CC BY
35UDK: 620.521
ZAMONAVIY KOMPYUTER DASTURLARI YORDAMIDA AVTOMOBIL YO'LLARINI LOYIHALASHNI AVTOMATLASHTIRISH
Xabibullayev Alimardon Hidoyatullayevich NamMQI Dotsent alimardonxabibullayevich@mail.com,(998883695555)
Mamajonov Murodjon Abdullajon o'g'li NamMQI stajyor-o'qituvchi mamaj onovmurodj on66@gmail.com,(998913427200)
Mutalibov Ibroxim Qosimjon o'gli NamMQI stajyor-o'qituvchi ibroxim2396@gmail.com,(998902224575)
Xolmirzayev Mirzohid Fazliddin o'g'li NamMQI stajyor-o'qituvchi kholmirzaev 96@mail.ru,(998941702717)
Annotatsiya. Ushbu maqolada avtomobil yo'llari va yo'llarning mamalakat hayotida tutgan o'rni, yo'llarni rivojlanish bosqichlari, yo'llarni davlatning qon tomiri ekanligi, avtomobil yo'llarini loyihalash ishlarini an'anaviy holatda bajarilishidagi yuzaga keluvchi muammolar, avtomobil yo'llarini loyihalashda zamonaviy kompyuter texnologiyalaridan foydalanish, GAT oilasiga mansub AutoCAD Civil 3D 2019 dasturiy taminotida Infraworks dasturida olingan raqamli karta ustiga, xususan Namangan shahrining raqamli topografik xaritasiga avtomobil yo'llarini loyihash, avtomobil yo'llarini trassasini o'tkazish, piketlash, bo'ylama kesimni loyihalash, ko'ndalang kesimni loyihalash, avtomobil yo'llari koridorini o'tkazish kabi masalalar va ularga yechimlar ko'rsatilgan.
Аннотация. В данной статье рассматривается роль дорог и дорог в жизни страны, этапы развития автомобильных дорог, то, что дороги являются жизненной силой государства, проблемы, возникающие при традиционном выполнении проектных работ, использование современных компьютерных технологии в проектировании, проектирование дорог на цифровой карте, полученной в программе Infraworks в AutoCAD Civil 3D 2019, принадлежащих к семейству ГАТ, в частности, на цифровой топографической карте г. поперечных сечений, строительство дорожных коридоров и их решения.
Annotation. This article discusses the role of roads and roads in the life of the country, the stages of development of roads, the fact that roads are the lifeblood of the state, the problems encountered in the traditional implementation of road design work, use of modern computer technologies in the design, design of roads on the digital map obtained in the program Infraworks in AutoCAD Civil 3D 2019 software belonging to the GAT family, in particular, on the digital topographic map of Namangan, road alignment, picketing, longitudinal section design,
design of cross-sections, construction of highway corridors and their solutions.
Kalit so'zlar: AutoCAD civil 3d, Infraworks, elktron raqamlikarta, avtomobil yo'llari, loyihalash, trassa, trassaplani, bo'ylama profil, ko'ndalang profil, yo'l karidori, piket.
Ключевые слова: AutoCAD Civil 3d, Infraworks, электронная цифровая карта, автомобильные дороги, проектирование, маршрут, план маршрута, продольный профиль, поперечный профиль, дорожный коридор, пикет.
Keywords: AutoCAD civil 3d, Infraworks, electronic digital map, highways, design, route, route plan, longitudinal profile, transverse profile, road corridor, picket.
Kirish
Bizga ma'lumki, avtomobil yo'llarini loyihalash ancha murakkab hisob kitoblarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Avtomobil yo'li bu avtomobil transporti qatnoviga mo'ljallangan muhandislik inshooti. Avtomobil yo'li ahamiyatiga qarab xalqaro, davlat va mahalliy ahamiyatga ega bo'lgan yo'llarga bo'linadi. Xalqaro Avtomobil yo'li ga mamlakatlarni, yirik sanoat markazlarini bog'lovchi va katta iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan yo'llar kiradi. Davlat ahamiyatidagi yo'llarga yirik sanoat markazlari, muhim temir yo'l stansiyalari, pristanlar va boshqa bilan bog'lovchi yo'llar, mahalliy yo'llarga esa viloyat, qishloq, jamoa xo'jaliklari yo'llari kiradi. Avtomobil yo'li muhandislik inshooti sifatida quyidagi elementlardan tashkil topadi: yer poyi ko'tarmasi; yo'l to'shamasi; qatnov qismi; yo'l cheti; sun'iy va chiziqli inshootlar va boshqa jihozlar. Avtomobil yo'li tabiiy yoki tuproq ko'tarmasi, asos va qoplamalardan iborat.
