarida o'qituvchilarning transversal kompetensiyalarini rivojlantirishni rag'batlantiradigan psixologik-pedagogik sharoitlarni yaratish zarur. Bugungi kunda jamiyatning oldiga qo'yayotgan talablari kun sayin ortib bormoqda va bu talablarga to'g'ri yondashgan holda ularni amalda bajarish o'qituvchining vazifasidir.
Kalit so'zlar: kompetensiya, transversal kompetensiya, transversal ko'nikmalar, XXI asr ko'nikmalari, o'qituvchining ideal modeli.
Bugun jadal sur'atlar bilan rivojlanib borayotgan mehnat bozori yangi kasbiy va ilmiy yo'nalishlar paydo bo'lishi bilan murakkablashmoqda. Bu esa oliy ta'limda transversal kompetensiyalarga erishish muhimligini ko'rsatmoqda.
Oliy ta'limning vazifasi talabalarga kelajakdagi kasbiy hayotida muvaffaqiyat qozonishlariga imkon beradigan bilim va malakalarni berishi shart. Biroq, bundan tashqari, oliy o'quv yurtlari talabalarni transversal kompetentsiyalarga o'rgatish vazifasini ham o'z zimmasiga olishi va bitiruvchilarning mehnat bozorida muvaffaqiyati uchun muhim ahamiyatga ega bo'lishi kerak.
Biz bilamizki, kompetentsiya shaxsning bilganlari bilan emas, balki turli vaziyatlarni muvaffaqiyatli hal qilish uchun ma'lum bir muhitda foydalanish qobiliyati bilan belgilanadi.
Transversal kompetentsiyalar ular qayerda bo'lishidan qat'i nazar, har qanday professional vaziyatda qo'llanilishi mumkin bo'lgan kompetentsiyalar to'plami sifatida qaraladi. Ushbu kompetentsiyalar yetakchilik, muomala, muammolarni hal qilish qobiliyati, ijodkorlik va jamoada ishlash bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Shuning uchun kompetentsiya harakatni, ya'ni qanday harakat qilishni bilish va olingan bilimlardan foydalanish ya'ni to'plangan bilimlarni ma'lum bir kontekstga o'tkazish qobiliyatini o'z ichiga oladi.
Bu esa hozirgi pedagogik ta'limni va o'qituvchining hozirgi profilini o'zgartirish kerak degan xulosani ham beradi, o'qituvchi mutaxassis, maslahatchi, vositachi, moderator bo'lib, ushbu jarayonda talabalarning transversal kompetentsiyalarini rivojlantirishga yordam beradi. O'qituvchi sinfga haqiqiy dunyoni olib kirish, muammolarni hal qilishga qaratilgan o'quv vaziyatlarini loyihalash, hamkorlikda o'rganish, yangi texnologiyalar va baholash shakllaridan foydalanish hamda didaktik jarayonni talaba va o'quv jarayoniga yo'naltirish imkoniyatiga ega bo'lishi kerak.
Ta'lim ham o'qituvchining roli kabi yangi talablarga javoban o'zgaradi. O'qituvchi pedagogik faoliyat sub'ekti sifatida pedagogik faoliyat jarayonida ko'plab funktsiyalarni bajaradi. Ushbu funksiyalarni bajarishdagi muvaffaqiyat o'qituvchining shaxsiyati, uning kasbiy sifatlari bilan belgilanadi. O'qituvchining ideal modeli - birinchidan, o'qituvchi ega bo'lishi kerak bo'lgan shaxsiy sifatlar; ikkinchidan, o'qituvchining funksiyalarini bajarishi uchun bilim, ko'nikma va
malakalardir. Hozirgi vaqtda o'qituvchilar rag'batlantiruvchi rolni o'z zimmalariga olishlari, o'quv jarayonining natijalarini tahlil qilishlari va o'quvchilarga o'rganishlari uchun zarur ko'nikmalarni egallashga yordam berishlari kerak.
Transversal ko'nikmalar har bir ish uchun qimmatli qobiliyatdir va ko'pincha muvaffaqiyatni belgilaydi. Bular turli rollarda, sohalarda va kasblarda qo'llanilishi va ishlatilishi mumkin bo'lgan ko'p maqsadli ko'nikmalardir.
Nima uchun bunday ko'nikmalar muhim? Yuqori ixtisoslashgan ko'nikmalar raqobatbardosh ustunlikni o'rnatish va tashkilot ichidagi muayyan rolda muvaffaqiyatni ta'minlash uchun muhim bo'lishi mumkin bo'lsa-da, transversal ko'nikmalar insonning uzoq muddatda doimo talabga ega bo'lishini ta'minlaydigan qobiliyatlardir.