Asosiy qism
Hozirgi kunda xuddi shu loyihalash jarayonini osonlashtirishga xizmat qiluvchi geoaxborot tizimlari mavjud. Bu tizimlar o'zida ma'lumotni jamlash, qayta ishlash va boshqarish imkonini beradi. Ayniqsa, axborot asrining yutuqlaridan biri ham internet va global tizimlardan foydalanib inson oyog'i yetmagan joylar haqida malumot ola bilishdadir. Aynan yer xaqidagi dasturlardan avtomobil yo'llarini loyihalashda zarur bo'lgan yo'l o'qi bo'yicha yer sirtining belgilarini avtomatik tarzda olish va hisoblash mumkin. Misol uchun, internetdan Infraworks dasturi orqali olingan joyning raqamli malumoti yani yer sirti belgilari berilgan xaritaga "AutoCAD Civil 3D" dasturida yo'l rejasini, bo'ylama kesimini va ko'ndalang kesimini chizish mumkin [1].
Mazkur jarayon avtmobil yo'llarini loyihalash jarayonini avtomatlashtirish va shu bilan birga loyihalashdagi malumotlar jamlanmasi bilan avtomobil yo 'llari malumotlar bazasini yaratishga asos bo'ladi. Misol tariqasida olgan dasturimizda yo'lni loyihalash uchun birinchi navbatda "Infraworks" darsturida olingan joyning raqamli xaritasi kerak bo'ladi. "AutoCAD Civil 3D" dasturga kirib loyihalanadigan joyning xaritasi ishchi oynaga yuklanadi. Na 'muna uchun olingan Infraworsk dasturida internetdan yuklab olingan raqamli topografik xaritani "AutoCAD Civil 3D" dasturga tushurishdan ish jarayoni boshlanadi.
Loyiha jarayoni ikki qismga bo'lingan. Bular dala va kamerali ishi. Dala ishlari asosan loyiha-qidiruv ishlarining bo'limi bo'lib, u geodeziya ishlaridir. Chizma tekisligida yo'l o'qining
vertikal tekislikdagi proyeksiyasi yo'lning bo'ylama profili deb ataladi. Bo'ylama profil bo'ylama qiyalik bilan o'lchanadigan yo'lning ba'zi uchastkalarining vertikalligini va uning yerga nisbatan joylashishini tavsiflaydi. Bo'ylama nishab - yo'llarning tashish qobiliyatining eng muhim ko'rsatkichlaridan biri. Joyning tabiiy yonbag'irlari ko'pincha avtomobillardan samarali foydalanish uchun zarur bo'lgan ruxsat etilgan qiymatlardan oshib ketadi. Bunday hollarda yo'lning qiyaligi erning qiyaligiga qaraganda tekisroq bo'ladi, buning uchun tuproqning bir qismi ko'tarilishlarda kesiladi yoki aksincha, tuproq rel'efning pastki qismlaridan o'tish joylariga quyiladi. Magistral yo'lni loyihalashda, birinchi navbatda, darajalar orqali ularning gorizontalligini aniqlash kerak. Darajalar yordamida hisoblashda eng uzoq masofa 100 metrdan oshmasligi kerak [2].
Loyiha - bu yo'l va uning inshootlarini qurish va keyinchalik ta'mirlash uchun zarur bo'lgan hujjatlar (tushuntirish xati, chizmalar, smeta va boshqalar) to'plami. Ilg'or zamonaviy kontseptsiyalar dizaynga tizimli, yagona yondashuvni talab qiladi. Yagona, tizimli yondashuvga muayyan qadamlar orqali erishiladi. Har bir bosqichda dizaynerlar oldiga aniq maqsad va vazifalar qo'yiladi.
Yo'l loyihalari ikki bosqichda ishlab chiqiladi. Loyihadan oldingi bosqich-yo'llarni rivojlantirish dasturi, investitsiyalarni asoslash. Loyiha bosqichi-muhandislik loyihasi, ishchi hujjatlardir. Loyiha hujjatlari tushuntirish xati va hujjatlar to'plami bo'lib, quyidagilardan iborat:
1. Tuman transport tarmog'ini ulash xarita-sxemasi, yuklangan agregat hisobi, yuk aylanmasi, harakat tezligi, asosiy texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar jadvali.
2. Yo'l rejasi, qisqartirilgan bo'ylama uchastkasi va namunali kunlik uchastkalari.
3. Yo'l qoplamasining qabul qilingan variantini chizish.
4. Ko'priklar va yo'l o'tkazgichlar, yirik chorrahalar, kesishmalar va transport tugunlari, avtobus bekatlari, dam olish maskanlari, kommunikatsiyalarni kapital rekonstruksiya qilish, bino va inshootlarni buzish va buzish hisobi.
5. Marshrut variantlarini taqqoslash sxemalari.
6. Vaqtinchalik egallab turgan yer uchastkalari sxemasi [3].
Avtomobil yo'llarini qurish, rekonstruksiya qilish va ta'mirlash bo'yicha muhandislik loyihalari vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Oldingi bosqichlarda tasdiqlangan rivojlanish strategiyalari uchun optimal texnik yechimlarni tanlash.
2. Ish hajmini va zarur sarmoyalarni aniqlash.
3. Shartnoma bo'yicha sotishni tashkil qilish uchun hujjatlarni tayyorlash.
4. Muhandis-geodeziya, muhandis-geologik, muhandis-gidrometeorologiya va muhandis-ekologik qidiruvlar amaldagi normativ hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Magistral yo'llarni loyihalash jarayonida dizayn yechimlari variantlarini taqqoslashda qurilish uchun tavsiya etilgan variantni aniqlash quyidagi ko'rsatkichlar guruhiga asoslanadi:
1. Texnik ko'rsatkichlar: yo'l uzunligi, cho'zilish koeffitsienti, vertikal va gorizontal egri chiziqlar radiusi, bo'ylama qiyalik, piyodalar yo'li va qatnov qismining kengligi, asosiy qurilish ishlari hajmi, qoplamaning tuzilishi, sun'iy inshootlarning soni va hajmi, soni va chorrahalar va tutashuvlar turi, vaqtinchalik va doimiy yo'l uchun ajratilgan sirt maydoni;
2. Iqtisodiy ko'rsatkichlar: yo'llar va alohida inshootlar va yo'l elementlarini qurish xarajatlari;
3. Avtomobil transportidan foydalanishning sifat ko'rsatkichlari: yuk va yo'lovchi tashish hajmi, yuk tashish tezligi va transport oqimi tarkibi, alohida yo'l uchastkalarining o'tkazuvchanligi va oqim yuk koeffitsienti, alohida transport vositalari harakati va transport oqimi tezligi, yo'l tushishlarining to'qnashuv koeffitsienti; cheklangan ko'rish mumkin bo'lgan yo'l uchastkalarining uzunligi, sun'iy inshootlarga ruxsat etilgan yuklar va boshqalar.
4. Yo'l harakati xavfsizligi ko'rsatkichi: yo'lning turli uchastkalarida favqulodda va xavfsizlik ko'rsatkichi, yo'l-transport hodisalaridan mumkin bo'lgan zarar.
5. Ekologik ko'rsatkichlar: transport harakatidan chiqadigan shovqin va zaharli gazlar darajasi, yo'l chetidagi chiqindi gazlar va qo'rg'oshin birikmalarining miqdori, landshaftga, o'simlik va hayvonot dunyosiga, tabiat va madaniyat yodgorliklariga salbiy ta 'siri. «Yashirin» bo'ladigan chegara uchastkalarining uzunligi.
6. Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlari: kapital qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorlik koeffitsienti yoki ularning o'zini qoplash muddati, xarajatlar yig'indisi.
Tuproqni kesish natijasida yo'l sirti yer yuzasidan pastroq bo'lgan joylar o'ymakorlik, yer yuzasidan sun'iy to'kilgan tuproq ustidan o'tgan yo'l uchastkalari balandliklar deyiladi. Ushbu balandliklar va o'ymakorliklar yo'l kesishmasini loyihalashda tuproq sarfini va yo'l kuchini aniqlaydi. Ko'taruvchining balandligi yoki o'yma chuqurligini aniqlaydigan yo'l sirtining belgilari va yo'l chetidagi belgilar o'rtasidagi farq ishchi belgi deb ataladi [4].
NATIJALAR
Hukumatimiz tomonidan tenderda e'lon qilingan yo'llarning raqamli hisobi, yo'llar qurilishi va zamonaviy pullik yo'llarning yaratilishi xorijlik investorlarga ko'rgazmali imidj beradi. Qolaversa, rivojlangan mamlakatlardagi kabi avtomobil yo'llari turizmini kuchaytirishga zamin yaratadi.
Profil birinchi navbatda grafit ishlab chiqaruvchisida tayyorlanadi, keyin tuproqlar, sun'iy tuzilmalar, joylashuv tafsilotlari va boshqalar haqida ma'lumot bilan qo'lda to'ldiriladi. Bo'ylama profilni aniqroq qilish uchun vertikal masofalar (belgilar) gorizontal belgilarga qaraganda kattaroq miqyosda o'rnatiladi. Yassi yo'llar uchun vertikal shkala 1: 500 (1 sm uchun 5 m) va gorizontal o'lchov 1: 5000 (1 sm uchun 50 m).
Amaliyot shuni ko'rsatadiki, yo'llarni loyihalashda axborot texnologiyalaridan foydalanish loyihaviy yechimlar sifatini oshirish, shuningdek, loyiha tashkilotlarida xodimlarning mehnat unumdorligini oshirish imkonini beradi. Buni amalga oshiradi: -yo'llarni loyihalashda og'ir va bir hil hisob-kitoblarni avtomatlashtirish, masalan: bo'ylama uchastkani loyihalashda loyiha chizig'ini chizish va loyiha belgilarini hisoblash, mustahkamlash va tuproq ishlari hajmini hisoblash, gidrologik hisob-kitoblar, suv quvurlari. teshiklarning o'lchamlari va ularni qurish hajmi;
-loyihaviy yechimlarni optimallashtirishda matematik usullarni qo'llash;
-ko'plab raqobatbardosh variantlarni ishlab chiqish va ularni texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar bo' yicha baholash;
- «Qo'lda» loyihalash usuli o'zining murakkabligi, ya'ni hisoblashning eng aniq usullaridan foydalanishi tufayli mumkin emas edi [5].
1992-yildan boshlab O'zbekiston muhandis-konstruktorlari yo'llar va yo'l inshootlarini qurish, rekonstruksiya qilish va ta'mirlash loyihalarini ishlab chiqishda CREDO kompleks dasturidan foydalanmoqda. AY ALT- avtomatlashtirilgan yo'l loyihalash tizimidan foydalanish tajribasi shuni ko'rsatadiki, u loyihaviy yechimlar sifatini oshirish va loyihalash vaqtini qisqartirish nuqtai nazaridan juda samarali.
"Yo'l loyiha byurosi" MChJ, "Farg'onayolloyiha" instituti va boshqa loyiha tashkilotlari mutaxassislari tomonidan AY ALT A-373 "Toshkent-O'sh" "Qamchiq davoni" uchastkasi, M-39 "Olmaota-Toshkent-Termiz" uchastkasi 806- 1435 km, O'zbekiston milliy avtomobil yo'li va O'zbekiston Respublikasining boshqa umumiy foydalanishdagi avtomobil yo'llari uchastkalari tayyorlandi [6].