Transversal ko'nikmalarni qanday shakllantirish mumkin? Har bir inson transversal ko'nikmalarga ega va ular hayot davomida, erta bolalik va maktabdan universitetgacha, shuningdek, boshqa ta'lim turlari orqali, o'qish, ijtimoiy faoliyat, kasbiy faoliyat va umuman yashash orqali erishiladi.
Transversal ko'nikmalar ro'yxati juda katta bo'lsa ham, ularni odatda beshta asosiy toifaga guruhlash mumkin:
1. Shaxslararo muloqot ko'nikmalari: ular atrofdagilarga ijobiy munosabatda bo'lish, ular bilan muloqot qilish, ularga ta'sir qilish va ilhomlantirish imkonini beruvchi ko'nikmalarni nazarda tutadi. Bunga ba'zi misollar: boshqaruvchilik, liderlik va yetakchilik, murabbiylik ko'nikmalari, tinglash qobiliyatlari, hamkorlikda ishlash qobiliyatlari, o'zini-o'zi namoyon eta olish qobiliyati.
2. Analitik ko'nikmalar: muammolarni aniqlash, ularni tahlil qilish, shuningdek, muammolarga ijodiy, innovatsion va amaliy yechimlarni taklif qilish imkonini beradigan intellektual yoxud kognitiv qobiliyatlarni anglatadi. Ba'zi misollar: qaror qabul qilish uchun ma'lumot to'plash, tadqiqot qilish, malumotlarni tahlil qilish qobiliyatlari, sharhlash, ijodkorlik, xavflarni tahlil qilish va xulosalar chiqarish.
3. Texnik ko'nikmalar - muayyan vazifalarni bajarish uchun zarur bo'lgan qobiliyat va bilim. Bularga amaliy, to'g'ridan-to'g'ri ko'nikmalar kiradi, masalan, kompyuterning ishlashini mukammal bilish, maxsus mashinalar, dasturiy ta'minot, texnik vositalardan foydalanish qobiliyati va biror narsani ishlab chiqish yoki ta'mirlash qobiliyati. Bir nechta misollar: C++ dasturlash, HML kodlash, Flash, Photoshop, Illustrator dasturlarida ishlashni mukammal bilish.
4. Tashkiliy ko'nikmalar o'qituvchiga darslarga samarali tayyorgarlik ko'rish, ularni uyushqoqlik bilan o'tkazish, talabalarning samarali va maqsadli kognitiv faoliyatini ta'minlashdan iborat. Ba'zi misollar: ustuvorlik, vaqtni boshqarish, vazifalarni boshqarish, resurslarni boshqarish, loyihalar yoki resurslarni rejalashtirish va taqsimlash, ma'lumotlarni saralash, muvofiqlashtirish qobiliyatlari.
O'qituvchining tashkiliy faoliyati turli jihatlarga ega. Bu esa muhim ahamiyatga ega: ularning og'zaki faoliyati va pedagogik imidjini tashkil etish; talabalarning bilim faoliyatini tashkil etish va uni o'z vaqtida nazorat qilish, baholash va hisobga olish.
5. Shaxsiy xususiyatlar: bolalarni yaxshi ko'rish, ularni sevish, mehnatsevarlik, jamoat ishlarida faollik va boshqalar. Ba'zi misollar: halollik, ishonchlilik, aniqlik, mehnatsevarlik, qaror qabul qilish qobiliyati.
Transversal ko'nikmalar odamning bilim olishi bilan parallel ravishda rivojlanadigan va hissiy aql bilan bog'liq bo'lgan qobiliyat va ko'nikmalar bo'lib, u boshqalardan shu bilim va malakasi bilan farq qiladi.
Transversal ko'nikmalar to'plami faoliyatning bir sohasidan boshqasi bilan farq qilishi mumkin. Masalan, o'qituvchilar uchun o'z sohasidagi bilimlari bu uning kasbiy ko'nikmalari, chet tilidagi nutqi, axborot va raqamli texnologiyalardan foydalana olishi bu transversal ko'nikmalardir. Boshqa tomondan, raqamli texnologiya ko'nikmalari axborot sohasi xodimlari uchun kasbiy ko'nikma sifatida qaraladi, aksincha o'qituvchilar uchun muhim transversal ko'nikmalardir.
Transversal kompetentsiyalar tez moslashish va faoliyatning bir sohasidan ikkinchisiga o'tish qobiliyati bilan ajralib turadi, shuningdek, mehnat bozorida muvaffaqiyatga erishishda muhim rol o'ynaydi.
Bugungi kunda oliy ta'limning asosiy maqsadi nafaqat jamiyatni mutaxassislar bilan ta'minlash, balki jamiyatning barcha ehtiyojlarini qondirish, raqamli texnologiyalardan foydalanish, mehnat bozorida moslashuvchanlik va ijodkorlikni yaratish, jamoada ishlash va mustaqil ravishda qarorlar qabul qilishni fuqarolik va kasbiy mahorati orqali hal eta oladigan madaniyatlararo bilimlarga ega mutaxassislar tayyorlashdir.
Demak, transversal kompetentsiya - bu rivojlanayotgan jamiyatdagi ta'lim va fanning ko'plab sohalarini qamrab oladigan, kelajak avlodning o'z maqsadiga erishishi uchun to'g'ri va samarali zarur yo'l deb hisoblanadi.
Shuning uchun hozirgi vaqtda har bir kishi XXI asr ko'nikmalariga ega bo'lishi kerak. Masalan, kompyuter savodxonligi, chet tillarini bilish, madaniy ochiqlik kabi omillar shaxsiy rivojlanish uchun zaruriy shartlar hisoblanadi.
O'qituvchilar ushbu malakalarni, ko'nikmalarni rivojlantirganliklariga asoslanib, ular bo'lajak mutaxassislarning kasbiy ta'limidan tashqari, o'quv jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda mehnat bozorida talab qilinadigan malakali kadrlar tayyorlashga hissa qo'shishlari lozim.
Transversal ko'nikmalar ishga joylashish uchun muhim ko'nikmalar hisoblanadi va shaxsning o'rganish, yaxshi muloqot qilish, konstruktiv va sog'lom jamoaviy ish dinamikasida qatnashish, ijodkorlik va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini namoyish etish qobiliyatini aks ettiradi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, oliy o'quv yurtlari talabalari transversal kompetensiyalarga ega bo'lishlari kerak, chunki mehnat bozori mutaxassislarni ma'lum bir tayyorgarlik yo'nalishi bo'yicha aniq bilimlaridan ko'ra ko'proq ijtimoiy ko'nikmalari, yetakchilik qobiliyati, boshqaruv va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) ko'nikmalari bilan bog'liq sifatlarini yuqori baholaydi. Bu shuni ko'rsatadiki, bunday muhim ko'nikmalarni talabalar iloji boricha samarali va ongli ravishda rivojlantirishlari kerak va ularni oliy ta'lim tizimida o'qitish jarayonida shakllantirish bo'lajak bitiruvchilarga yanada muvaffaqiyatli ishga joylashishlari uchun raqobatbardosh darajada erishishga yordam beradi.
REFERENCES
1. Crasovan, M. Transversal competences or how to learn differently. In Communication Today: An Overview from Online Journalism to Applied Philosophy; Micle, M., Mesaros, C., Eds.; Trivent Publishing: Budapest, Hungary, 2016; pp. 171-178, ISBN 978-615-80340-6-7.
2. Langa, C. The contribution of transversal competences to the training of the educational sciences specialist. Procedia Soc. Behav. Sci. 2015, 180, 7-12.
3. Szafranski, M.; Golinski, M.; Simi, H. The Acceleration of Development of Transversal Competences; Centria University of Applied Sciences: Kokkola, Finland, 2017; ISBN 978952-7173-26-8.
4. Tsankov, N. Development of transversal competences in school education (a didactic interpretation). Int. J. Cogn. Res. Sci. Eng. Edu. 2017, 5, 129-144.
5. Mukhidova O. N. (2023) The importance of transversal competencies in the training of future teachers. Science and innovation 2 (B3), 328-332
6. Мухидова О.Н. (2022). Трансверсальные компетенции педагога - это проявленные его прфессионально - личнистных качеств. Eurasion journal of academic research. Innovative Academy Research Support Center (2022) Volume 2 Issue 5, 69-76
7. Mukhidova O.N. (2021). Transversal competences as a result of student's modern world view formation. Current research journal of pedagogics. 3, 03 С. 64-69.
8. Мухидова О.Н. (2021). Формирование трансверсальных компетенций - приоритетная задача преподавателей высшей школы. Общество и инновации. 2, 11/S, 394-398.
9. Muxidova O. N. (2023). Ta'lim tizimida transversal kompetensiyaning ahamiyati. Pedagogik mahorat 3-son, 38-41.
10. Muxidova O. N. (2023). O'qituvchining transversal kompetensiyasi - uning kasbiy va shaxsiy sifatlarining namoyandasi sifatida. "Ta'lim, fan va innovatsiya" jurnali 3-son, 300-302.
11. Muxidova O. N. (2023). Oliy ta'lim muassasalarida transversal kompetensiyalarni shakllantirish imkoniyatlari. "Xalq ta'limi" jurnali. 3-son, 14-16.