Mamlakatimizda birinchi marta Rossiyada ishlab chiqarilgan «Elektronika» kompyuterlari, keyinchalik xorijda ishlab chiqarilgan IBM 286, 486, Pentium-I, II, III kompyuterlari keng qo'llanila boshlandi. Hozirgi kunda eng zamonaviy Pentium IV kompyuterlari, noutbuklar, netbuklar amaliyotda keng qo'llanilmoqda.
"Yo'l loyihalash byurosi" mas'uliyati cheklangan jamiyatida zamonaviy texnika va texnologiyalarni o'zlashtirish, yo'llarni avtomatik loyihalash ishlari keng ko'lamda amalga oshirilmoqda. Keyingi yillarda avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlarining keng qo'llanilishi natijasida «O'zbekiston milliy avtomobil yo'llari» loyihalari ishlab chiqildi.
Bo'ylama profilni chizganimizdan so'ng, loyiha chizig'ini, qizil chiziqni chizish uchun navbatimiz keladi. Buning uchun "Profil yaratish" papkasi ostidagi menyu qatoridan "Profil yaratish" asbob buyrug'ini tanlang. Keyin sichqoncha shakli o'zgaradi, bu holda biz qaysi bo'ylama profilni loyiha chizig'ini chizish kerakligini aniqlash uchun bo'ylama profilni aniqlaymiz. Belgilaganimizdan so'ng, yangi oyna ochiladi [7].
a b
1-rasm. Bo'ylama profilni chizish ketma-ketligi: a-trassani tanlash, b-trassani nom berish.
Profil yaratish oynasida qator nomi va standartlarini tanlang va oxirida qabul qilish OK tugmasini bosing. Bizda marshrutni chizish uchun ochiladigan menyu elementlari kabi loyiha chizig'ini chizish menyusi mavjud.
1 Инструменты создания компоновки профиля - Компоновка 1 1 1 9 1
' ^ О ^ О <1=3 е=£>
Вычертить прямые участки аовки На основе ТВП
5 Вычертить прямые участки с кривыми Параметры кривой..,, Преобразовать кривые _и17ТТтТТтп
2-rasm. Loyiha chizig'ini chizish menyusi.
Ushbu menyulaming birinchisi, chap tomonda, loyiha chizig'ini chizish uchun vertikal chiziqlar chiziladi.
3-rasm. Boylama profilda loyiha chizig'ini chizish. a-vertikal chiziqlarni, b-vertikal egri
chiziqlarni chizish.
Во'у1ата profilni loyihalashtirgandan so'ng, biz tasavvurlar va zamin tuzilishini loyihalashimiz kerak. Buning uchun menyu panelidagi Dizayn menyusidan «Dizayn yaratish» menyusini tanlang.
Qurilishni yaratish menyusini tanlagandan so'ng, oyna ochiladi, undan qurilishimiz nomini, qurilish turini, mehmonlami tanlashimiz mumkin. O'q tugmasi bosilganda sichqonchaning chap tugmasi ishchi oynasidagi ixtiyoriy bo'sh joyga bosilib, struktura va kesma chizish uchun yo'l strelkasi chizig'i chiziladi [8].
Magistral yo'llaming tematik qatlamlarining geofazoviy atributiv ma'lumotlariga asoslanib, biz rekonstruksiya sanasi yoki yo'l loyihalarini amalga oshirishda zarur bo'ladigan yo'l haqidagi ma'lumotlami tahlil qilishimiz mumkin. Shuningdek, yer o'lchash kartogrammasini yaratish va hududni uch o'lchamda ko'rish mumkin bo'ladi. O'rganilayotgan hudud uchun yaratilgan geoma'lumotlarda tematik qatlamlar yordamida avtomobil yo'lining uch o'lchamli gumbazi ko'zdan kechirildi va mutaxassislar tomonidan yo'l loyihalash ishlarini amalga oshirishda keng foydalanildi. Xususan, avtomobil yo'lining muhofaza zonasi va avtomobil yo'liga tegishli qo'riqlash zonasida qurilgan turar-joy va noturar joy maydonlarini aniqlash, davlat geodeziya tarmoqlariga yoki rejalashtirilgan balandlik tarmoqlariga yo'naltirish kabi muammolami hal qilishda keng qo'llaniladi.
4-rasm. Trassaning koridor ko'rшishi (yo'lning kengligi bo'yicha).
Yo'l o'qini chizgandan so'ng, biz oynaning o'ng tomonidan kesmaning tugagan versiyasini olishimiz mumkin. Agar biz koridor yaratish uchun bir xil ko'ndalang kesimdan foydalansak, biz ushbu uchastka bo'ylab yo'l yo'lagini yaratamiz, bu yo'l o'qidan ikki tomondan qirg'oqqa qadar ko'rinadi.
XULOSA
Magistral yo'lni loyihalashning turli xil usullari mavjud. Biroq, qo'llaniladigan usuldan qat'i nazar, geodeziya ishlari dizayner ishni bajarayotganda amalga oshiriladi. Loyiha chizig'ini chizishning ikki yo'li mavjud: dizayn usullari o'rash va kesish chiziqlari kabi bo'lishi mumkin. Egri chiziqni loyihalashda konstruksiya chizig'i imkon qadar yerga parallel ravishda chiziladi, relefning past bo'lgan joylarida va sirtning bo'ylama profilining keskin egilgan joylariga yaqin joylarda qo'llaniladigan qoida bundan mustasno. Yassi va past erlarda chekka sifatida loyihalash yaxshi drenajlangan piyoda yo'lini yaratishga imkon beradi. Loyihalashda geodeziyadan to'liq foydalanish avtomobil yo'llarida xavfsiz harakatlanish va harakat tezligini oshirishga katta hissa qo'shadi.
Yo'llarni loyihalashda GAT texnologiyalaridan foydalangan holda biz quyidagi afzalliklarga erishamiz:
- yo'llarni loyihalashga sarflanadigan vaqtni qisqartirish;
- yo'llarni loyihalashda zamonaviy texnika va texnologiyalardan foydalanilmoqda;
- yo'l loyihalash ishlari bo'yicha ma'lumotlarning elektron shakli yaratiladi;
- yo'llarni loyihalash ishlari natijasida yo'l ma'lumotlar bazasi shakllantiriladi;
- yo'llarni loyihalashda ishchilar sonini qisqartirish;
- tejamkor, jahon andozalari darajasida ravon yo'llar loyihalashtiriladi va quriladi.
ADABIYOTLAR
1. Ergashev M., Mamajonov M., Kholmirzayev M. Automation and modulation of highways in gis software //Теория и практика современной науки. - 2020. - №. 5. - С. 9-14.
2. Мамажонов М., Холмирзаев М., Мамаджонов М. Avtomobil yo'llarini loyihalashda geodezik ishlar //Общество и инновации. - 2021. - Т. 2. - №. 9/S. - С. 224-228.
3. Dadaxodjayev, A., Mamajonov, M., Ergashev, M., & Mamajonov, M. (2020). CREATING A ROAD DATABASE USING GIS SOFTWARE. Интернаука, (43-2), 30-32.
4. Makhmudov, O., Mamajonov, M., Kholmirzaev, M., & Inoyatov, Q. (2021). DESIGN A SMART PEDESTRIAN CROSSING. Экономика и социум, (6-1), 180-183.
5. Mamajonov M., Kholmirzaev M. GEODESIC WORK IN THE PROCESS OF DESIGN TO ENSURE TRAFFIC SAFETY ON ROADS //Экономика и социум. - 2021. - №. 3-1. - С. 157160.
6. Inoyatov Q. M., Mamajonov M. A. "Avtomobil yo 'llarida harakatni xavfsiz tashkil etishda sun'iy inshootlarning roli" uzacademia scientific-methodical journal republican number 3 on the subject "Increasing the innovative activity of youth, improving the spirituality and achievements in science" collection of materials august 31, 2020 part 12 pages 539-541 //ISSN (E)-2181-1334. - 2020.
7. Inamov A.N, Mamajonov M. A. "Avtomobil yo'llari trassa planini AutoCAD Civil 3D 2019 dasturida loyihalash" uzacademia scientific-methodical journal republican number 3 on the subject "Increasing the innovative activity of youth, improving the spirituality and achievements in science" collection of materials august 31, 2020 part 12 pages 48-50 //ISSN (E)-2181-1334. -2020.
